عید مؤمنانه

نام «عید» تداعی‌کنندۀ خاطرات شیرین و به‌یادماندنی و دور همی‌های شاد و دلپذیر است. برخی لغت‌نامه‌ها عید را از ریشۀ «عِود» به معنای بازگشتِ ایام شادی و خوشحالی معنا کرده‌اند. در ایران اسلامی، اعیاد ملی و مذهبی، رنگ و بوی خاصی دارند و مردم در این ایّام، بانظافت منازل و پوشیدن لباس‌های نو، میزبان یا میهمان یکدیگر می‌شوند. بزرگ‌ترها به کوچک‌ترها عیدی داده و شیرینی و غذاهای خوش‌طعم و خوشمزه تناول می‌شود؛ اما متأسفانه در همین ایامِ شاد و دور همی‌های صمیمی، عدم رعایت برخی نکات اخلاقی، طعم لذیذ میهمانی‌ها را خراب کرده و شیرینی عید را از بین می‌برد. توهین، مسخرۀ دیگران، بدگویی، غیبت، دروغ، شایعه‌پراکنی و ... از مواردی است که در برخی دورهمی‌ها و میهمانی‌ها دیده می‌شود. برخی گمان می‌کنند هر جور که شده باید «شاد» باشند و در این زمینه از بسیاری خطوط قرمز نیز عبور می‌کنند! به عبارت دیگر برخی ملاک عید را تنها شادی و خوش‌گذرانی در ایام خاصی می‌دانند و حتی معتقدند که این خوش‌گذرانی می‌تواند به هر قیمتی هم باشد اما سوال این است که «عید واقعی» چیست و چه موقع است؟
 

عید واقعی از نگاه دین

با مراجعه به آموزه‌های دینی، با تفسیر متفاوتی از عید مواجه می‌شویم. حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «کلُّ یَوْمٍ لَا یُعْصَى اللَّهُ فِیهِ فَهُوَ عِید؛ هر روزی که در آن گناه نشود همان روز، روز عید است.»[1] و یا در جای دیگر می‌فرمایند:  «لیس العید لمن لبس الجدید انما العید لمن امن الوعید؛ عید، به سرور و لباس نو پوشیدن نیست، بلکه عید روزی است که انسان (به جهت دوری از گناهان) از عذاب‌های الهی در امان باشد».[2]
 
برای فهم این معنا از عید لازم است به جهان‌بینی اسلامی توجه شود. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثاً وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لاَ تُرْجَعُونَ؛ آیا گمان برده اید که ما شما را بیهوده آفریده‌ایم و به سوى ما بازگشت نخواهید کرد!»[3] آری در جهان‌بینی اسلامی، انسان به‌عنوان اشرف مخلوقات، هرگز عبث آفریده نشده و آفرینش دنیایی او بی‌حکمت نیست. نبی اکرم (صل الله علیه و آله) می‌فرمایند: «اَلدُّنْیَا مَزْرَعَةُ اَلْآخِرَةِ؛ دنیا کشتزار آخرت است».[4] فلسفه خقلت انسان در دنیا، فرصت دادنِ به او، برای کسب توشه لازم برای محل قرار و استقرار اصلی یعنی آخرت است.[5] خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ؛ من جنّ و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادتم کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند)!»[6] عبودیت؛ به‌عنوان قلۀ ای که دین مبین اسلام برای بشریت تعریف می‌کند، با پیروی از دستورات شریعت و تبعیت از راه و رسم و سنت نبی اکرم (صل الله علیه و آله) و سایر معصومین (علیهم السلام) قابل‌دسترس است.
 

شاخص‌های اصلی عید بنا بر نگاه فوق

با این وصف، هر زمان و مکان و موقعیتی که به کسب فضیلت‌های معنوی و ارتقاء درجات اخروی بیانجامد برای انسان ارزشمند و مغتنم است اما اگر زمان، مکان یا موقعیتی موجب غفلت انسان از خداوند و سرگرم شدن به امور ظاهری و مشغول شدن به گناهان و معاصی شود، نه‌تنها ارزشمند نبوده بلکه موجب دوری انسان از هدف عالی خلقت، یعنی بندگی و عبودیت می‌شود. آیت الله مظاهری از اساتید برجسته اخلاق، در همین زمینه می‌گویند: «در برخی از جلسات دیدارهای نوروزی مردم این جلسه را با غیبت، تهمت، دروغ‌گویی و شایعه‌پراکنی و تخریب همدیگر و مسئولان به یک جلسه شیطانی تبدیل می‌کنند... آشکار شدن زیورآلات زنان برای افراد نامحرم و رعایت نکردن حجاب از ناهنجاری‌های جامعه است که گناه این رفتارهای غیراخلاقی زیاد است و مایه بی‌برکتی در زندگی می‌شود... در ایام عید و جشن‌ها برخی افراد با گناه و معصیت عامل ناراحتی خداوند، پیامبر (صل الله علیه و آله) و اهل‌البیت (علیهم السلام) می‌شوند.»[7] بنابراین لازم است تا با تعیین «شاخصه‌هایی»، عید واقعی را بهتر بشناسیم:
 

الف: اطاعت از خداوند و دوری از گناهان

یکی از مهم ترین شاخصه‌های عید و ایام سرور، اطاعت از پروردگار و پیروی از دستورات الهی است. امیر المومنین، علی (علیه‌السلام) در این رابطه می‌فرمایند: «سرور المؤمن بطاعة ربه و حزنه علی ذنبه. شادی مؤمن، به طاعت پروردگارش می‌باشد و حزنش بر گناه و عصیان است.»[8] همان‌گونه که در این حدیث بیان‌شده است، گناه و معصیت، موجب حُزن و غم انسان می‌شود و از همین نکته می‌توان نتیجه گرفت که در ایام و یا مجالسی که گناه انجام شود شادی و سرور و عید معنا ندارد. از همین رو می‌توان گفت یکی دیگر از شاخصه‌های عید مؤمنان، دوری از گناهان و معاصی است.
 

ب: انجام امور مورد رضایت الهی

با مراجعه به روایات با مواردی مواجه می‌شویم که شادی و سرور مؤمنان را در آن‌ها دانسته‌اند. با مطالعه این موارد به این نتیجه می‌رسیم که ماحصل آن‌ها کسب رضایت حضرت حق و درنهایت تقرب به خداوند است. به‌عنوان نمونه می‌توان به برخی از این موارد اشاره کرد:
 

1.  احیای حق و نابودی باطل: امیرالمؤمنین (علیه اسلام) در نامه‌ای به عبدالله بن عباس می‌فرمایند: «اما بعد: انسان گاهی مسرور می‌شود به خاطر رسیدن به چیزی که هرگز از دستش نمی‌رفت و گاهی محزون می‌شود به خاطر از دست دادن چیزی که هرگز به آن نمی‌رسد، پس باید شادی تو به خاطر احیای حق یا نابودی باطل باشد.»[9]
2. دستگیری از محرومین: خداوند در قرآن می‌فرماید: «آن‌ها که اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق می‌کنند، مزدشان نزد پروردگارشان است؛ نه ترسی بر آن‌هاست و نه غمگین می‌شوند.»[10] به‌موجب این آیه، انفاق و دستگیری از محرومین غم و اندوه را برطرف می‌کند. در روایتی نیز آمده است «مردی که شاد و مسرور بود خدمت امام جواد (علیه‌السلام) وارد شد. حضرت از علت شادی او پرسیدند. آن مرد عرض کرد: یا بن رسول‌الله! از پدر بزرگوارت شنیدم که فرمود: بهترین روزی که سزاوار است بنده خدا در آن روز شاد باشد، روزی است که توفیق خدمت و دستگیری از برادران مؤمن نصیب او گردد و امروز من موفق شدم به ده نفر از برادران فقیر که از فلان شهر نزد من آمده بودند، بخشش نمایم و به همین دلیل خوشحالم. حضرت به او فرمودند: به جان خودم سوگند! تو شایسته این شادی هستی اگر آن انفاق و بخشش خود را به‌وسیله منت گذاشتن نابود نکرده باشی...».[11]
3. برخورداری از اخلاق الهی: طبق آموزه‌های اسلامی برخورداری از اخلاق الهی و دارای بودن ویژگی‌های مثبت اخلاقی می‌تواند به سرزندگی و شادابی انسان‌ها کمک کند و طبیعتا در مقابل، برخورداری از اخلاق ناشایست نیز به غم و اندوه انسان می‌افزاید و شادابی انسان را از بین می‌برد. به عنوان نمونه در روایتی امام صادق (علیه‌السلام) آمده است: «السرور فی ثلاث خصال: الوفاء و رعایة الحقوق و النهوض فی النوائب؛ شادی به سه خصلت است: وفاداری، رعایت حقوق دیگران و ایستادگی در گرفتاری‌ها و مشکلات»[12]

 

جمع‌بندی

با مراجعه به آموزه‌های دین مبین اسلام درمی‌یابیم که عید واقعی و ایام سرور و شادی انسان‌ها، هنگامی است که در مسیر رشد و تعالی به سوی قله‌های عبودیت و بندگی حرکت کنند و اموری نظیر اطاعت از خداوند، دوری از گناهان و معاصی و انجام کارهایی که رضایت الهی را به ارمغان آورد، از جمله شاخصه‌های «عید واقعی» به شمار می‌رود و از این رو، انسان‌ها می‌توانند با پیروی از دستورات الهی و پرهیز از نافرمانی پروردگار و برخورداری از اخلاق نیکو و انجام کارهای شایسته، همه روزهای خود را به ایّام شادی و سرور و عید تبدیل کنند.
 
 

پی‌نوشت

[1]. نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 428.
[2]. میزان الحکمه، ج 7، ص 427.
[3]. سوره مومنون، آیه 115.
[4]. بحارالانوار، علامه مجلسی: ج ۱۰۷ ص ۱۰۹.
[5]. اِنّ الاخرة هِی دار القرار (سوره غافر، آیه 39).
[6]. سوره ذاریات، آیه 56.
[7]. به نقل از: https://www.yjc.ir/fa/news/6021089
[8]. غررالحکم، ج 4، ص 136.
[9]. نهج البلاغه، نامه 22، ص 873.
[10]. سوره بقره، آیه 274.
[11]. غم و شادی درسیره معصومان، محمود اکبری، ص 38.
[12]. تحف العقول، ص 323.