همان طوری که در قسمت قبل بیان شد اصول و مؤلفه‌های اساسی اثباتی کسب و کار مجموعه آموزه‌های عملی و کاربردی است که یک کاسب مسلمان آن‌ها را با توجه به مبانی بینشی و اهداف خود در فرایند کسب و کار در بازار اسلامی به کار می‌گیرد.
با توجه به دیدگاه‌های محققین اسلامی برخی دیگر از اصول و مؤلفه‌های اثباتی کسب و کار از دیدگاه خاص آیات قرآن و روایات معصومین علیهم‌السلام اشاره می‌گردد.
 

اصل آگاهی از احکام تجارت

یکی از اصول اساسی کسب و کار در بازار اسلامی، اصل آگاهی از احکام تجارت است. این اصل تا به آنجا مهم است که امیرالمؤمنین علیه‌السلام خطاب به تجار و کاسبان در بازار به دلیل اهمیت آن سه بار تکرار فرمود که؛ یَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ الْفِقْهَ‏ ثُمَ‏ الْمَتْجَرَ الْفِقْهَ‏ ثُمَ‏ الْمَتْجَرَ الْفِقْهَ‏ ثُمَ‏ الْمَتْجَرَ.[1] یعنی ای گروه تاجران اول فراگرفتن احکام بعد تجارت و کسب و کار. همچنین امام صادق (علیه‌السلام) از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) روایت کرده است که می فرمود: لا یقعدنّ فی السّوق إلّا من یعقل الشّراء و البیع.[2] یعنی هر کس احکام شرعى خرید و فروش را نمى ‏داند، نباید در بازار به کار مشغول شود.
 
از دیدگاه حضرت (علیه‌السلام) در این حدیث تأکید سختى است بر این تکلیف شرعى که هر کس مى‏ خواهد به کار تجارت و بازرگانى و هرگونه شغلى از نوع خرید و فروش بپردازد، باید نخست احکام فقهى و دستورهاى شرعى کسب و تجارت و خرید و فروش را بیاموزد و بداند و سپس به کار بپردازد.
 
همچنین پیامبر «صلی‌الله علیه و اله» در بیان ضرورت دانستن مسائل شرعى کسب و تجارت‏ می‌فرماید: الفقه ثمّ المتجر، فمن اتّجر بغیر فقه، فقد ارتطم فی الرّبا، ثمّ ارتطم.[3] یعنی اوّل فقه بعد تجارت، چون هر کس بدون آگاهى از فقه (و احکام شرعى تجارت) کسب و تجارت کند، گرفتار ربا شده و در آن فرو مى ‏رود.
 
 مقصود از «متجر» (تجارت)، در این‌گونه احادیث، مطلق کسب و کار و معامله و خرید و فروش است، حتى شامل تولید و توزیع نیز مى‏شود، که در همه این‌ها باید احکام شرعى و عادلانه معاملات رعایت گردد تا به هیچ‌یک از دو طرف خرید و فروش، به‌خصوص خریدار (و به‌ویژه خریدار ناوارد، یا مجبور به خرید و نیازمند به آن، یا کم‌درآمد، یا محروم)، ظلم و ستمى نشود.
 
 همچنین حضرت (علیه‌السلام) می‌فرماید: من أراد التّجارة فلیتفقّه فی دینه، لیعلم بذلک ما یحلّ له ممّا یحرم علیه؛ و من لم یتفقّه فی دینه ثمّ اتّجر تورّط الشّبهات.[4] یعنی هر کس قصد تجارت داشته باشد، نخست باید احکام دین را خوب یاد بگیرد تا بداند که چه چیز براى او حلال و چه چیز حرام است و اگر کسی احکام دین را به‌خوبی نیاموخته باشد و به تجارت و کسب بپردازد، در شبهه‏ها (معاملات شبهه‏ناک و اموال شبهه‏ناک)، گرفتار و سردرگم مى‏شود.
 

اصل محدودیت سود

یکی از اصولی که در بازار کسب و کار اسلامی می‌بایست رعایت گردد، اصل محدودیت سود است. پیامبر گرامی اسلام «صلی‌الله علیه و اله» در حدیثی می‌فرماید: ربح المؤمن على المؤمن ربا.[5] یعنی سود گرفتن مؤمن از مؤمن رباست.
 
در سخنی دیگر از امام صادق (علیه‌السلام)[6] و امام رضا (علیه‌السلام) معیارهایی برای گرفتن سود معین فرموده است و می‌فرماید: ربح المؤمن على المؤمن ربا، إلّا أن یشتری بأکثر من مائة درهم، فاربح علیه قوت یومک، أو یشتریه للتّجارة، فاربحوا علیهم و ارفقوا بهم.[7] یعنی سود گرفتن مؤمن از مؤمن رباست، مگر اینکه بیش از صد درهم معامله شود که در این صورت به‌اندازه روزى یک روزت سود بگیر، یا اینکه خریدن جنس براى تجارت باشد که در این صورت سود سبکی بگیرید و درعین‌حال به آن‌ها ارفاق کنید.
 
بر اساس این احادیث شریف حذف سودهاى کلان و تکاثرى‏ در بازار کسب و کار اسلامی ممنوع است و در صورت عمل به این فرمایشات که سنت پیامبر در حوزه کسب و کار است، موجبات برکت در رزق و کسب و کار را به دنبال دارد. این مضمون در حدیث امام باقر (علیه‌السلام) اشاره ‌شده است.[8]
 

اصل استحکام در تولید و فروش کالاى خوب ‏

 اصل استحکام در کار و تولید و فروش کالای خوب در قرآن کریم آمده است چنانکه به حضرت داود می‌فرماید: أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ.[9] (و به او گفتیم): زره‌های کامل و فراخ بساز و حلقه‌ها را به ‌اندازه و متناسب کن! و عمل صالح بجا آورید که من به آنچه انجام می‌دهید بینا هستم!
 
بر اساس آیه شریفه درواقع خداوند به داود دستورى مى‏دهد که باید سرمشقى براى همه صنعت‌گران و کارگران با ایمان جهان باشد، دستور محکم‌کاری و رعایت دقت در کیفیت و کمیت در تولیدات، آن‌چنان‌که مصرف‌کنندگان به‌خوبی و راحتى بتوانند از آن استفاده کنند و از استحکام کامل برخوردار باشد.[10]
 
 به داود (علیه‌السلام) مى‏گوید: زره را گشاد و راحت درست کن تا جنگجو به هنگام پوشیدن در زندان گرفتار نشود، نه حلقه‏ها را بیش‌ از اندازه کوچک و باریک کن که حالت انعطاف خود را از دست بدهد و نه زیاد درشت و بی‌قواره که گاه نوک شمشیر و خنجر و نیزه و تیر از آن بگذرد، همه‌چیزش به‌اندازه و متناسب باشد.[11]
 
اما نکته‌ی مهمی که در این آیه برخی از مفسران بیان کرده‌اند این است که چون مخاطب در آغاز آیه تنها داود است و در پایان او و خاندانش است و همگی توصیه به انجام عمل صالح است، در می‌یابیم که هدف ساختن زره و کسب درآمد نیست، بلکه همه این مسائل مقدمه براى عمل صالح است و هدف اصلی خداوند متعال انجام عمل صالح است؛ و یکى از شئون عمل صالح آن است که در صنایع دقت کافى را از هر جهت رعایت کنند و محصول کامل و مفیدى ارائه دهند و از هرگونه بدکارى و کم‌کاری بپرهیزند.[12]
 
در حدیث شریفی از امام صادق (علیه‌السلام) رسیده است که در این زمینه به عاصم بن حمید که مشغول گندم‌ فروشی بوده است، می‌فرماید: اشتر الجیّد و بع الجیّد، فإنّ الجیّد إذا بعته قیل له: بارک اللَّه فیک و فیمن باعک.[13] یعنی جنس خوب بخر و جنس خوب بفروش، که چون جنس خوب بفروشى مردم مى‏گویند: خدا به تو و فروشنده‏ات برکت دهد.
 
 

پی‌نوشت

[1] کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی (ط - الإسلامیة)، 8 جلد، دار الکتب الإسلامیة - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق. ج‏5؛ ص 150
[2] کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق. الکافی، مصحح: علی‌رضا اکبری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق. ج 5، ص 154.
[3] نوری، حسین بن محمدتقی. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. ج 5 و 8 و 12 و 13، قم: موسسه آل البیت، چاپ اول، 1408 ق. ج 2، ص 463.
[4] عاملی، محمد بم حسن، وسائل الشیعه، تحقیق موسسه آل البیت (ع) لاحیاءالتراث، چاپ دوم، موسسه آل البیت، قم، 1379 ش، ج 1، ص 283.
[5] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، موسسه الوفا، بیروت، لبنان، 1403 ق، ج 103، ص 103؛
[6] کلینی، کافى، همان، ج 5، ص 154.
[7] بحار، همان، ج 103، ص 100؛ مستدرک الوسائل، همان، ج 2، ص 464.
[8] عروسی حویزی عبد علی، تفسیر نور الثقلین (5 ج)، قم، انتشارات اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415 ق، ج 2، ص 309.
[9] (سبأ/11)
[10] مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه (27 ج)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1374 ش، ج‏18، ص: 32
[11] تفسیر نمونه، همان، ج‏18، ص: 32
[12] تفسیر نمونه، همان، ج‏18، ص: 33
[13] کافى، همان، ج 5، ص 202.