سلياک و پرهيزهاي غذايي

نويسنده: نازلي سيدخوئي




نام هاي ديگر اين بيماري ، اسپروي سلياک ، انتروپاتي حساس به گلوتن و اسپروي غير حاره اي مي باشد .
بيماري سلياک ، يک بيماري التهابي روده است که عمدتاً قسمت پروکسيمال و وسط روده کوچک را تحت تاثير قرار مي دهد و با سوء جذب مواد مغذي ، مواد معدني و ويتامين ها مشخص مي شود . سلياک در تمام طول زندگي ادامه دارد و در افرادي ديده مي شود که از نظر ژنتيکي مستعدترند . در واقع اين بيماري يک بيماري ژنتيکي ـ اتوايميون ( خود ايمني ) است .
بيماري سلياک ناشي از اختلال در پاسخ ايمني سلول هاي T مي باشد که در افراد مستعد پس از مصرف گلوتن ايجاد مي شود ، يعني افراد سلياکي ، توالي اسيدآمينه موجود در پرولامين گندم ، جو و چاودار را نمي توانند تحمل کنند .
وقتي افراد اين غلات را مصرف مي کنند ، مخاط به ويژه دئودنوم و ژژنوم آسيب مي بيند ، تعداد پرزها کم مي شود ، سطح جذب پايين مي آيد و آنزيم هاي کمتري در سلول هاي آسيب ديده وجود داشته و سوء جذب مواد مغذي رخ مي دهد .

علايم :

اسهال ، مدفوع مکرر ، بدبو ، کمرنگ و کمي شل ، تحريک پذيري روده ها ، کاهش وزن ، شکم متسع ، تهوع ، رنگ پريدگي ، آنمي ، نقايص دنداني و استخواني ، تحريک پذيري ، ناتواني در تمرکز ، ديس ليپيدمي ( در 40 ـ 30 درصد افراد رخ مي دهد )، خستگي پذيري .
مطالعاتي که در زمان قحطي و کمبودهاي غذايي در جنگ جهاني دوم ، انجام شد نشان داد که علايم بيماري در بين افراد کمتر شده بود ، زيرا آنها به جاي نان از غذاهاي جايگزين استفاده مي کردند .
بيشترين علت بروز علايم ، به خاطر جزء گليادين گلوتن گندم مي باشد . گلوتن ، پروتئين ذخيره اي در گندم است که مي تواند به گلوتنين ( مسئول خواص مناسب پخت و پز غلات ) و گليادين تجزيه شود .
پروتئين ذخيره اي مشابه گليادين در چاودار ( سکالين ) و جو ( هوردئين ) هم وجود دارد ، ولي پروتئين جو دو سر ( آونين ) و برنج ( زئين ) شبيه آنها نيستند .
درمان مناسب سلياک شامل پيروي شديد از رژيم بدون گلوتن است .

5 کليد مهم در کنترل سلياک عبارتند از :

مشاوره با کارشناس تغذيه متبحر ، آموزش در مورد بيماري ، تبعيت هميشگي از رژيم بدون گلوتن ، شناسايي و درمان کمبودهاي تغذيه اي ، پيگيري هاي مداوم و طولاني مدت .

رژيم عادي از گلوتن :

مبتلايان به سلياک لازم است بدانند که با رعايت برنامه غذايي و حذف کامل غلات غير مجاز ذکر شده به طور کامل بهبود مي يابند ، ولي بايد تاپايان عمر در پرهيز کامل از چنين غلاتي بوده و برنامه غذايي مناسب خويش را رعايت نمايند . رژيم عاري از گلوتن ، شامل حذف گندم ، جو و چاودار مي باشد . ساير غلات مثل برنج ، سويا ، ذرت ، آرد سيب زميني ، ذرت خوشه اي و ارزن بدون گلوتن هستند .
بيماران بايد ياد بگيرند که گوشت ها ، ماهي ، مرغ ، آجيل ، تخم مرغ ، حبوبات ، شير ، پنير ، ميوه و سبزي عاري از گلوتن هستند .

جو دو سر :

اغلب مطالعات نشان داده اند که افراد دچار سلياک مي توانند جو را تحمل کنند . ولي از آنجا که ممکن است جو در هنگام برداشت ، آسياب يا فرآيند شدن با ساير غلات حاوي گلوتن آلوده شود ، توصيه بر اين است که بيماران سلياکي از مصرف جو دو سر دوري کنند . به علاوه تعداد کمي از بيماران سلياکي به اسيد آمينه هاي موجود در جو دو سر حساس هستند . اگر فرد دچار سلياک مي خواهد جو دو سر بخورد ، بهترين راه اين است که بيشتر از 70 ـ 50 گرم در روز مصرف نکند .

غذاهايي که حاوي گلوتن مي باشند و بايد از آنها پرهيز کرد :

ـ تمام غذاهاي حاوي گندم ، جو ، چاودار و آرد آنها
ـ انوع نان هاي معمولي ، نان خشک ، بيسکويت ، باگت ، نان سفيد و سياه
ـ کليه گوشت هاي کنسرو شده ، سوسيس ، کالباس ، کتلت ، کباب کوبيده رستوران ها ، شنيسل گوشت و مرغ
ـ ماکاروني ، رشته فرنگي ، غذاهاي حاوي جو ، فرني با آردهاي ذکر شده
ـ سس سفيد و سس گوجه فرنگي
ـ قهوه فوري ، نسکافه ، شير شکلات
ـ کليه شيريني هاي تهيه شده با آرد گندم ، گز ، سوهان ، حلوا ، ترحلوا ، شکلات و بعضي از انواع آب نبات ، کمپوت و انواع مواد غذايي کنسرو شده و کليه غذاهايي که با آرد غير مجاز تهيه شود .

توصيه هاي تغذيه اي :

ـ با حذف کامل گليادين از رژيم در مدت کوتاهي علايم بهبود مي يابند ، ولي درمان بايد ماه ها يا سال ها ادامه يابد .
ـ مصرف ذرت ، برنج ، سيب زميني ، تاپيوکا ( که از ريشه گياه کاساوا مي گيرند ) ، کاساوا و نان بدون گلوتن مجاز است .
ـ براي نوزاداني که دچار اسهال هستند ، تامين آب و الکتروليت و فرمولاي ( شير خشک )کم چرب ضروري است .
ـ ممکن است بزرگسالان بتوانند کربوهيدرات ساده ، ژلاتين ، آب ميوه ، کره بادام زميني ، پودينگ نشاسته ذرت و موز را تحمل کنند .
ـ MCT (تري گليسيريد با زنجيره ي متوسط ) داراي نتايج سودمندي به خصوص در بزرگسالان مي باشد .
ـ در ابتدا ، رژيم بايد فيبر کمي داشته باشد ، ولي دريافت آن به تناسب تحمل بايد افزوده شود .
ـ اگر تغذيه با لوله استفاده مي شود ، محصولات غني شده با گلوتامين مصرف شود .
ـ پايش وضعيت عدم تحمل لاکتوز که مي تواند موقت يا دائم باشد .
در ابتدا محصولات لبني بايد حذف شود ، زيرا معمولاً اين بيمارن به صورت ثانويه دچار کمبود لاکتاز مي شوند ، ولي بعد از 6 ـ 3 ماه درمان ، محصولات لبني بايد تدريجاً معرفي شوند .
ـ مکمل ياري ويتامين هاي محلول در چربي به فرم محلول در آب ، آهن ، کلسيم ، اسيدفوليک و B-کمپلکس توصيه مي شود . زيرا بسياري از محصولات بدون گلوتن داراي محتواي کمي از ويتامين B، آهن و فيبر هستند .
ـ تغذيه اين بيماران بايد به صورت متناوب و در وعده هاي کوچک در طول بيماري باشد .
ـ بافت غذا بايد نرم باشد و ازمواد غذايي محرک دوري شود .
ـ برخي داروها ( مثل استامينوفن ) ، خمير دندان ها و دهان شويه ها حاوي گلوتن هستند .
ـ اگر بعد مصرف گليادين عوارض ايجاد نشد به اين معنا نيست که پرزها آسيب نمي بينند زيرا عوارض آشکار 8 هفته يا بيشتر طول مي کشد که پديدار شود .
ـ شايد بيماران سلياکي به ساير پروتئين ها به واکنش نشان دهند ، مثلاً به :
آلبومين ( موجود در تخم مرغ و شير )،
گلوبولين و کازئين ( شير )و
پروتئين هاي موجود در گوشت و سويا .

نگراني هايي که به دنبال رژيم عاري از گلوتن پيش مي آيد :
هزينه :

غذاهايي که بدون آرد گندم باشند ، معمولاً گران تر تهيه مي شوند . مثلاً يک تکه نان بدون گلوتن ممکن است 3 ـ 2 برابر قيمت نان هاي معمولي باشد . بيماران مي توانند هزينه هاي خود را با خريد محصولاتي چون سبزي هاي نشاسته اي مثل سيب زميني ، هويج ، سبزي هاي نشاسته اي مثل سيب زميني ، هويج ، حبوبات و نخود فرنگي کمتر کنند . به ياد داشته باشيد که محصولات « بدون گندم » حتماً « بدون گلوتن » نيستند . ممکن است در آنها جو و ساير غلات به کار رفته باشد که براي بيماران مبتلا به سلياک مضر هستند .

آلودگي با گلوتن :

شما در منزل مي بايست از آلوده شدن مواد غذايي به گلوتن نيز جلوگيري کنيد ، زيرا وسايل آشپزي و يا ديواره ي ماکروويو ممکن است آلوده به گلوتن باشد . بنابراين براي تهيه ي محصولات بدون گلوتن بايد از ابزاري جداگانه استفاده کنيد .

عوارض تغذيه اي بيماري سلياک :
آنمي فقر آهن :

ـ در بيماري سلياک بسيار شايع است .
ـ در بسياري از افراد مبتلا به سلياک ، آنمي فقر آهن قبل از شناسايي سلياک مشخص مي شود .
ـ آنمي فقر آهن تا زماني که رويه روده ترميم و ذخاير آهن تامين مي شود ، ادامه خواهد داشت .
ـ پيگيري طولاني مدت فريتين سرم در بيماران سلياکي براي تشخيص اينکه کمبود آهن به طورکامل رفع شده است يا نه .

توصيه ها :

ـ درمان با رژيم عاري از گلوتن و مصرف منابع غني آهن .
ـ منابع آهن هم شامل گوشت قرمز ، مرغ ، ماهي و منابع آهن غير هم شامل آجيل ، غلات ، سبزيجات برگ سبز ، ميوه هاي خشک ، تخم مرغ ، سبوس
برنج .
ـ ترکيب منابع آهن غير هم با غذاهاي غني از ويتامين C براي جذب بيشتر ( مثل مرکبات )
ـ مصرف کوتاه مدت مکمل هاي آهن بدون گلوتن در برخي بيماران توصيه مي شود .

عدم تحمل لاکتوز :

ـ عدم تحمل لاکتوز مي تواند به صورت موقت در افرادي که به تازگي تشخيص سلياک براي آنها گذاشته شده است ديده شود ، زيرا پرزهاي روده آسيب ديده اند و سطح آنزيم لاکتاز کاهش يافته است .
ـ با رعايت رژيم عاري از گلوتن ، علايم عدم تحمل لاکتوز در عرض 6 ماه تا يک سال مي تواند مرتفع شود . اگر عدم تحمل لاکتوز همچنان ادامه داشت اين امکان وجود دارد که در برنامه غذايي يک منبع نهفته گلوتن وجود داشته باشد که لازم است شناسايي و حذف گردد .

توصيه ها :

ـ با رژيم عاري از گلوتن شروع کنيد و اگر علايم همچنان ادامه داشت ، محدوديت موقت مصرف لاکتوز در برنامه ي غذايي مي تواند مفيد باشد ( به همراه رژيم عاري از گلوتن ).
ـ اگر لازم شد که رژيم عاري از لاکتوز اعمال شود ، درصورت تحمل از قرص هاي آنزيم لاکتاز استفاده شود .
ـ اگر علايم بهبود يافت ، کمي لاکتوز را براي ارزيابي پاسخ تحمل در رژيم غذايي وارد کنيد .

استئوپني يا تسئوپروز :

ـ چگالي کم استخوان در افراد مبتلا به سلياک وجود دارد .
ـ به علت سوء جذب ، بيماري هاي استخواني در افراد سلياکي زودتر ظاهر مي شوند .
شيوع بالاي استئوپروز در بيماران سلياکي باعث شده است که سنجش تراکم استخوان در زمان تشخيص سلياک انجام شود .
ـ کمبود ويتامين D که در سلياک شايع است بايد درمان شود تا سطح 25 هيدروکسي ويتامين D سرم در مقادير نرمال باشد .
ـ پوکي استخوان ممکن است حتي پس از رعايت رژيم عاري از گلوتن پايدار بماند .

توصيه ها :

ـ رعايت رژيم عاري از گلوتن به همراه غذاهاي غني از کلسيم و ويتامين D ( منابع غني کلسيم : لبنيات ، سبزيجات خانواده کلم و منابع غني ويتامين D:ماهي هاي چرب مانند ساردين ، سالمون ، شاه ماهي ، روغن ماهي
ـ مصرف مکمل کلسيم و ويتامين D که عاري از گلوتن باشد .
ـ ورزش مناسب

کمبود فولات :

ـ در موارد شديد سوء جذب رخ مي دهد .
ـ بسيار مهم است که در زناني که از رژيم بدون گلوتن پيروي مي کنند و قصد بارداري دارند ، دريافت فولات بررسي شود .

توصيه ها :

ـ رژيم عاري از گلوتن و دريافت غذاهاي غني از فولات شامل حبوبات ، غلات ، سبزيجات سبز برگي شکل ، بروکلي ، مارچوبه ، آب پرتقال ، جگر ، بادام زميني ، گردو ، دانه آفتابگردان و ...
ـ دريافت مکمل فولات

کمبود ويتامين B12 :

ـ اگر چه بيماري سلياک قسمت هاي ابتدايي روده باريک را تحت تاثير قرار مي دهد ، اما کمبود ويتامين B12 در موارد شديد سوء جذب مي تواند رخ
دهد .
ـ کمبود ويتامين B12 با تبعيت از رژيم عاري از گلوتن طبيعي مي شود .

توصيه ها :

ـ درمان با رژيم عاري از گلوتن به همراه منابع غني ويتامين B12 شامل جگر ، تخم مرغ ، شير و گوشت
ـ دريافت مکمل ويتامين B12 تزريقي

اسهال :

ـ بسياري از افراد دچار سلياک با اين عارضه ،بيماريشان شناسايي مي شود .
ـ اسهال به علت آسيب به پرزهاي روده ، سوء جذب و عدم تحمل لاکتوز رخ مي دهد .

توصيه ها :

ـ دريافت کافي مايعات و الکتروليت ها
ـ محدوديت مصرف قندهاي ساده
ـ ممکن است سبزيجات نفاخ حذف شوند .
ـ محدوديت مصرف لاکتوز در برخي بيماران : در صورتي که فرد مبتلا دچار اسهال مي باشد ، مصرف شير براي دو ماه اول درمان محدود مي شود و به جاي استفاده از شير ، فرد مي تواند از ماست جهت تامين نيازهاي مواد معدني و پروتئيني خود استفاده نمايد و پس از رفع و بهبود اسهال مي تواند از شير به تدريج در برنامه ي غذايي خود استفاده کند .

يبوست :

ـ از آنجا که رژيم عاري از گلوتن کم فيبر است ، در بسياري از بيماران با شروع رژيم ، يبوست رخ مي دهد .

توصيه ها :

ـ مصرف کافي فيبر در رژيم عاري از گلوتن
ـ دريافت کافي مايعات
ـ افزايش تدريجي فيبر در برنامه غذايي براي کاهش عوارض جانبي ( منابع فيبر شامل ميوه ها ، سبزيجات ، آجيل ،حبوبات ، غلات و برنج قهوه اي ).
منبع:مجله دنياي تغذيه شماره ي 86