آتشفشان و عجايب آن (2)

آتشفشان‌هاى نئوژن- کواترنر در ايران
- آتشفشان دماوند

مخروط دماوند ، شاخص‌ترين آتشفشان چينه‌اى کواترنرى ايران است. تاريخ فعاليت اين آتشفشان بخوبى شناخته نشده و مخروط آن استراتو ولکانى است که ارتفاع آن از سطح دريا 5670 متر ( 5611 متر وزيرى ، 1362 ) مى‌باشد. مخروط آن منظم و روى کوههاى فراسايش يافته‌اى که در حدود 3500 متر از سطح دريا ارتفاع دارند واقع است.دامنه کوه بوسيله جريانهاى گدازه‌هاى متعدد که از قله يا از مخروطهاى فرعى سرازير شده اند پوشيده شده است.
قطر دهانه آتشفشان در حدود 400 متر است. قسمت مرکزى دهانه ، بوسيله درياچه‌اى از يخ پوشيده شده و در حاشيه آن دودخان‌هايى وجود دارد که زمين هاى اطراف را به رنگ زرد درآورده اند.

جدا از دهانه فعلى ، شواهدى از دهانه هاى قديمى را مى توان ديد. يکى از اين دهانه هاى قديمى در پهلوى جنوبى و در ارتفاع 100 متر قرار دارد که در حال حاضر ، محل خروج گازها و دودخان‌ها است. در پهلوى شمالى دماوند اثر ديگرى از يک دهانه قديمى به قطر حدود 9 کيلومتر ديده مى شود که امروزه رودخانه نونال در آن جريان دارد.سنگهاى دهانه قديمى کمى بازيک تر از گدازه هاى جوان دماوند است. اگرچه بروس و همکاران ( 1977 ) با توجه به ترکيب شيميايى گدازه‌ها ، دماوند را آتشفشانى ديررس و دور از زاگرس مى‌دانند که در تشکيل آن برخورد صفحه‌ها و پديده فرورانش از نوع خاص و ذوب پوسته اقيانوسى نقش داشته، ولى جايگاه اين مخروط در محل تلاقى البرز خاورى و باخترى اين ذهنيت را تقويت مى‌کند که تلاقى گسل هاى عميق پوسته ، بويژه انواع امتداد لغز شمال باخترى و شمال خاورى ، محل مناسبى براى رسيدن ماگما به سطح زمين بوده است.

- آتشفشان سهند

آتشفشان سهند در 40 کيلومترى جنوب تبريز با ارتفاع حداکثر 3710 متر واقع شده است. اين آتشفشان را با آتشفشان‌هاى کوچکتر شمال باخترى درياچه اروميه و مرکز آتشفشانى ارمنستان و آرارات در نزديکى مرز ايران و ترکيه مرتبط مى‌دانند. تعيين سن مطلق گدازه‌هاى مختلف آن سن 12 تا 140 هزار سال را نشان مى‌دهد (معين وزيرى و امين سبحانى،1356).
سهند مخروط بسيار پهن و گسترده اى از تناوب منظم گدازه و خاکستر است که چينه بندى منظم دارد. مواد آتشفشانى سهند بر روى رسوبات مختلف (از پالئوزوئيک تا ميوسن) مساحت تقريبى 4500 کيلومتر مربع را پوشانيده است. اين وسعت قشر نازک خاکسترهاى آتشفشانى سهند در مناطق دوردست (مثلا در اطراف جاده بستان آباد- تبريز) را شامل نمى شود.
معين وزيرى معتقد است که فعاليت‌هاى سهند در چندين مرحله صورت گرفته‌اند و در بين اين مراحل آرامش نسبى وجود داشته است. وفور خاکستر همراه با قطعات پوميسى که تا فواصل دور پراکنده شده‌اند نشانگر انفجارات شديد آتشفشان سهند مى‌باشد. بلندترين قله، مجموعه متناوبى از برش، پيروکلاستيک‌ها و آهک سيليسى است که طى دو مرحله فعاليت به وجود آمده‌اند. مرحله اول به صورت انتشار روانه‌هاى برشى و مرحله دوم شامل خروج گدازه‌هاى داسيتى است. سنگ‌هاى اصلى محدوده سهند شامل آندزيت، داسيت، ريوداسيت و ريوليت همراه با مواد آذرآوارى فراوان مى‌باشند. مطالعه اين آتشفشان نشان مى‌دهد که ولکانيسم در آب صورت گرفته و همچنين آثار انواع ماهى‌ها در مناطق اطراف توده سهند بيانگر آن است که سهند را دريايى کم عمق فراگرفته بود. با آغاز اين فعاليت آتشفشانى در اواسط ميوسن و ايجاد شرايط نامطلوب، گروهى از پستانداران به صورت دسته جمعى از بين رفته‌اند که آثار اين جانوران در حوضه‌هاى رسوبى اطراف مشهود است.

- آتشفشان سبلان

اين آتشفشان در باختر شهر اردبيل به ارتفاع 4811 متر قرار دارد که در واقع خط تقسيم حوضه‌هاى آبريز اروميه و رودخانه ارس به شمار مى‌رود. رشته کوه آتشفشانى خاموش سبلان از دره قره‌سو در شمال باخترى اردبيل شروع و در جهت خاورى- باخترى به طول 60 کيلومتر و عرض تقريبى 48 کيلومتر تا کوه قوشاداغ در جنوب اهر ادامه مى‌يابد. مخروط آتشفشانى سبلان از نوع آتشفشان چينه‌اى است که گدازه‌هاى آن سطحى معادل 1200 کيلومتر مربع را اشغال کرده‌اند.
به علت فروريختگى و ريزش دهانه (کالدرا) شکل مخروط به شدت قطعه قطعه شده است. آتشفشان سبلان سه قله دارد که به دليل فروريختگى به شدت فرسوده است. قله بلندتر سبلان سلطان و دو قله ديگر هرم داغ يا سبلان کوچک و آقام داغ يا کسرى نام دارند.در قسمت شمال و در قاعده‌اى که بلندتدين قله سبلان در آن واقع است، درياچه کوچکى وجود دارد که احتمالا باقى مانده دهانه آتشفشانى است. آتشفشان مرکزى بر روى يک فرا بوم خاورى _ باخترى از گدازه‌هاى ائوسن فوران کرده است.

فعاليت قديمى سبلان از ائوسن شروع گرديد ولى آنچه که کوه سبلان را بوجود آورده در پليوسن شروع به فعاليت نموده و تا عصر بعد از آخرين يخبندان هم ادامه داشته است .
در دامنه جنوبى سبلان ، چشمه هاى گوگردى زيادى وجود دارد که آب آنها در حدود 40 درجه سانتيگراد حرارت دارد و تنها گواه فعاليت آتشفشان خاموش سبلان است. اين چشمه‌هاى گوگردى نشان دهنده آخرين فعاليت‌هاى يک آتشفشان است و بيانگر خاموش نشدن آتشفشان مى‌باشند.
ديدون و ژرمن (1976) فعاليت آتشفشان سبلان را به سه بخش تقسيم نموده‌اند:
1- جريان‌هاى گدازه سبلان کهن: جريان‌هاى گدازه‌اى که در اين مرحله تشکيل شده‌اند بيشترين بخش کوه سبلان را دربر مى‌گيرند. نامبردگان فعاليت‌هاى اين بخش را به نوبه خود به 5 مرحله تقسيم نموده‌اند که باباخانى ولسکويه و ريو آنها را در سه مرحله خلاصه مى‌کنند که عبارتند از:
الف- آندزيت‌هاى زيرين که در دامنه‌هاى شمالى و خاورى رخنمون دارند.
ب- آندزيت‌هاى ميانى که بخش اصلى آتشفشان سبلان را تشکيل مى‌دهند و در همه کناره‌هاى کوه سبلان گسترش دارند.
ج- جريان گدازه داسيتى که تکامل رديف آتشفشان پيش از کالدرا با آن به پايان مى‌رسد.
2- فرونشست: در اين مرحله بخش مرکزى ساختمان پيشين گسيخته شده که نتيجه آن ايجاد يک فرورفتگى دايره‌اى به قطر 20 کيلومتر است. همزمان با فرونشست کالدرا فوران‌هاى انفجارى نيز روى داده است که از مواد آذرآوارى تشکيل شده‌اند.
3- گنبدها و جريان‌هاى گدازه سبلان جوان: پس از فروريزش کالدرا، فوران مواد آتشفشانى صورت گرفته که بلندترين بخش‌هاى مرکزى آتشفشان را تشکيل داده است. در اين مرحله چند مخروط در داخل کالدرا و سه جريان گدازه تشکيل شده است. در سده اخير نيز گازهاى گوگردى و بخارهاى آتشفشانى در اطراف سبلان مشاهده مى‌گردند.

آتشفشان تفتان

تفتان يک آتشفشان جوان پليوسن- کواترنر و نيمه فعال و از نوع استراتوولکان است که در بلوچستان و 50 کيلومترى شهر خاش قرار دارد. ارتفاع اين آتشفشان از سطح دريا 4050 متر و از دشت‌هاى اطراف 2000 متر است. اين آتشفشان روى فليش‌هاى کرتاسه بالايى و ائوسن بنا شده است. از ميان اين فليش‌ها سنگ‌هاى افيوليتى مزوزوئيک که در کرتاسه فوقانى تکتونيزه شده‌اند، نمايان هستند.
اولين فوران تفتان شامل گدازه‌ها و سنگ‌هاى پيروکلاستيک با ترکيب داسيت و ريوداسيت از نقطه‌اى واقع در 20 کيلومترى باختر- شمال باخترى قله فعلى شروع شده است (گانسر، 1966). فعاليت مجدد تفتان شامل گدازه‌هاى داسيتى و سپس آندزيتى بوده که در اواخر پليوسن از دهانة ليج‌وار واقع در 10 کيلومترى شمال باخترى قله فعال امروزى و نيز از دهانه‌اى در 2 کيلومترى جنوب قله امروزى صورت گرفته است (معين وزيرى،1385).
پس از يک آرامش که منجر به تشکيل طبقات آگلومرا شده، يک انفجار مهم در 2 کيلومترى جنوب قله امروزى به وقوع پيوست که اثر آن امروزه به صورت گودال فرسايشى ديده مى‌شود. خاکستر ناشى از اين انفجار يک لايه گسترده ستبر در بين گدازه‌هاى آندزيتى کواترنر و سنگ‌هاى آتشفشانى قديمى‌تر به وجود آورده است. اين لايه خاکستر مى‌تواند يک شاخص زمانى بين گدازه‌هاى پليوسن و کواترنر محسوب گردد.پس از اين انفجار روانه‌هاى آندزيتى نسبتاً بلند تفتان که امروزه از آن بخار آب، گازهاى گوگردى و گاز کربنيک خارج مى‌گردد، فوران نموده است. اين گدازه‌ها به علت خصلت بازيک بيشتر و شيب زياد دامنه تفتان، توانسته‌اند در حدود 12 کيلومتر به طرف شمال (دهکده تمين) و خاور جريان يابد.

آتشفشان بزمان

سنگ‌هاى آتشفشانى- نفوذى شمال گودال جازموريان مجموعه سنگ‌هايى را تشکيل داده‌اند که به کمپلکس ماگمايى بزمان معروفند. اين کمپلکس ماگمايى جزء زون ماگمايى اروميه- دختر محسوب مى‌گردد. سنگ‌هاى نفوذى منطقه بزمان از گرانيت آلکالن پورفيرى با فلدسپات پتاسيم دانه درشت، گرانيت‌هاى هورنبلنددار، گرانوديوريت تا کوارتزديوريت تشکيل شده‌اند که داراى 64 تا 74 ميليون سال سن مى‌باشند. سنگ‌هاى آتشفشانى بزمان عمدتاً آندزيت، بازالت و کمى اليوين بازالت مى‌باشند. استراتوولکان بزمان ساختمان پيچيده‌اى دارد و انواع گدازه‌هاى آندزيتى، داسيتى و ريوداسيتى به ويژه در دامنه شرقى آن زياد است. مخروط اصلى آن از اجتماع برش‌هاى ايگنيمبريتى، پوميس و گدازه تشکيل شده که به طور متناوب قرار گرفته‌اند.

پراکندگی آتشفشانهای جهان

پراکندگی آتشفشان های جهان براساس موقعیت و نوع مخروط آنها شامل موارد زیر می باشد:
نواحی آتشفشانی اروپا تا قفقاز
1. نواحی آتشفشانی آفریقا و دریای سرخ
2. نواحی آتشفشانی خاور میانه و اقیانوس هند
3. نواحی آتشفشانی زلاندنو تا فیجی
4. نواحی آتشفشانی مالزی و استرالیا
5. نواحی آتشفشانی اندونزی و جزایر آندامان
6. نواحی آتشفشانی فیلیپین و آسیای جنوب شرقی
7. نواحی آتشفشانی ژاپن، تایوان و جزایر ماریان.
8. نواحی آتشفشانی کوریل، کامچاتکا و سرزمین اصلی آسیا.
9. نواحی آتشفشانی آلاسکا
10. نواحی آتشفشانی کانادا و آمریکای غربی
11. نواحی آتشفشانی هاوایی و اقیانوس آرام
12. نواحی آتشفشانی امریکای مرکزی و مکزیک
13. نواحی آتشفشانی امریکای جنوبی
14. نواحی آتشفشانی دریای کارائیب یا هند غربی
15. نواحی آتشفشانی ایسلند و اقیانوس منجمد شمالی
16. نواحی آتشفشانی اقیانوس اطلس

آتشفشان و ابر

مشخصات آتشفشان

آتشفشانها دستگاههاي طبيعي خروج مواد مذاب يا گاز و جامدي هستند كه از درون زمين به خارج رانده مي شوند. اين مواد در سطح زمين پخش گرديده , برجستگيهاي خاصي متناسب با غلظت گدازه هاي خود تو مي نمايند. فعاليت آتشفشانها هميشگي نخست بلكه منقطع و متناسب است مثلا آتشفشان دماوند چندين مرحله فوران و آرامش را داشته است . آتشفشانهاي امروزي هم خاموش و گاهي فعالند.

شدت انفجار

آتشفشانها از نظر وجود يا عدم وجود انفجار و نييز شدت انفجار اقسام مختلفي دلرند كه در زير به انواع آنها اشاره مي كنيم.

بدون انفجار:

در اين حالت قسممتي از پوسته جامد زمين شكافته شده و گدازهها كه غالبا غلظتي كم داشته و روان مي باشند به بيرون جاري مي شوند.

با انفجار محدود:

اتشفشانهاي با انفجار محدود در مونالوآ (هاوايي) در سال 1949 ديده شده است . اينگونه آتشفشانها در مراحل اوليه فعاليت بدون انفجار مي باشند ولي در مراحل آخر با انفجار همراهند.

مونالو آ (هاوايي)
انفجار نقطه اي

نوع آتشفشانها را مي توان هاي حقيقي آتشفشان به حساب آورد نقطه اي ممكن است و تنها باشند تكراري و كم و بيش . اين آتشفشانها احتمال دارد در هر نوبت گونه هاي خاصي از گدازه كه ممكن است اسيدييا قليايي و يا حد واسط باشند بيرون بريزند. نمونه اين آتشفشانها , استرومبلي در جزاير ليپاري است.

آتشفشان استرومبلي

فورانهای آتشفشانی

فورانهای آتشفشانی معمولا براساس شکل دهانه ای که از آن فوران صورت می گیرد، محل قرار گیری دهانه در کوه اتشفشان، شکل و نوع مخروط آتشفشانی و بالاخره خصوصیات عمومی فوران(آرام یا شدید – انفجاری یا غیر انفجاری) طبقه بندی می شوند.
گدازه های اسیدی به علت درصد Sio2 بالا و درجه حرارت نسبتا پایین دارای گرانروی (ویسکوزیته) بالا و سیالیت پائین بوده و در نتیجه به صورت انفجاری همراه با مواد پرتابی می باشد. اما در گدازه های بازیک به علت درصد Sio2 پائین و درجه حرارت نسبتا بالا، گرانروی پائین بوده و سیالیت افزایش می یابد و در نتیجه مواد پرتابی با مقدار کم و فوران آرام انجام می شود.

انواع فوران اتشفشانی

1- نوع هاوایی:
این نوع آتشفشان به شکل گنبدی می باشد و بیشتر مخروط آن از گدازه رقیق با ضخامت زیاد و گسترش کم است. ارتفاع این نوع آتشفشان نسبتا کم است. از دهانه آن اغلب گدازه های بازیک با سیالیت بالا و مواد پرتابی کم، بیرون می ریزد.
به علت وجود میزان کم گاز در گدازه این نوع آتشفشان، فوران جریانی در آن دیده می شود.ماگمایی که به سطح می رسد، معمولا به صورت فواره یا چشمه های گدازه ای خارج می شود. این نوع آتشفشان در جزایر هاوایی به تعداد زیاد یافت می شود. در جزیره ایسلند نیز از این نوع آتشفشان یافت می شود.
2- نوع استرومبولی:
در آتشفشان های نوع استرومبولی ماگمای نسبتا رقیق با ترکیب بازیک و مواد پرتابی کم تا زیاد می باشد که مواد پرتابی به صورت ریتمی از اسکوری های ملتهب‏، لاپیلی و بمب می باشد. عمده فعالیت این نوع آتشفشان در ساحل غربی ایتالیا دیده شده است. فعالیت های آرام استرومبولی از دهانه های باز صورت می گیرد و گدازه های نسبتا سیال در افق های بالایی مجرای آتشفشان وجود دارند.
به علت گرانروی بالای ماگما، خروج گاز زیادتر از انواع ماگماهای سیال نوع هاوایی صورت می گیرد.
فوران های طولانی مدت استرومبولی می تواند مخروطهای مختلط را تشکیل دهد، در حالی که فوران های کوتاه مدت معمولا مخروط های اسکوری دار را تشکیل می دهند. خاکستر در این نوع آتشفشان کم بوده و به هنگام انفجار تولید ابرهای سبک وزنی را می کند.شیب مخروط این نوع آتشفشان از شیب آتشفشان نوع هاوایی خیلی بیشتر است.
۳- نوع وولکانو:
در نوع وولکانو، گدازه های خمیری شکل، دهانه آتشفشان را مسدود می کند و مانع خروج گازها و بخارات می شود. پس از آن که فشار گازها و بخارات بر اثر تراکم زیاد شد، انفجارات شدید تولید می کند. بر اثر انفجار، ذرات مواد مذاب با فشار به خارج رانده شده و بر اطراف پرتاب می شوند و تولید ابرهای ضخیم و وسیعی از خاکستر را می کنند. این ذرات خاکستر، پس از سرد شدن در اطراف دهانه آتشفشان ریخته شده و تولید مخروطی از خاکستر می کند. این نوع مخروط آتشفشانی اغلب دارای دو شیب است که یکی به طرف دهانه و دیگری به طرف خارج است گدازه مذاب در آن ها به صورت روانه، خیلی کم و نسبتا محدود است.
یک کوه آتشفشان ممکن است مدتی به شکل یک نوع و مدتی دیگر به شکل نوعی دیگر آتشفشانی می کند. چنان که آتشفشانی کوه وزوو و اتنا. گاهی از نوع استرومبولی و زمانی از نوع وولکانو می باشد.
۴- نوع پله:
در آتشفشان نوع پله که در جزیره مارتینیک قرار دارد، مجرای آتشفشانی به وسیله گدازه بسیار لزج و خمیری شکلی مسدود می شود و در نتیجه گازها و بخارات برای خود سوراخ و راهی در دامنه و پهلوی کوه پیدا می کنند. ابرهای سوزان در این نوع آتشفشان تقریبا شبیه نوع وولکانو می باشند ولی شدت خروج آنها از دهانه زیادتر است. به علاوه، حرکت آنها موازی با سطح زمین و گاهی مایل با آن است، در حالی که در نوع وولکانو این حرکت به صورت قائم می باشد.
در آتشفشان نوع پله، اغلب مواد مذابی که خیلی غلیظ و خمیری شکل هستند با فشار زیاد از دهانه خارج می شوند و به شکل سوزنی در دهانه کوه منجمد می شوند که به این مواد منجمد شده در دهانه کوه، سوزن پله می گویند.
5-نوع کومولوولکان یا کوپول:
مخروط این نوع آتشفشان به شکل گنبد است که به یک طرف بیشتر متمایل است. این نوع آتشفشان در شرایطی تقریبا مشابه نوع پله ایجاد می شود. قطعات بزرگی از سنگ، که از دهانه این نوع آتشفشان خارج می شود، ممکن است دارای سطوح صیقلی یا مخطط باشند

پيشگويى فعاليت هاى آتشفشانى

اين پيشگويى‌ها بسيار مشکل هستند و بسيارى از اوقات غلط از آب درآمده‌اند و بر دو اصل استوار است. يکى شناخت زمين‌شناسى آتشفشان و ديگرى وجود يک ايستگاه مراقبت در محدوده آتشفشان.
با توجه به مطالعات زمين‌شناسى و تعيين سن يک آتشفشان مى‌توان نوع فعاليت‌هاى آن، تعداد فورانها، نظم و قاعده فورانها و زمان خواب آتشفشان را دانست. نفوذ ماگما از عمق به سطح باعث شکستن سنگهاى زير آتشفشان مى‌شود که اين شکستگى‌ها، لرزه‌ها را ايجاد مى‌نمايد، با ادامه شکستگى‌ها و صعود ماگما به سمت بالا، بالاخره ماگماهاى صعود کرده، بيرون خواهد ريخت.

احتمال بیدار شدن دماوند خفته

تغيير در الگوي لرزه خيزي، خروج گاز و بخار و همچنين تغيير در شيب دامنه، نشانه هاي اصلي احتمال رويداد آتشفشان به شمار مي آيد كه در مورد دماوند بيشتر اين نشانه ها را كارشناسان سازمان زمين شناسي و اكتشافات معدني كشور و ساير مراكز پژوهشي كشور مشاهده كرده اند. به گزارش ايسنا، مهندس فرهاد انصاري، مدير زمين شناسي مهندسي و زيست محيطي سازمان زمين شناسي گفت: دماوند آتشفشاني خفته و نه خاموش است و نبايد نشانه هايي را كه در آن مشاهده مي شود، فراموش كرد و نسبت به آنها بي توجه بود. وي درباره نشانه هاي بروز پديده آتشفشان در چنين قله هايي يادآور شد: افزايش لرزه خيزي يا به طور كلي تغيير الگوي لرزه خيزي منطقه، خروج گازهاي آتشفشاني و همچنين تغيير در شيب دامنه كوه هاي آتشفشان اصلي ترين نشانه هاي احتمال رويداد آتشفشان است كه در خصوص دماوند ٢ مورد اوليه از ابتداي سال ٨٥ به وضوح ديده شده است و با توجه به گزارش هاي اخير كارشناسان مبني بر افزايش رويداد زمين لرزه درمنطقه، احتمال تغيير در شيب دامنه هاي قله دماوند نيز وجود دارد. انصاري با بيان اين كه بروز ٣ نشانه ياد شده مي تواند نشانه اي از حركت مايع مذاب (ماگما) از بخش هاي پايين زمين به سمت بالا باشد، خاطرنشان كرد: به سبب وجود فشار بسيار زياد در ژرفاي زمين حركت ماگما به سوي دهانه آتشفشان با خروج حجم زيادي از بخار و گازهاي مختلف و همچنين ترك خوردن و متورم شدن پوسته زمين و در نهايت تغيير در شيب دامنه كوه آتشفشان همراه است كه به صورت رويداد زمين لرزه و تغيير شيب دامنه ديده مي شود. بررسي و پيش بيني حركت گدازه هاي احتمالي، سيلاب هاي به راه افتاده، خاكستر به وجود آمده ناشي از انفجارات ايجاد شده و همچنين گازهاي سمي كه در زمان بروز پديده آتشفشان به وجود خواهد آمد، براي مقابله با خطرات ناشي از فوران احتمالي و برنامه ريزي هاي مورد نياز براي آماده بودن در برابر چنين مخاطراتي بسيار مهم است. انصاري در پايان با اشاره به اين كه داده هاي موجود از آتشفشان هاي ايران بسيار اندك مي باشد و براي ما ناشناخته است، تصريح كرد: نبايد فراموش كرد بيشتر اين آتشفشان ها خفته اند و خاموش به شمار نمي آيند و تنها با شناخت كافي از پديده ها و فرآيند زمين شناسي است كه مي توان هنگام رويارويي با آنها بدون غافلگير شدن به درستي تصميم گرفت.

لحظه برخورد صاعقه با آتشفشان چايتن در شيلي از فاصله 30 كيلومتري شمال اين آتشفشان. آتشفشان چايتن پس از هزاران سال دوباره فعال شده بود. مسئله طوفانهاي الكتريكي روي آتشفشانهاي در حال فوران مسئله اي است كه دانشمندان علل متفاوتي را براي آنها اعلام مي كنند. (REUTERS)

زیستن در دامنه‌ی آتش‌فشان / به بهانه‌ی یک‌سالگی

سیدناالشهید در مقاله‌ی مشهور "انفجار اطلاعات" می‌نویسد:
"نیچه خطاب به فیلسوفان می‌گوید: «خانه‌هایتان را در دامنه‌های کوه آتش‌فشان بنا کنید» و من همه‌ی کسانی را که در جست‌وجوی حقیقتند، مخاطب این سخن می‌یابم."

گدازه‌ها در مواجهه با آب اقیانوس

و زندگی در دامنه‌ی آتش‌فشان، تصویر مطلوب ماست از حیات.
آن‌که در دامنه‌ می‌زید، از "غفلت" می‌گریزد، نه از واقعیت. و چه واقعیتی عیان‌تر از گدازه‌های سرخی که هر لحظه، حیات او را تهدید می‌کند. در اینجا، غفلت، و لو برای لحظه‌ای، موجب هلاک است. و اگر نیک بنگری، خواهی دید که غفلت، فرصت "اندیشیدن" را از انسان امروز گرفته‌است. و این، همان خواسته‌ی "برادر بزرگتر" است: تسلیم در برابر مشهورات رسانه‌ای و رضایت به آنچه "کدخدای" دهکده‌ی جهانی دیکته می‌کند. به عبارت بهتر، "انسان غفلت‌زده" یعنی شهروند مطیع دهکده‌ی جهانی مفیستوفلس.
"شهروندِ مطیع، کسی است که وجود فردی‌اش مستحیل در جامعه‌ای است که پیرامون او وجود دارد. اعتراضی ندارد. استدلال‌های رسمی را می‌پذیرد و در صدق گفتار سیاستمداران تردید روا نمی‌دارد... عدالت را نه قبله‌ی قانون، که تابع آن می‌بیند... دروازه‌های گوش و چشم و عقلش برای پیام‌های پروپاگاندا باز است... و دهکده‌ی جهانی برای آنکه سر پا بماند، به شهروندان مطیعی نیاز دارد، که سرشان در آخور خودشان باشد."1
آن‌که ساکن دامنه‌ی آتش‌فشان است، باید با واقعیت روبرو شود. تمام و کمال. واقعیت داشته‌ها و نداشته‌های حقیقی‌اش. که همان‌طور که "توهم" قدرت، به شکست می‌انجامد، ترس از "دشمن موهوم" هم، برادر مرگ است.
"بیش از یک قرن است که علی‌الظاهر هیچ تمدنی جز تمدن غرب در سراسر سیاره‌ی زمین وجود ندارد. همه‌جا در تسخیر این صورت از حیات بشری است که تمدن غرب، با خود به ارمغان آورده است. هیچ یک از اُمم عالم نتوانسته‌اند نه در زبان، نه در فرهنگ، نه در معماری، نه در حیات اجتماعی و نه در زندگی فردی، خود را از تأثیرات تمدن غرب دور نگاه دارند..." می‌گویند، ترس مولود جهل است، اما "وقتی حصارهای اطلاعاتی فرو بریزد، مردم جهان خواهند دید که این دژ ظاهراً مستحکم، بنیان‌هایی بسیار پوسیده دارد، که به تلنگری فرو خواهد ریخت. قدرت غرب، قدرتی بنیان گرفته بر جهل است..." و حصار امپراطوری رسانه‌ای غرب، زمانی فرو می‌ریزد، که با تحلیل داده‌ها و نمایش نسبت آن با حقیقت، به جای پاشیدن بذر جهل، نهال دانایی کاشت. و البته که در مقایسه با مزرعه‌ی علفهای هرز، پرورش باغ درختان مثمر، طاقت‌فرسا و دیربازده است.
باید با واقعیت روبرو شد، بی‌پیرایه و با شجاعت. واقعیت تسلیم و عجز صاحبان اندیشه در برابر غرب. و اینکه "مومنین" به تمدن غرب، هیچ‌گاه ساختن تمدنی دیگر را "اراده" نخواهند کرد، چه آن تمدن چیزی از سنخ غرب و شرق باشد، چه تمدن "موعود" بشری.
جستجوی حقیقت، نه در گرو گذشت سال و ماه است و نه وابسته به رسانه. اما زیستن در دامنه‌ی آتشفشان، تصویر مطلوب ماست از حضور و سامان مجموعه‌ای به نام "کتاب‌نیوز". ازین رو، اینکه یکسال گذشته را چگونه و چطور گذرانده‌ایم و پاسخ به سئوالاتی شبیه به این که مثلا "مشکلات کار چیست؟!" مهم نیست، مهم این است که چقدر به وضعیت مطلوب نزدیک شده‌ایم و چگونه به این حرکت شتاب بدهیم و بس.
در سالی که گذشت، بیش از هر چیز، غفلت خود و مدیران فرهنگی جمهوری اسلامی، اولا نسبت به داشته‌های خویش ــ اعم از نرم‌افزار و سخت‌افزار ـــ و ثانیا نسبت به داشته‌ها و توانایی‌های غرب، مایه‌ی رنج و تاسف بود. غفلتی که یا با انفعال و خودباختگی نمود می‌یافت، یا با شتاب‌زدگی و خامی.
حرکت میان این دو تیغه‌ی تیز جز با "جهاد" همه‌جانبه و جز با تامل و تدبر هماره، میسر نیست، که غفلت زائیده‌ی راحت‌طلبی‌ و عافیت‌اندیشی‌ست. و آن‌که در محاصره‌ی آتش است را، با عافیت چه کار؟!
آن‌که در جستجوی حقیقت است، پیوسته در حال سنجش یافته‌های خود و دیگران است، نه خودباخته است و نه منجمد. و برای ما که هنوز در ابتدای راهیم، رنج و صبر و ایمان مستلزم همند. ایمان به حقیقت عالم و مسیر کشف آن. و صبر بر مصائب شناخته و ناشناخته‌ی راه. از قلّت همراهان تا تکفیر آن به آن.
اما با تمام این حرفها، چشممان روشن به وعده‌ی الهی است. و آن تعبیر زیبایی‌ که تقوی، هم‌معنی دوری از غفلت است و اینکه "اتّقوا ‌الله و یعلّمکم الله"4.

نمایه شدت فوران آتشفشان

ولکانولوژی یا آتشفشان شناسی از دو کلمه Volcano به معنی "آتشفشان" و Logos به معنی "شناخت" گرفته شده است. زمین در ابتدا به حالت کره گداخته‌ای بوده است که پس از طی میلیونها سال بخش خارجی آن به صورت قشر سختی در آمد. این پوسته به دفعات بر اثر عبور مواد مذاب درونی سوراخ گردید و سنگهای آتشفشانی زیادی به سطح آن رسید. این عمل حتی در عصر کنونی نیز ادامه دارد. تمام پدیدههایی که با فوران تودههای مذاب بستگی دارند، پدیده آتشفشانی می‌گویند و علمی را که هدف آن بررسی این پدیده هاست با آتشفشان شناسی می‌نامند.وقتی که از فعالیت آتشفشانی صحبت می‌شود در فکر خود فورانهای بزرگ ، سیلهایی از گدازه ، بهمن‌هایی از سنگهای گرم و خاکستر ، گازهای سمی و خطرناک و انفجارات شدید در نظر مجسم می‌نماییم که با مرگ و خرابی همراه است. به قول ریتمن کسی که این حوادث را می‌بیند هرگز نمی‌تواند فراموش کند و این امر به قدرت عظیم طبیعت و ضعف نیروی انسانی مربوط می‌باشد.

بزرگترین آتشفشان کره زمین

بزرگترین آتشفشان کره زمین مونالوآ نام دارد که بخشی از جزایر هاوایی را تشکیل می‌دهد. محیط قاعده مخروط این آتشفشان 600 کیلومتر و قله آن نسبت به کف اقیانوس که آن را احاطه کرده است 10 کیلومتر ارتفاع دارد. این آتشفشان ، همراه با سایر قسمتهای جزایر هاوایی نشاندهنده موادی هستند که به وسیله فورانهایی که از یک میلیون سال پیش تا کنون ادامه داشته‌اند، بیرون ریخته شده‌اند.

بزرگترین آتشفشان کشف بشر

بزرگترین آتشفشانی که تا کنون به وسیله بشر کشف شده است، الیمیوس مونز یا کوه المپیک نام دارد که در کره مریخ واقع است. شواهد به دست آمده از طریق عکسبرداریهای سفینه فضایی ماریند 9 نشان میدهد که ارتفاع این آتشفشان احتمالا 23 کیلومتر بوده و کالدرای آن نیز 65 کیلومتر عرض دارد.

نمونه‌ای از فورانهای مهم دنیا

آتشفشان وزوو - آتشفشان مونالوآ - آتشفشان پله - آتشفشان بزیمیانی - آتشفشان پاری کوتین در مکزیک - آتشفشان سنت هلن

اقسام آتشفشانها

1) آتشفشانهای نقطه‌ای که مواد گداخته از یک محل بیرون می‌آید (آتشفشان نوع مرکزی). انواع آتشفشانهای نقطهای عبارتند از:
- آتشفشانهای نوع هاوایی یا سپری
- آتشفشانهای نوع استرومبولی
- آتشفشانهایی پرکابی
- آتشفشانهای نوع پله
- آتشفشانهای نوع ولکانو
2) آتشفشانهای شکافی یا خطی که فوران آن در امتداد یک شکاف صورت می‌گیرد. انواع آتشفشانهای شکافی یا خطی عبارتند از:
- فورانهای خطی غیر انفجاری
- فورانهای خطی انفجاری

رابطه آتشفشان شناسی با سایر علوم زمینی

ژئوفیزیک: برای اثبات و آگاهی از کانونهای درونی آتشفشانها و پیشگویی شکل و محل و موقعیت آن.
ژئوشیمی: تعیین دقیق عناصر که بصورت مواد جامد ، مایع و گاز از آتشفشان خارج می‌شوند.
ترمودینامیک: برای فهم و ارزیابی نیروی حرارتی آتشفشان و انرژی حاصله از آن و رابطه تشکیل مواد گداخته با حرارت و فشار و همچنین انجماد آن.
سنگ شناسی: جهت اطلاع از اختصاصات گدازه و شناسایی دقیق سنگهای آتشفشانی
رسوب شناسی: پراکندگی و نحوه انتشار مواد جامد آتشفشانی در دریاها و خشکیها که به صورت خاکستر ، توف ، برش و ... ته نشین می‌شوند.

اهمیت آتشفشان شناسی

از نظر اقتصادی: استفاده از انرژی گرمایی آن و انرژی گازهای فومرولی در گردش توربین و به دست آوردن مواد شیمیایی با ارزش که امروزه در ایتالیا ، زلاندنو ، ژاپن و ایسلند اهمیت پیدا کرده است و در کشور ما نیز اخیرا برای استفاده از نیروی حرارتی زمین (انرژی ژئوترمال) حفاری هایی انجام شده است.

پیشگیری از خطرات اجتماعی آتشفشان

اطلاع و آگاهی از ساختمان و ترکیب پوسته و تا اندازه‌ای گوشته زمین.سنگ های آتشفشانی سنگهایی هستند که به صورت ماگمای گداخته در سطح زمین به سرعت سرد می شوند و به علت سرد شدن سریع دارای شیشه می باشند و یا آن قدر ریز دانه اند که نمی توان مود آن هارا تعیین نمود.

انواع بافت سنگ های آتشفشانی :

پورفیریک: بلورهای درشت یا فنوکریست در متن ریز بلور یا شیشه ای.
بافت اینترسرتال: در بین کانی های سنگ فضاهای خالی دیده می شود که این فضاها با شیشه یا محصول دگرسانی آن پر می شود.
بافت تراکیتی: نوعی بافت پورفیریک با خمیره میکرولیتی یا میکرولیتی –شیشه ای که در آن میکرولیت های فلدسپار، حالت جریانی دارند.
بافت اسفرولیتی: بافتی که در آن شیشه ای فلدسپاری و سیلیسی به صورت شعاعی متبلور شده اند.
بافت شیشه ای: قسمت اعظم سنگ از شیشه تشکیل شده و گاهی حالت جریانی دارد که بافت شیشه ای جریانی می گویند.
بافت دم چلچله ای: بلورهای سنگ و شیشه به حالت دم پرستویی و حاصل سرد شدن یا تبلور سریع می باشند.
بافت اسپینیفکیس: بافتی که در سنگ های اولترامافیک خروجی ( گدازه کوماته ایت ) دیده می شود. در این بافت الیوین ها و پیروکسن ها به صورت اسکلتی، داربستی یا زنجیره ای دیده می شوند.

انواع سنگ های آتشفشانی:

سنگ داسیتی – ریولیتی: دارای فنوکریستهای کوارتز همراه با کانی فلدسپار و پلاژیوکلاز در یک زمینه دانه ریز فلدسپار و کوارتز. این سنگ ها معادل آتشفشانی سنگ های گرانیتی می باشند.
سنگ تراکیتی: حجم اصلی این سنگ ها را فلدسپار به ویژه فلدسپات آلکالن تشکیل می دهد که به صورت فنوکریست و خمیره سنگ یافت می شود.
سنگ آندزیت و بازالت: فراوانترین سنگ های آتشفشانی که دارای کانی های رنگین زیادی است. مانند تراکیتها، فنوکرسیت کوارتز وجود ندارد ولی فنوکرسیت پلاژیوکلاز و کانی های رنگین زیاد است. در خمیره نوع سنگ فلدسپار آلکالن وجود ندارد و خمیره عمدتا از پلاژیوکلاز و پیروکسن می باشد.
سنگ های فنولیتی، تفریتی و بازانیت: تشخیص صحرایی این سنگ ها بسیار مشگل است، مگر اینکه سنگ دارای مقدار زیادی فنوکریست های فلدسپاتوئید مانند لوسیت، نفلین و آنالسیم باشد. این سنگ ها در بازالت آلکالن و مناطق ریفت قاره ای وجود دارد.
سنگ لاتیت: معادل آتشفشانی سنگ مونزونیتی که در مقایسه بازالت و آندزیت، دارای فلدسپار غنی از پتاسیم می باشد.
سری ماگمایی: سنگهای آتشفشانی شامل سریهای تولئیتی، کالکوآلکالن، آلکالن و شوشونیتی می باشند.
سری تولئیتی: شامل بازالت تولئیتی، سنگ های حدواسط و اسیدی می باشد. سری تولئیتی از نظر سدیم و پتاسیم و دیگر عناصر آلکالن و همچنین عناصر خاکی نادر و سیلیس غنی می باشد که در مناطق سازنده و در داخل صفحات و گاهی در مناطق در حال فرورانش یافت می شوند.
سری کالکوآلکالن: یا سری هیپرستن که مانند سری تولئیتی غنی از سیلیس است و درصد Al2O3 آن بیش از 17% است و در مناطق فرورانش دیده می شود.
سری آلکالن: فقیر از سیلیس، عناصر آلکالن، عناصر خاکی نادر، مواد فرار، ارتوپیروکسن و پیژونیت و حاوی الیوین پایدار و بدون حاشیه واکنشی و دارای فلدسپاتوئید ( نفلین – آنالیسم، لوسیت ) می باشد و در داخل صفحات قاره ای و اقیانوسی دیده می شوند.
سری شوشونیتی: دارای پتاسیم زیاد نسبت 1= Kzo/ NazO می باشد و در مناطق در حال فرورانش فراوان است ولی مانند کالکوآلکالن نمی تواند شاخص خوبی برای این مناطق باشد، زیرا سری شوشونیتی در داخل صفحات قاره ای نیز دیده می شود.
غالبا انتهای فوقانی دودکش در سطح زمین وسیع تر می گردد و دهانه را بوجود می آورد ومعادل لاتین آن crater می باشد. بعضی آتشفشانها دهانه وسیع و دریاچه مانند (Lake Crater) دارند. در آتشفشانهای انفجاری دهانه بر اثر انفجار ، از بین می رود و دهانه های جدید بوجود می آید.

/خ