حذف يكي از مواد مخرب لايه‌ازن

نويسنده: حميده سادات هاشمي




براساس مصوبات پروتكل مونترال، متيل برومايد به عنوان يكي از مواد مخرب لايه ازن بايد از چرخه مصرف اين مواد حذف شود. متيل برومايد يا برومومتان (CH3Br) تركيب آلي بدون بو و رنگي است كه به شدت براي لا‌يه اوزون زيان دارد.
بر پايه برآوردهاي انجام شده ميزان مصرف متيل برومايد در جهان به عنوان يكي از مواد مخرب لايه ازن در طول سال‌هاي 1984 تا 1992 به طور متوسط در حدود سه هزار و 700 تن افزايش داشته است. بررسي‌ها نشان مي‌دهد، 97 درصد مصرف اين ماده براي ضدعفوني مصرف مي‌شود كه از اين مقدار 75 درصد مربوط به كشورهاي پيشرفته است. همچنين حدود 70 درصد متيل برومايد مصرفي براي ضدعفوني خاك مورد استفاده قرار مي‌گيرد كه 80درصد مربوط به كشورهاي پيشرفته است.
خوشبختانه در موردپروژه جايگزيني متيل برومايد در بخش ضدعفوني محصولات انبارداري نتيجه ارزيابي بازرسي پروتكل مونترال دراين پروژه در ايران 97 درصد موفقيت‌آميز بوده است.
بر اساس مستندات دفتر حفاظت لايه ازن سازمان حفاظت محيط زيست، هدف از پروتكل مونترال در درجه اول محدود‌سازي و سپس حذف كامل هرگونه توليد يا مصرف مواد مخرب لايه ازن توسط كشورهاي عضو است. در صورت اجراي مناسب مفاد اين تعهدنامه از تخريب بيشتر لايه ازن جلوگيري مي‌شود و در نهايت، امكان بازيابي و ترميم مجدد بخش‌هاي تخريب شده آن نيز فراهم خواهد شد.
در بخش مصرف متيل برومايد در كشاورزي حدود 20 درصد مصرف ساليانه اين ماده جهت ضدعفوني كالاهاي انباري به كار مي‌رود. متيل برمايد عمدتا به عنوان يك ماده ضدعفوني كننده براي كنترل آفات و بيماري‌هاي نباتي در كشاورزي و همچنين كنترل آفات انباري و قرنطينه‌اي و ضدعفوني اماكن و ساختمان‌ها به كار گرفته مي‌شود.
بر اساس مستندات دفتر حفاظت لايه ازن سازمان حفاظت محيط زيست، برآورد شده است كه به طور ميانگين 64 درصد نشر متيل برومايد به جو زمين مربوط به مصارف كشاورزي و فعاليت‌هاي مربوط به آن است كه اين ميزان بسته به روش كاربرد، شرايط محيط و عوامل ديگر متفاوت است.
همچنين مقادير كمتري از متيل برومايد به عنوان ماده اوليه شيميايي، براي بعضي مصارف صنعتي و شيميايي مورد استفاده قرار مي‌گيرد كه به علت بسته بودن شرايط نگهداري ميزان انتشار آن در اين حالت بسيار كم است. بر اين اساس، عمده‌ترين منبع انساني مصرف و نشر متيل برومايد مربوط به كاربرد آن به عنوان يك ماده ضدعفوني كننده است.
گستردگي كاربرد و سهولت استفاده از متيل برومايد باعث شده تا اين ماده براي اغلب مصارف ضدعفوني، گاز مناسبي باشد. چراكه گاز متيل برومايد پس از تزريق در خاك، محصولات، كالاها و ساختمان‌ها به راحتي و عميقا پخش مي‌شود و آفات غير قابل دسترس را مورد حمله قرار مي‌دهد. اين ماده روي اكثر آفات و در غلظت‌هاي كم و دماهاي مختلف مؤثر است و نسبت سريع عمل مي‌كند.

سازمان حفظ نباتات

سازمان حفظ نباتات در اجراي مصوبات پروتكل مونترال و در بخش حذف گاز متيل برومايد به عنوان يكي از بخش‌هاي بسيار موفق عمل كرده است. ‌دكتر فرهاد خزيني مدير تهيه و تدوين برنامه‌هاي كنترل قرنطينه سازمان حفظ نباتات و هماهنگ‌كننده ملي پروژه حذف متيل برومايد در كشور در اين رابطه مي‌گويد:
به دنبال پذيرش پروتكل مونترال در سال 1990 و تشكيل دفتر حفاظت لايه ازن و كميته ملي حفاظت از لايه ازن، وظايف دستگاه‌هاي ذيربط در زمينه كاهش تدريجي مصرف و حذف مواد مخرب لايه ازن بر اساس برنامه زماني پيش‌بيني شده از سوي پروتكل مونترال تعيين و در اين راستا سازمان حفظ نباتات از سال 2000 فعاليت خود را در خصوص اجراي پروژه كاهش مصرف و حذف گاز متيل برومايد در مصارف غير ضروري انبارداري محصولات كشاورزي آغاز كرد.
بدين منظور در ابتداي پروژه، وضعيت مصرف گاز متيل برومايد در كشور در تمامي بخش‌ها، شامل بخش انبارداري محصولات كشاورزي، بخش خاك، بخش قرنطينه (صادرات، واردات و ترانزيت) و بخش اماكن، تاسيسات و وسايل نقليه، مورد بررسي و مطالعه قرار گرفت و سپس در سال 2002 (سال پايه)، متوسط مصرف ساليانه، بر اساس مصارف سال‌هاي 1995 تا 1998 تعيين و در حد 70 تن تثبيت شد .
وي افزود: با ادامه اجراي پروژه‌هاي جايگزيني در كشور و بر اساس برنامه زمان‌بندي پروتكل مونترال، در سال 2005 توانستيم مصرف گاز متيل برومايد در بخش انبارداري محصولات كشاورزي و خاك را كه در سال پايه حدود 25 تن بود، 20 درصد كاهش دهيم و در سال 2008 اين ميزان كاهش را به بيش از 92 درصد برسانيم و در ادامه نيز مي‌توانيم آن را تا سال 2012 (سال پايان پروژه)‌ به راحتي از چرخه مصرف حذف كنيم.
دكتر خزيني تاكيد كرد: ذكر اين نكته ضروري است كه بر اساس برنامه‌هاي پروتكل مونترال، در بخش قرنطينه (‌صادرات و واردات و ترانزيت محصولات كشاورزي)، بدليل عدم معرفي جايگزين مناسب براي گاز متيل برومايد از سوي پروتكل، تاكنون برنامه زمان‌بندي براي كاهش تدريجي مصرف و حذف الزامي آن در نظر گرفته نشده است، از اين‌رو در اين بخش روند كاهش مصرف قابل‌ملاحظه نبوده و سطح مصرف ساليانه گاز متيل برومايد، متناسب با ميزان واردات، صادرات و ترانزيت محصولات كشاورزي از نوسانات جزئي برخوردار است، اما بررسي روند مصرف گاز متيل برومايد در بخش قرنطينه نشان مي‌دهد كه به‌رغم عدم وجود محدوديت و ممنوعيت مصرف گاز متيل در اين بخش، با اجراي مناسب روش‌هاي بهداشتي، بازرسي و كنترل، ميزان مصرف از 40 تن در سال پايه به حدود 34 تن در شرايط فعلي رسيده است كه عمدتا اين امر با تكيه بر كنترل سلامت محصولات وارداتي، تدوين ضوابط بهداشتي براي محصولات وارداتي و جلوگيري اكيد از ورود محصولات آلوده به كشور صورت پذيرفته است.

بخش قرنطينه

براساس مستندات سازمان حفظ نباتات در بخش قرنطينه، مصرف گاز متيل برومايد براي ضدعفوني محصولات صادراتي در صورتي مجاز است كه از زمان انجام ضد عفوني تا صدور كالا بيش از 21 روز سپري نشده باشد و در غير اين‌صورت، مصرف گاز جزء مصارف غيرضروري انبار‌داري تلقي شده و غيرمجاز تلقي خواهد شد.
دكتر خزيني مدير تهيه و تدوين برنامه‌هاي كنترل قرنطينه سازمان حفظ نباتات و هماهنگ كننده ملي پروژه حذف متيل برومايد در كشور گفت: در بخش ضدعفوني ساختمان‌ها، تاسيسات و وسايل نقليه تثبيت مصرف گاز در حد يك تن انجام گرفت كه عمدتا مصرف اين گاز براي كنترل موريانه در ساختمان‌هاي آثار ملي، كتابخانه‌ها و موزه‌ها صورت مي‌پذيرد كه در حال حاضر اين مقدار به كمتر ازنيم تن رسيده است و تا سال 2012 حذف خواهد شد. متاسفانه در اين بخش هنوز كارگاه آموزشي مورد نياز از سوي پروتكل مونترال برگزار نشده و جايگزين مناسبي معرفي نشده است كه جا دارد مسوولين هماهنگ كننده به اين مساله توجه فرمايند.
وي افزود: هم اكنون حدود 10 ميليون تن از غلات در سيلوها و انبارهاي كشور كاملا با فر مولاسيون‌هاي مجاز گاز فسفين ضدعفوني شده و حتي يك كيلوگرم هم از گاز متيل برومايد براي اين امر استفاده نمي‌شود و در خصوص ضدعفوني محصولات كشاورزي انباري ديگر بويژه خشكبار و خرما، حداكثر ميزان گاز متيل برومايد مجاز براي انجام ضد عفوني در كشور تا سال پايان پروژه (2012) كمتر از 3 تن است.
هدف از پروتكل مونترال در درجه اول محدود‌سازي و سپس حذف كامل هرگونه توليد يا مصرف مواد مخرب لايه ازن توسط كشورهاي عضو استوي تاكيد كرد: ‌ليكن با توجه به شرايط فعلي پيش‌بيني مي‌شود ميزان مصرف گاز متيل برومايد در بخش قرنطينه و خاك در سال‌هاي آتي تا حدودي افزايش يابد زيرا كه كشت‌هاي متراكم بخصوص كشت گلخانه‌اي رو به افزايش بوده و از طرف ديگر با توجه به توسعه روزافزون بخش توليد نهال در كشور، كنترل عوامل قرنطينه داخلي خاكزاد نظير نماتدهاي قرنطينه داخلي اجتناب‌ناپذير است و همچنين تداوم خشكسالي‌ها مي‌تواند باعث افزايش خسارت آفات انباري متحمل به گاز فسفين شود كه در اين وضعيت، به صورت موردي و محدود ناچار به استفاده از گاز متيل برومايد مي‌باشيم كه اين مساله با اهداف پروتكل مغايرتي ندارد.

بومي سازي دانش فني

پروتكل مونترال در راستاي اجراي مصوبات خود و متناسب با ميزان مصرف گاز متيل برومايد در هر كشور، برنامه‌هاي مطالعاتي و آموزشي براي كليه كشورهاي عضو پيش‌بيني و اجرا كرده است تا كشورها بتوانند در جهت حذف و جايگزيني اقدام كنند. در اين خصوص، تاكنون سه كارگاه آموزشي ملي در زمينه‌هاي ضدعفوني محصولات كشاورزي و خاك در كشور برگزار شده كه در نتيجه آن در حال حاضر با بكارگيري آموخته‌ها و تجارب ساير كشورها و همكاري و جديت سازمان‌ها و مراجع ذيربط، كاهش ميزان كل مصرف گاز متيل برومايد از 70 تن در سال پايه (2002) به كمتر از 40 تن در سال 2008 ميسر شده است. اين كارگاه‌ها عبارتند از: كارگاه آموزشي آشنايي با گاز فسفين و كاربرد آن در محصولات كشاورزي در سال 2002، آشنايي با جايگزين‌هاي متيل برومايد در ضدعفوني خاك در سال 2007 وكارگاه آموزشي كاليبراسيون شناساگرهاي گاز فسفين در سال 2007.
دكتر خزيني عضو كميته ملي ازن گفت: به اين ترتيب ما در مورد اجراي پروژه‌هاي پروتكل مونترال در بخش‌هاي تعيين شده بويژه در بخش مصارف غيرضروري خاك، انبارداري، اماكن و وسايل نقليه مشكلي نداريم اما براي انجام كاهش داوطلبانه در بخش قرنطينه بويژه بخش صادرات و واردات محصولات فاسد شدني ضرورت دارد نيازهاي فني وتخصصي ما بطور مطلوب تامين گردد تا بتوانيم همگام با ساير كشورهاي موفق عضو پروتكل مونترال و با بهره‌گيري از فناوري‌هاي جديد، مصرف گاز متيل برومايد را در بخش قرنطينه به حداقل ممكن برسانيم.
وي تاكيد كرد: در راستاي جايگزيني متيل برومايد در بخش‌هاي مختلف ضدعفوني در كشور، از سوي پروتكل مونترال استفاده از گاز فسفين، بخارآب و آفتاب دهي توصيه شده است و ليكن در ساير كشورها استفاده از جايگزين‌هاي مناسب ديگر مانند كشت بدون خاك، آفتاب‌دهي خاك همراه با كاربرد بيوفوميگانت‌ها، فوميگانت‌هاي جديد مانند گاز فسفين مايع و گاز سولفوريد فلورايدرايج است كه انتظار داريم اطلاعات وامكانات بيشتري در زمينه بكارگيري اين روش‌ها در اختيار كشور ما قرار گيرد.
وي ادامه داد: ‌استفاده از بخار در بخش ضدعفوني خاك بجاي گاز متيل برومايد از پروژه‌هاي موفقي است كه اجراي آن در كشور از دو سال قبل شروع گرديده و تا پايان سال 2012 نهايي خواهد شد. در اين بخش، به كمك بخش خصوصي توانستيم با بكارگيري تكنولوژي داخلي تعداد 35 دستگاه ژنراتور بخار را با صرف يك‌هشتم قيمت دستگاه مشابه خارجي توليد نموده و با ارائه آموزش‌هاي فني، دانش ضد عفوني خاك با بخار را بومي سازي نموده و اين فناوري را به ثبت برسانيم. يادآورمي‌شود اين دستگاه‌ها توسط كارشناسان برنامه توسعه صنعتي ملل متحد مورد بررسي و تاييد قرار گرفته و پس از برگزاري مناقصه بين‌المللي خريداري شده است كه كسب اين موفقيت در سطح ملي و بين‌المللي حائز اهميت مي‌باشد.

گاز متيل برومايد

متيل برومايد در دما و فشار محيطي به شكل گاز است ولي به منظور امكان پذير كردن حمل و نقل آن به صورت مايع و تحت فشار توليد مي‌شود. استفاده از اين ماده براي ضدعفوني خاك به دو روش دستي و تزريق مكانيكي صورت مي‌گيرد.
بر اساس تحقيقات، براي ضدعفوني كالاها و ساختمان ها، متيل برومايد مستقيما از ظرف تحت فشار تزريق مي‌شود.
مصرف اين ماده را مي‌توان با انتخاب جايگزين‌هايي كاهش داد يا حذف كرد. به رغم مصرف گسترده متيل برومايد در سطح جهان براي 90 درصد مصارف اين ماده، مواد شيميايي يا روش‌هاي فيزيكي كه از لحاط فني قابل اجرا هستند، شناسائي و معرفي شده‌اند كه شامل جايگزين‌هاي شيميايي و غيرشيميايي و يا تركيبي از هر دو در قالب مديريت جامع آفات (Integrated Pest Management) هستند. با اين حال برخي از جايگزين‌ها به ويژه آفت‌كش‌هاي شيميايي براي برخي از مراجع قانوني و مصرف‌كنندگان قابل قبول نيستند.
در حالي‌كه كشورهاي توسعه يافته بيشتر مصارف متيل برومايد خود را حذف كرده‌اند كشورهاي در حال توسعه به دليل وجود برخي محدوديت‌هاي اجتماعي، فقدان يا كمبود تكنولوژي‌هاي مناسب و عوامل ديگر نياز به زمان بيشتري براي كاهش و حذف متيل برومايد دارند.
براي كشورهاي در حال توسعه زمان‌بندي حذف اين ماده شامل تثبيت ميزان مصرف در سال 2002 بر مبناي ميانگين مصرف سال‌هاي 98‌ 1995، كاهش 20 درصدي تا سال 2005 و حذف كامل تا ابتداي سال 2015 است.
منبع: روزنام جام جم