در قطعه قبلی خواندیم که یکی از مهم‌ترین دشمنان انسان در مسیر زندگی، شیطان است و ازآنجاکه تربیت، یکی از مهم‌ترین وظایف و انتخاب‌های انسان در طول زندگی است، بنابراین باید نسبت به آن اهتمام ویژه داشته باشد، زیرا شیطان هم در این مسیر تمام توان و تلاش و قوای خود را به کار می‌گیرد تا مانع انسان شود. برای موفقیت در مسیر مقابله با شیطان، لازم است با دو مسئله دیگر هم آشنا شویم: روش‌های فریب شیطان و امکانات انسان در این مقابله.
 

شیوه‌های فریب شیطان

سابقاً خواندیم که شیطان فقط از یک ابزار برای فریب تمامی بنده‌های خدا استفاده نمی‌کند، بلکه به‌تناسب هر شخص و نقاط ضعف او، از ابزاری که در او مؤثرتر است، بهره می‌برد. در قرآن کریم به بخش عمده‌ای از این روش‌ها اشاره شده که باهم می‌خوانیم. البته برخی موارد با بعضی دیگر همپوشانی دارند؛ اما جهت آشنایی بیشتر، به‌تمامی آن‌ها اشاره شده است:
 

وسوسه برای انجام بدی‌ها

فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطَانُ قَالَ یَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلَى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْکٍ لَا یَبْلَى؛ ولی شیطان او را وسوسه کرد و گفت ای آدم! آیا می‌خواهی تو را به درخت عمر جاویدان و ملک فناناپذیر راهنمایی کنم؟![1]
 

امر به فحشاء و منکر

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ وَمَنْ یَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید از گام‌های شیطان پیروی نکنید هر کس قدم جای قدم‌های شیطان بگذارد [گمراهش می‌سازد]، چراکه او امر به فحشاء و منکر می‌کند[2].
 

ایجاد دشمنی بین مسلمانان

إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ؛ شیطان می‌خواهد در میان شما به‌وسیله شراب و قمار عداوت و دشمنی ایجاد کند و شما را از ذکر خدا و از نماز باز دارد آیا [بااین‌همه زیان و فساد و با این نهی اکید] خودداری خواهید کرد؟![3]
 

فراموشی یاد خدا

اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولَئِکَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ؛ شیطان بر آن‌ها چیره شده و یاد خدا را از خاطر آن‌ها برده است، آن‌ها حزب شیطان‌اند بدانید حزب شیطان زیانکاران‌اند[4].
 

ایجاد آرزوهای دور و دراز

یَعِدُهُمْ وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلَّا غُرُورًا؛ شیطان به آن‌ها وعده‌ها [ی دروغین] می‌دهد و به آرزوها سرگرم می‌سازد و جز فریب و نیرنگ به آن‌ها وعده نمی‌دهد[5].
 

استفاده از ظواهر جذاب دنیا

زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ؛ محبت امور مادی، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب‌های ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است[6].
 

ترساندن از فقر

الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشَاءِ؛ شیطان، شما را [به هنگام انفاق]، وعده فقر و تهیدستی می‌دهد و به فحشا [و زشتی‌ها] امر می‌کند[7].
 

دعوت به انجام بدی‌ها

وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی؛ و شیطان هنگامی که کار تمام می‌شود می‌گوید خداوند به شما وعده حق داد و من هم به شما وعده (باطل) دادم و تخلف کردم، من بر شما تسلطی نداشتم جز اینکه دعوتتان کردم و شما پذیرفتید[8].
 

تزیین، آراستن و زیبا جلوه دادن اعمال زشت

تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛ به خدا سوگند، پیامبرانی به‌سوی امت‌های پیش از تو فرستادیم اما شیطان اعمالشان را در نظرشان زینت داد و امروز او ولی و سرپرستشان است و مجازات دردناک برای آن‌ها است[9].
 

جرئت دادن برای گناه

وَإِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لَا غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّی جَارٌ لَکُمْ؛ و [به یادآور] هنگامی را که شیطان اعمال آن‌ها [=مشرکان] را در نظرشان جلوه داد [و آن‌ها را ترغیب به جنگ در برابر مسلمانان کرد] و گفت هیچ‌کس از مردم بر شما پیروز نمی‌گردد و من همسایه [و پناه دهنده] شمایم[10].
 
این چند مورد، اصلی‌ترین روش‌های فریب شیطان بودند و در سایر آیات قرآن و آموزه‌های معصومین علیهم‌السلام به موارد جزئی دیگری نیز اشاره شده است.
امکانات انسان در مقابل شیطان:

مهم‌ترین دارایی انسان در برابر شیطان، ایمان به خداوند است. خدایی که اراده‌اش فوق هر اراده‌ای است و اگر کسی به او تکیه کند، هرگز شکست نمی‌خورد. علاوه بر این، خداوند فطرت پاکی در وجود انسان‌ها قرار داده است که ذاتاً به خوبی علاقه داشته و از بدی اکراه دارد و همین فطرت اگر بیش‌ازحد آلوده به گناه نشود، می‌تواند ابزار خوبی در مقابله با شیطان باشد. وجود انبیاء و معصومین علیهم‌السلام و همچنین جنود عقل و فرشته‌ای که انسان را به خوبی‌ها دعوت می‌کنند در کنار بندگان خوب و پاکی که راهنمای انسان به سمت خدا هستند، از دیگر امکانات بنده‌ها خداست.
 
علاوه بر تمامی این‌ها، خداوند چند لطف ویژه به بنده‌های خوبش کرده است: اینکه اگر نیت کار بدی را داشته باشند، بدی برای آن‌ها ثبت نمی‌شود؛ اما با نیت کردن برای انجام کار خوب، خوبی برایشان ثبت می‌شود. همچنین در برابر انجام هر بدی، یک بدی، اما در برابر انجام هر خوبی، ده خوبی در پرونده اعمالشان ثبت می‌شود. توبه خالصانه، یکی دیگر از راه‌های پیروزی بر شیطان است و بخشش‌های با بهانه و بی‌بهانه خداوند نیز یکی از مهم‌ترین نقاط امید ما برای شکست نخوردن در برابر شیطان است.
 
در ادامه چند آیه از آیاتی که در آن‌ها به ابزار مقابله با شیطان اشاره شده، می‌خوانیم:
 

ایمان و توکل

إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ؛ چراکه او تسلطی بر کسانی که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکل می‌کنند ندارد[11].
 

اخلاص

قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ؛ گفت: به عزتت سوگند همه آن‌ها را گمراه خواهم کرد مگر بندگان خالص و مخلص تو از میان آن‌ها را[12].
 

پناه بردن به خدا

وَإِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ؛ و هرگاه وسوسه‌هایی از شیطان متوجه تو گردد از خدا پناه طلب که او شنونده و آگاه است[13].
 

یاد خدا

إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ؛ پرهیزکاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌های شیطان شوند به یاد [خدا و پاداش و کیفر او] می‌افتند و [در پرتو یاد او راه حق را می‌بینند و] بینا می‌گردند[14].
 
درمجموع آنچه مشخص است، غلبه امکانات ما در برابر ابزارهای شیطان است و بنابراین فقط کسانی که بسیار اهل هوا و هوس باشند، در مقابل شیطان شکست می‌خورند.
 

برای پایان

ازآنجاکه این قطعه، قطعه پایانی این بخش است، خوب است که مروری کلی بر مطالبی که خواندیم، داشته باشیم.
اولین نکته این است که در مسیر تربیت مانند تمامی مسیرها و انتخاب‌های زندگی باید به دو مسئله توجه کامل داشت و لحظه‌ای از آن دو غفلت نکرد: یکی دقت به حضور خداوند به‌عنوان خالق و مربی و کسی که اراده‌اش بر اراده هرکسی غیر خودش برتری دارد و یکی حضور شیطان به‌عنوان دشمن قسم‌خورده انسان که تمامی جرم و جنایات و انحرافات تاریخ به سبب وسوسه‌های او بوده است.
 
دومین نکته این است که نقشه تربیت را باید از دست کسانی گرفت که لیاقت طراحی و برنامه‌ریزی آن را دارند؛ و چنین شخصی فقط خداوند متعال است که خالق است و علمش بی‌انتها و قبل از آفرینش تمامی مخلوقات و حین و بعدش به آن‌ها علم کامل دارد؛ و پیروی کورکورانه از روش‌های تربیتی غربی، جز انحراف و پشیمانی، نتیجه دیگری ندارد.
 
و سومین نکته اینکه تربیت مراحلی دارد که اگر کسی بخواهد در آن به نقطه مطلوب برسد، باید تمامی این مراحل را با دقت طی کند؛ اما این‌گونه هم نیست که اگر کسی از اولین مراحل غافل بود، با شکست قطعی مواجه شود؛ بلکه جلوی ضرر را هر وقت بگیریم منفعت است.
 
در پایان، این مسئله را یادآوری کنیم که آموزه‌های تربیتی اهل‌بیت علیهم‌السلام بسیار بیش از آن است که در این بیست‌وپنج قطعه به‌تمامی آن‌ها اشاره شده باشد. لازم است که علاوه بر دقت در این مطالب از سایر آموزه‌های تربیتی که توسط کارشناسان دینی تهیه و تنظیم شده نیز استفاده شود تا بتوانیم به موفقیت کامل دست پیدا کنیم. نقش سؤال کردن و استفاده از مشاوره را هم دست‌کم نگیریم و فراموش نکنیم که سؤال کردن عیب نیست، ندانستن عیب است. مخصوصاً زمانی که قرار باشد سؤالی را از اهل‌بیت علیهم‌السلام بپرسیم. همان اهل ذکری که خداوند در قرآن کریم به سؤال پرسیدن از آن‌ها فرمان داده است:
 
فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ‌؛ اگر [مسئله‌ای را] نمی‌دانید، از آگاهان [حقیقی یعنی اهل‌بیت علیهم‌السلام] بپرسید[15].
 
به امید موفقیت تمامی والدین در تربیت فرزندانی که زمینه‌ساز ظهور آخرین حجت الهی، حضرت بقیةالله الاعظم اروحنا لتراب مقدمه الفداء و عجل الله فرجه الشریف باشند.

 

پی‌نوشت

[1]. سوره طه، آیه 120.
[2]. سوره نور، آیه 21.
[3]. سوره مائده، آیه ۹۱.
[4]. سوره مجادله، آیه 19.
[5]. سوره نساء، آیه 120.
[6]. سوره آل‌عمران، آیه ۱۴.
[7]. سوره بقره، آیه ۲۶۸.
[8]. سوره ابراهیم، آیه 22.
[9]. سوره نحل، آیه ۶۳.
[10]. سوره انفال، آیه ۴۸.
[11]. سوره نحل، آیه 99.
[12]. سوره ص، آیات 82 و 83.
[13]. سوره فصلت، آیه ۳۶.
[14]. سوره اعراف، آیه ۲۰۱.
[15]. سوره انبیاء، آیه 7.