نگاهی به هدر رفت منابع ملی با مهاجرت نخبگان

مهاجرت نخبگان

با توجه به رشد روز افزون و تقاضای بالا برای مهاجرت به کشورهای توسعه‌ یافته دنیا، جمعیت این کشورها رشد کرده است به طوری که مهاجران امروز 13.6٪ از جمعیت آمریکا را تشکیل می دهند. از طرفی قوانین مهاجرت اغلب این کشورها به گونه‌ای تغییر یافته که ملاک‌های سختگیرانه و متعددی برای گزینش افراد در نظر می گیرند.

این ملاک‌ها از محدودیت‌های سنی، توانایی علمی و مالی گرفته تا ثبت اختراع و به طور کلی مفید و کارآمد بودن افراد متنوع اند. (1) در واقع این گزینش‌ها فقط بهترین ها را از بین افراد متقاضی برمی‌گزینند، یعنی سالانه چند هزار نیروی مستعد که تعلیم دیده اند و برای خدمت به میهن آماده اند، به خارج از مهاجرت می‌کنند و به این شکل از پتانسیل رشد و پیشرفت کشور کاسته می‌شود.
 

نخبه کیست؟

در فرهنگ فارسی معنی نخبه این طور بیان شده : برگزیده؛  برگزیده از هر چیز. دانا و باهوش. با توجه به نقش بی بدیل نخبگان در پیشرفت جوامع، کشور ما نیز مانند دیگر کشورها افراد متعددی را تحت عنوان نخبه مورد توجه قرار می دهد. علاوه بر این افراد دیگری نیز تحت عنوان نخبه بالقوه یا صاحب استعداد برتر مورد توجه قرار می گیرند.

یک از چالش های اساسی در این مسیر، ارائه تعریف دقیقی از نخبه و صاحب استعداد برتر است. رفع چالش مطرح شده به بررسی علت توجه و اهمیت و ارزش نخبگان منجر می‌شود.

در واقع این سوال که "چرا به نخبگان توجه می کنیم؟ " ما را به سمت تعریف نخبه سوق می دهد. نخبگان بخش مهمی از سرمایه انسانی هستند و در فرآیند تسریع پیشرفت کشور نقش کلیدی ایفا می کنند. از این رو می توان نتیجه گرفت مفهوم پیشرفت نقش محوری در تعریف مفهوم نخبه خواهد داشت.

اهمیت مهاجرت نخبگان

شاید نمی توانیم دلیل واحدی برای مهاجرت عنوان کنیم، موقعیت شغلی بهتر، مهاجرت خانوادگی، سرمایه گذاری، ادامه تحصیل... اما به طور خلاصه هر کسی که اقدام برای مهاجرت می کند هدفی برای بهبود شرایط و منفعت شخصی در سر داد. طبق آمار موجود، در سال‌های اخیر افراد زیادی تمایل برای مهاجرت نشان داده اما چرا باید از افزایش مهاجرت جلوگیری کنیم؟ (2)

درست است که به طور دقیق مشخص نیست کدام یک از دلایل مهاجرت ضرر بیشتری به کشور تحمیل می کند. با این حال نخبگان جامعه قسمتی از ثروت و دارایی کشور هستند و جز مهمی از سرمایه انسانی به شمار می روند پس خروج آن ها فراتر از ارزش ریالی، کشور را متضرر می سازد. موج مهاجرت نخبگان، مختص و محدود به گروه خاصی نیست. نخبگان مهاجر که می توانند پژوهشگران، پزشکان، ورزشکاران و... باشند، با خروج از کشور تمام هزینه هایی که تا آن روز صرف آموزش و پیشرفت آن ها شده را نیز از کشور خارج می کنند.

خروج این افراد باعث ضررهای مادی و معنوی می‌شود، کشورهای پذیرنده این نخبگان می تواند یک نیروی آموزش دیده و متخصص را بدون هزینه خاصی جذب کند و از طرفی کشور مبدا علاوه بر از دست دادن یک متخصص، هزینه هایی که در طول سالیان برای آموزش آن فرد نخبه صرف کرده اند، بدون بهره گیری از آن، از دست داده است. (3)

هزینه‌های آموزشی در کشور

گفتیم که نخبگان جز سرمایه‌های انسانی ارزشمند کشور هستند اما سوال اساسی این است که؛ هزینه هایی که کشور در قبال مهاجرت نخبگان متضرر می‌شود، چقدر است؟

سرمایه گذاری بر آموزش، در واقع سرمایه گذاری برای تربیت نیروهای متخصص است و این امر تناقضی با هزینه‌های مربوط به پرورش نخبگان ندارد. بنا بر آمار منتشر شده از سوی دولت، از کل بودجه 270 میلیارد تومانی که در سال 96 صرف آموزش و پرورش شد، 55 هزار میلیارد تومان صرف آموزش نوجوانان و جوانان شده است، یعنی پیش و پس از دیپلم.

وقتی یک پزشک نخبه مهاجرت می‌کند، چقدر ضرر می‌کنیم؟

با توجه به هزینه‌های موجود، اگر از دوران تحصیلی دیپلم و قبل از آن چشم پوشی کنیم، حداقل 100 میلیون تومان سالانه صرف تربیت یک پزشک عمومی می‌شود، حالا این مقدار برای نیازهای آموزشی و تربیت تخصصی یک پزشک مستعد و نخبه قطعا بیشتر هم خواهد بود. با فرض عدم تاثیر تورم بر نرخ هزینه ها، این عدد در طول دوره هفت ساله بیش از 700 میلیون می‌شود.  

اگر این مثال را به کل جامعه نخبگان تعمیم بدهیم، عدد و رقم‌های حیرت انگیزی به وجود می آید. ناگفته پیداست از دست دادن نیروی متخصصی که در رشته‌های مختلف آموزش دیده اند برای کشور هزینه‌های جبران ناپذیری دارد، با از دست دادن هر نخبه، ضرر چند میلیارد تومانی نصیب کشور خواهد شد. این ضررها پنهان هستند و چون ملموس نیستند متاسفانه گاهی به راحتی از کنار آنها می گذریم، اما آیا با خروج و مهاجرت نخبگان ما فقط از نظر مالی متضرر خواهیم شد؟

آمار و ارقام مهاجرت نخبگان و تبدیل تهدیدها به فرصت ها!

بنا بر اعلام بنیاد نخبگان کشور، در ابتدای انقلاب از مجموع 270 هزار دانشجوی ایرانی، 75 هزار نفر در خارج از ایران مشغول به تحصیل بودند که بیش از نیمی از آنان در آمریکا بودند. امروز ۴ میلیون و ۷۰۰ هزار دانشجو داریم که تنها 125 هزار دانشجو خارج از ایران هستند. اگر پدیده مهاجرت دانشجویان مستعد را هم سو با پدیده مهاجرت نخبگان بدانیم، همین مقایسه می تواند نشان دهنده روند رو به کاهش خروج نخبگان به خصوص در سال‌های اخیر باشد. مقامات دولتی اذعان دارند، با فراهم آوردن بسترهایی برای فعالیت نخبگان می توانند پدیده مهاجرت نخبگان را همواره کاهش دهند.

به طور مثال با تسهیلات برای فعالیت استارت‌آپ‌ها می توان بسیاری از نخبگان و دانشجویانی که از ایران رفته اند را بازگرداند. در واقع این راهکاری برای بازگشت سرمایه هایی است که صرف آموزش و رشد نخبگان در کشور شده است.



در سال‌های اخیر بسیاری از دانشجویانی که در خارج از کشور تحصیل کرده بودند و مدتی در شرکت‌های بزرگ حوزه تکنولوژی فعالیت داشتند وقتی به کشور بازگشتند توانستند به عنوان عامل محرک و بنیان گذار استارت‌آپ‌های موفقی باشند. قطعا این تبادل دانش و تکنولوژی با دنیای روز است و موجب فراهم آوردن فرصت‌های بیشتر برای رشد و بهبود جایگاه نخبگان در کشور خواهد بود.
 

ضررهای ناملموس مهاجرت نخبگان

صاحبان استعدادهای برتر و نخبگان جامعه وقتی شرایط و زیرساخت‌های کشور را مناسب برای پیشرفت خود نمی بینند، تصمیم به مهاجرت می گیرند. دلسرد شدن و روی آوردن نخبگان به مهاجرت ممکن است به نیت اقامت دائم در کشور مقصد باشد و دیگر هیچ گاه به کشور باز نگردند. این اتفاق به مرور نسل‌های بعدی نخبگان کشور را هم تحت تاثیر قرار خواهد داد و اینجاست که هزینه‌های خروج نخبگان فراتر از ابعاد اقتصادی می‌رود. (5)

هزینه‌های فرهنگی خروج نخبگان از کشور به مراتب بیشتر و عمیق‌تر از هزینه‌های ریالی آن است. با درک ابعاد گسترده این موضوع لازم است تا دولت و نهادهای مربوط به امور نخبگان، راهکارهایی برای تسهیل فعالیت این قشر در کشور فراهم کند و نباید تنها به همین امر اکتفا کرد، در قدم‌های بعدی باید برنامه ریزی‌های بلندمدت در قالب طرح‌های بازگشت نخبگان به کشور انجام داد تا ضمن بازگشت هزینه‌های گزافی که این سال‌ها متحمل شده ایم، از هدر رفت بیشتر هزینه‌های مربوط به مهاجرت نخبگان از کشور جلوگیری کنیم.
 

از نخبگان ایران حمایت می‌شود؟

عوامل متعددی باعث مهاجرت نخبگان می شوند، تنها کافی است با شناسایی و حذف آن ها، زمینه فعالیت بیشتر نخبگان در داخل کشور ایجاد کرد و از خروج آن‌ها تا حد امکان پیشگیری کرد. تحقیقات صورت گرفته نشان داده همواره عوامل اجتماعی بر پدیده مهاجرت نخبگان تاثیرگذار بوده است. (4)

در سال‌های گذشته بعضی از دانشگاه‌های دولتی شرایطی را مهیا کرده بودند که اگر دانشجویی از دانشگاه‌های برتر دنیا پذیرش همراه با بورسیه تحصیلی داشته باشد، بدون آزمون می تواند به تحصیل در مقاطع بالاتر در چارچوب آئین‌نامه استعداد درخشان ادامه تحصیل دهد. (6) از طرفی دولت شرایطی را فراهم آورده تا شرکت‌های دانش بنیان و استارت‌آپ‌ها راحت‌تر بتوانند بعضی از تسهیلات و مزایا را بهره‌مند شوند.

نتیجه گیری

امید به آینده رابطه معکوس با میزان مهاجرت به خصوص مهاجرت نخبگان داد. با فراهم آوردن شرایط امید بخش برای نسل جوان و شناخت بیشتر و توجه به خواسته‌های نخبگان، می توان تا حدود زیادی مهاجرت نخبگان را کاهش داد و به این شکل از هدر رفت سرمایه‌های ملی کاست.

پی‌نوشتها

1. www.pewresearch.org
2. www.edcbmj.ir
3. www.magiran.com
4. www.sid.ir
5. www.isna.ir
6. www.bmn.ir