حقوق کودک چیست؟

یکی از موضوعات حقوق بشر، حقوق کودک است که نیازمند حمایت تمام جوامع است. انسان برای زندگی در اجتماع نیاز به امنیت جسمی، روحی و اقتصادی دارد. کودکان نیز که بخشی از شهروندان یک کشور هستند نیاز به حمایت و مراقبت دارند تا از دوره‌ی کودکی عبور کنند و از لحاظ جسمی و روحی آسیب نبینند. توجه به حقوق کودک یکی از مسائل مهمی است که دین اسلام به آن توجه کرده است و احترام گذاشتن به کودک، اجتناب از خشونت و تنبیه کودکان و برقراری عدالت و عدم تبعیض را سفارش کرده است.[1]

طبق اطلاعاتی که منتشر شده، وضعیت کودکان در برخی جوامع کنونی بسیار نگران کننده است. بر اساس آمار یونیسف (9-1990-1989)[2] روزانه، چهل هزار کودک زیر پنج سال، بر اثر سوءتغذیه و بیماری‌هایی که قابل‌پیشگیری هستند، از بین می‌روند. حدود صد میلیون کودک از آموزش تحصیلات ابتدایی محروم‌اند. حدود پنجاه درصد از کودکانی که در کشورهای درحال‌توسعه زندگی می‌کنند از آشامیدن آب سالم و بهداشتی محروم هستند. هر ساله نیم میلیون از مادران، در بارداری و زایمان جان خود را از دست می‌دهند. بیش از صد میلیون کودک به شیوه‌های بسیار سخت و خطرناک و حتی شرایطی که جان آن‌ها به خطر می‌افتد، امرار معاش می‌کنند. بیش از یک میلیون نفر از مردم (که اغلب کودکان هستند) از خانه و زندگی مناسب محروم هستند و مواردی دیگری از این قبیل.

علت نقض حقوق کودکان در کشورهای درحال‌توسعه، اغلب به دلیل فقر است. ولی در کشورهای توسعه‌یافته‌ی اروپایی علت نقض حقوق کودکان، مشکلات اخلاقی و سستی بنیادهای خانواده است. این در حالی است که همواره کشورهای غربی، کشورهای درحال‌توسعه را محکوم به نقض حقوق کودکان می‌کنند. [3]
 

تعریف حقوق کودک

حقوق کودک بر پایه‌ی پشتیبانی و نگه‌داری از افراد جوان متمرکزشده است که این حقوق مجموعه‌ای از حقوق بشر ویژه‌ی کودکان است. بر اساس کنوانسیون حقوق کودک، یک فرد قبل از این‌که به سن هجده سال برسد، کودک محسوب می‌شود. در این کنوانسیون انتهای سن کودکی ذکر شده است ولی شروع سن کودکی بیان نشده است می‌توان گفت سن کودکی از زمان تولد فرد شروع می‌شود.
 

حقوق کودکان دربرگیرنده‌ی چه مواردی است؟

حقوق کودکان شامل هر نوع حق طبیعی آن‌ها هست که باعث می‌شود کودکان زندگی آسوده‌ای داشته باشند. حقوق کودکان دربرگیرنده‌ی موارد زیر است:
 

1. حق برقراری ارتباط با والدین
2. هویت انسانی و همچنین نیازهای اساسی برای حفاظت فیزیکی، غذا، آموزش‌های عمومی دولتی، مراقبت‌های بهداشتی و قوانین کیفری مناسب بر اساس سن و رشد کودک
3. حفاظت برابر از حقوق مدنی کودک و آزادی از تبعیض بر اساس نژاد، جنسیت، گرایش جنسی، هویت جنسیتی، منها ملی، مذهب، معلولیت، رنگ، قومیت یا سایر ویژگی‌ها

اگر بخواهیم حقوق کودکان را تشریح کنیم شامل این است که به کودکان اجازه داده شود تا بر اساس ظرفیتی که دارند، نظر فیزیکی، روانی و احساسی خود را با داشتن اختیار عمل انجام دهند بدون این‌که هیچ‌گونه بدرفتاری با کودکان انجام شود.
 

مصداق‌های کودک‌آزاری

1. دور کردن کودک از خانه و تنها گذاشتن او
2. منع کردن کودکان از بازی و تفریح
3. کودک را در مکان‌های ترسناک گذاشتن
4. عدم برقراری ارتباط چشمی با کودک و گوش نکردن به حرف‌های او
5. اجازه ندادن به کودک برای ابراز احساسات
6. بی‌توجهی به بهداشت، تغذیه و پوشاک کودک
7. استهزا کودک و به سخره گرفتن او در حضور دیگران
8. محروم کردن کودک از محبت و آغوش گرم والدین
9. جدل و نزاع والدین در حضور کودک
10. بهره‌کشی و داشتن انتظارات نامعقول از کودک
11. مصرف الکل و مواد مخدر در حضور کودک
12. بهره‌گیری و استفاده‌ی ابزاری از کودکان برای تحریک جنسی بزرگ‌سالان
13. کتک زدن و آزار جسمی کودک

کنوانسیون حقوق کودک چیست؟

کودکان به عنوان شهروندان یک کشور به دلیل توان جسمی پایینی که دارند همواره در معرض خطر قرار دارند و باید از لحاظ اجتماعی و حقوقی از آن‌ها حمایت کرد. به همین دلیل کنوانسیون حقوق کودک در 54 ماده در 20 نوامبر 1989 در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به تصویب رسید و در سپتامبر 1990؛ یک ماه بعدازاینکه بیست کشور این کنوانسیون را تصویب کرده و به آن پیوستند، لازم‌الاجرا شد. تا اوت سال 2011 میلادی، 194 کشور در این کنوانسیون عضو شده‌اند. در تقسیم‌بندی صورت گرفته می‌توان محتوای این کنوانسیون را به شش گروه کلی تقسیم کرد:
 

1. موادی که به مسائل کلی حقوق کودک اعم از تعریف حقوق کودک، اصل عدم تبعیض، اصل محور قرار دادن مصلحت کودکان می‌پردازد.
2. موادی که حقوق مدنی (حقوق و تکالیف هر فرد در جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند) و سیاسی کودک را شامل می‌شود.
3. برخی از موادی که در این کنوانسیون نوشته‌شده است مربوط به حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کودک است.
4. موادی که به امور کودکان اختصاص دارد مانند نقش و جایگاه والدین در ارتباط با کودکان که در مواد 41-1 این کنوانسیون تقریر شده است.
5. بخش دوم کنوانسیون که به‌طورکلی به مسائل مربوط به کمیته‌ی حقوق کودک پرداخته است.
6. بخش سوم که بخش انتهایی این کنوانسیون محسوب می‌شود، موادی را درباره‌ی امور اداری کنوانسیون مانند الحاق، امضا و اصلاح این سند بین‌المللی حقوق بشر مقرر کرده است.

 

حقوق کودکان در اسلام

کودکان یکی از آسیب‌پذیرترین اقشار جامعه‌ی انسانی هستند که همواره در معرض خطر و مشکلات و سختی‌های زندگی بزرگ‌ترها قرار دارند. وضعیت حقوقی کودکان در کشورهای اسلامی به مراتب بهتر است علت این امر آن است که در کشورهای اسلامی، بنیاد خانواده‌ها مستحکم است و گرایش‌های دینی، اعتقادی و آشنایی با احکام اسلامی بیشتر است. دین اسلام به حقوق کودکان توجه ویژه‌ای داشته و مسلمانان را به رعایت این حقوق سفارش کرده است.

طبق آموزه‌های دین اسلام، والدین در برابر کودک بیش‌ترین مسئولیت را دارند که به آن «حق الولد علی الوالد» می‌گویند؛ دلیل این امر آن است که خداوند به پدر و مادر فرزندی را عطا کرده است که مایه‌ی برکت خانه است. پس باید والدین قدر این نعمت الهی را بدانند و طبق دستورات دین اسلام با فرزند خود رفتار کنند.

دین اسلام والدین را به انتخاب نام نیکو برای فرزند خود سفارش کرده است. انتخاب نام نیکو فرزند را دارای ارزش و شخصیت می‌کند و او را از مسخره کردن و تحقیر در امان نگه می‌دارد.

یکی از حقوق کودکان این است که پدر و مادر غذای موردنیاز کودک را تأمین کنند. طبق فرموده‌ی رسول گرامی اسلام صلی‌الله علیه و اله: «از حقوق فرزند بر پدر، آن است که جز غذای پاک و خوب به او ندهد.»[4] اگر والدین توانایی تأمین غذای کودک خود را نداشته باشند این یک تکلیف دینی است تا کسانی که توانایی کمک به آن‌ها را دارند، نیاز غذایی آن‌ها را فراهم کنند. همان‌طور که پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «هر کس سیر بخوابد و همسایه او در کنارش گرسنه باشد و او بداند، به من ایمان ندارد.»[5]

در دین اسلام به عدم خشونت و پرهیز از تنبیه کودک سفارش شده است چراکه از نظر روحی و عاطفی کودک دچار مشکلاتی مانند سرخوردگی می‌شود و عزت‌نفس او پایین می‌آید.

کودکان نیاز به محبت دارند و دوست دارند به آن‌ها احترام گذاشته شود. پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله علیه و اله همیشه به مسلمانان سفارش می‌کردند فرزندان خود را دوست بدارید و به آن‌ها رحم کنید و به وعده‌ی خود به آنان وفا کنید.[6]

این‌ها مواردی بودند که دین مبین اسلام به آن‌ها اشاره‌کرده است و والدین مکلف‌اند با رعایت آن‌ها فرزند خود را محترم بشمارند و برای کودک خود ارزش قائل شوند تا کودکشان از نظر روانی و تربیتی سالم باشد.
 

پی‌نوشت:
[1] ر.ک: احمد بهشتى، اسلام و حقوق کودک، انتشارات دفتر تبلیغاتی، چاپ دوم، سس12، 46، 100، 184، 212 .
[2] مقاله نگاهی به کنوانسیون حقوق کودک و مباحث پیرامون آن پرتال علوم انسانی به نقل از سایت www.rehydrate.org
[3] مقاله نگاهی به کنوانسیون حقوق کودک و مباحث پیرامون آن پرتال علوم انسانی به نقل از سایت قادر
[4] بحارالانوار، جلد 66، ص314 و 372
[5] الکافی: 2/668/14 منتخب میزان الحکمه: 124
[6] وسایل الشیعه، جلد5، ص 126