انسان با روزه‏‌ ‌داری که، امساک در خوردن و آشامیدن و خودداری از برخی چیزهای دیگر است در واقع با خواهش‏‌های خویش می‏جنگد و در برابر غرایز خود مقاومت می‏کند، تمرین این عمل، اراده و تصمیم را در انسان نیرومند می‏سازد و جان را از قید حکومت و سلطه هوس‏‌ها و خواهش‌‏ها می‏رهاند. پیشوایان اسلام فرموده‏اند: «افضل الناس من جاهد هواه و اقوی الناس من غلب هواه»؛ بهترین مردم کسی است که با هوای نفس مبارزه کند و نیرومندترین آنان کسی است که بر آن پیروز شود پس روزه‏داران بهترین مردمند چرا که با خواسته‏‌های نفسانی مبارزه می‏کنند و اگر با مراقبت و کوشش از روزه خویش بتوانند بر نفس خود مسلط شوند، از نیرومندترین مردم نیز خواهند بود. ماه رمضان زمان مخصوصی است که بهترین فصل برای تربیت و تقویت ایمان و اراده می‏باشد حضرت زهرا (سلام الله علیها) در ضمن خطب‌ه‏ای که در مسجد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ایراد نمود، فرمود:«و الصیام تثبیتا للاخلاص» (1) و روزه را خداوند قرار داد برای ثبات و استواری در اخلاص.
 
شخص روزه‌‏دار، در درجه اول با مقاومت در برابر نیرومندترین خواسته‏‌های طبیعی و غریزی خود از خوردن و آشامیدن و غیره، اراده خود را محکم و تقویت می‏نماید و مهم‏ترین عادت‌‏های خویش را ترک و بر شهوات نفس خود مستقلاً حکومت می‏کند. روزه روح و باطن انسان را از خواهش‌‏های ناشایسته پاک می‏گرداند و صیقل می‏دهد و صفای باطن می‏آورد زیرا وقتی شکم انسان از غذاها خالی شد. پرهیزگاری، امانت‏داری، صداقت و خلاصه انسانیت او تقویت‏شده و نور ایمان در قلب او تجلی می‏کند. حضرت عیسی بن‏مریم (علیه السلام) فرمود:«یا معشر الحواریین جوعوا بطونکم لعل قلوبکم تری ربکم»؛ (2) ای حواریین خالی نگه دارید شکم‏های خود را شاید پروردگار خود را از راه دل ببینید.
 

رفع تشنگی در ماه رمضان

در ماه رمضان باید بتوانیم آب و مواد غذایی را که در سحر مصرف کرده‌ایم به صورت یکنواخت و دائم در طول روز به قسمت‌های مختلف بدنمان برسانیم و این کار را می‌توانیم با مصرف موادغذایی پرفیبر انجام دهیم. برای رفع تشنگی در ماه رمضان در وعده سحر از  موادغذایی پر فیبر نظیر سبزیجات استفاده کنید:
 
- زمان افطار، روزه را با یک نوشیدنی ولرم باز کنید؛ برای اینکه پس از چند ساعت گرسنگی و تشنگی معده آمادگی پذیرش غذا را داشته باشد،در ماه رمضان  به روزه‌داران توصیه می‌شود برای افطار نخست از یک نوشیدنی ولرم استفاده کنند، چرا که نوشیدنی‌های سرد معده را منقبض می‌کند و فرد دچار مشکلات فراوانی می‌شود.
 
- در ماه رمضان نوشابه ،ادویه‌جات و مواد ترش کمتر بخورید؛ روزه‌داران در وعده افطار همانند صبحانه از چای و شیر استفاده کنند و یک ساعت و نیم پس از افطار، شام سبک میل نمایند و همچنین چند گروه از موادغذایی که شامل غلات، لبنیات، سبزیجات و میوه‌های تازه و گوشت را در وعده‌های غذایی خود بگنجانند. روزه‌داران مواد ترش و ادویه‌جات و به ویژه نوشابه را کمتر بخورند، زیرا این ماده به دلیل گاز و قندی که دارد، باعث سردرد خواهد شد.
 
در ماه رمضان مصرف موادغذایی انرژی‌زا مانند زولبیا بامیه، پیتزا و غذای پرچرب در وعده افطار صفرای بدن را افزایش می‌دهد. به افرادی که دچار سوءهاضمه هستند، توصیه می‌کنیم غذاهای نفاخ مانند حبوبات کمتری بخورند و کسانی که دچار مشکل زخم اثنی‌عشر هستند، روزه نگیرند و کسانی که در گذشته مشکل زخم معده داشته‌اند، می‌توانند با رعایت نکات روزه بگیرند.
 

بعد اجتماعی روزه

یکی از فلسفه‌های روزه بعد اجتماعی آن است، در روایتی آمده است: «أَنَّهُ کَتَبَ إِلَى أَبِی مُحَمَّدٍ (علیه السلام) لِمَ فَرَضَ اللَّهُ الصَّوْمَ- فَوَرَدَ فِی الْجَوَابِ لِیَجِدَ الْغَنِیُّ مَسَّ الْجُوعِ- فَیَمُنَّ عَلَى الْفَقِیرِ»(3) خداوند روزه را واجب ساخته تا ثروت‌مندان درد گرسنگی را بفهمند و بر فقراء عطوفت کنند. پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: «و هو شهر المواسات» (ماه رمضان، ماه همدردی است).(4)
 

درک گرسنگان

یکی از مهم‌ترین منافع روزه همین مطلب است که به انسان هشدار می‌دهد که مسلمانی تنها نماز و عبادت و زیارت و اصول عبادی اسلام را بجا آوردن نیست بلکه باید از حال فقیران و مستمندان مطلع باشی و به آنها رسیدگی کنی، زیرا هر اجتماعی که اغنیاء آن به فکر مستمندان باشند روی فقر و محرومیت را نخواهند دید و این از فوائد روزه به شمار می‌آید. مطالب در این زمینه را در قالب چند نکته بیان می کنیم:
 
1- امام جعفر صادق علیه السلام در پاسخ به سوالی درباره علت و فلسفه روزه می‌پرسد می‌فرماید:
« انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر و ذلک ان الغنی لم یکن لیجد مس الجوع، فیرحم الفقیر، لأن الغنی کلما اراد شیئاً قدر علیه، فاراد الله تعالی ان یسوی بین خلقه و ان یذیق الغنی مس الجوع و الالم لیرق علی الضعیف و یرحم الجائع».(5)
براستی خداوند روزه را واجب کرده تا به وسیلة آن بین اغنیا و فقرا مساوات و برابری وجود آید، و این برای آن است که ثروتمندانی که هرگز درد گرسنگی را احساس نکرده‌اند، به فقرا ترحم نمایند. زیرا اغنیا هر گاه (خوردن و آشامیدنی را) اراده نمودند (و هوس هر نوع مأکولات و مشروبات کردند) برایشان میسر است، پس خداوند تبارک و تعالی (روزه را واجب نمود) که بین بندگانش از فقیر و غنی، برابری به وجود آورد، و این که سرمایه داران مسلمان درد گرسنگی را لمس نمایند، تا بر ضعفاء رقّت آورند، و بر گرسنگان عالم ترحم نمایند.
 
امام صادق (علیه السّلام) در این حدیث یکی از آثار اجتماعی روزه را بیان فرموده اند؛ چرا که اغنیا هر زمان اراده کنند با امکانات خود نیازهایشان از جمله گرسنگی و تشنگی را به هر کم و کیفی که بخواهند برطرف می کنند، اما در حالت روزه امکانات آنها کمکی نمی کند و باید سختی و فشار گرسنگی و تشنگی را تحمل کنند .
 
2- همینکه روزه دار مجبور است فعلاً چیزی نخورد و نیاشامد اگر چه امید دارد که چند ساعت بعد افطار خواهد کرد، درد گرسنگی و تشنگی را حس می‌کند؛ مانند کسی که مجروح شده و پزشکان او را به دلیل خون ریزی زیاد، از آشامیدن آب ممنوع کرده‌اند، لیوان آب را در اتاق می‌بیند ولی نمی‌تواند لب به آب بزند؛ دانستن اینکه مدتی بعد ممنوعیت آب برداشته خواهد شد چیزی از احساس تشنگی و رنج عطش او نمی‌کاهد.
 
3- روزه دار با تجربه عملی گرسنگی و تشنگی موقت، عاطفه‌اش شکوفا شده و وضعیت گرسنگان و مستمندان را بهتر درک می‌کند و مسیری در زندگی او باز می‌شود که حقوق زیردستان را ضایع نکرده و از دردهای محرومان غافل نباشد.
 
4- همانطور که واضح است همدردی و همراهی و یاد فقرا یکی از اهداف و حکمت‌های روزه است و حکمت‌های بسیار دیگری هم دارد که به برخی از آنها در این نوشتار اشاره شد. اگر فقط همین تحمل گرسنگی و تشنگی و همراهی با محرومین بود دیگر چه لزومی داشت خود فقرا روزه بگیرند.
 
5- بر فرضی هم که گفته شود امید به افطار کمی در تحمل گرسنگی تاثیر دارد، می‌گوییم همینکه روزه داران توانگر، بخشی از گرسنگی و تشنگی فقرا را درک کنند، تاثیر اخلاقی و تربیتی و اجتماعی خود را خواهد گذاشت و باعث عطوفت و نرمش آنها نسبت به نیازمندان و مستمندان خواهد شد.
 

روزه و سختی بندگان

خداوند در آیه 185 سوره بقره می‌فرماید:
"شهر رمضان الذی أُنزل فیه القرآن هدیً للناسِ و بیّناتٍ مِن الهُدی و الفُرقان فمَن شهد مِنکم الشهر فلیصمه و مَن کان مریضًا أو علی سفر فعدّةٌ مِن أیّامٍ أُخَر یرید اللهُ بکم الیُسرَ و لایرید بکم العُسرَ و لِتُکمِلوا العِدّةَ و لِتُکَِبّروا اللهَ علی ما هُداکم و لعلّکم تشکرون"(6)
 (روزه در چند روز معدودِ ماه رمضان است ماهی که قرآن برای راهنمایی مردم و نشانه‌های هدایت و فرق میان حق و باطل در آن نازل شده است. پس آن کس که بیمار یادر سفر است ، روزهای دیگری را به جای آن روزه بگیرد!خداوند راحتی شما را می‌خواهد نه زحمت شما را . هدف این است که این روزها را تکمیل کنید. وخدا را بر این که شما را هدایت کرده بزرگ بشمرید. باشد که شکرگزاری کنید.)
 
طبق آیه "یریدالله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر"خداوند به هیچ وجه قصد اذیت و به سختی زیاد انداختن بندگان را ندارد بلکه گاهی به خاطر مصلحتی تکلیفی را بربندگان خود واجب می‌کندو از نظر همه مراجع عظام تقلید هم اگر روزه گرفتن در موردی برای شخصی موجب عسر و حرج شود تکلیف روزه برداشته می‌شود.بنابراین اگر  واقعاً روزه برای کسی ضرر داشته باشد تکلیف روزه از او ساقط می­‌شود. زیرا در اسلام حکم ضرری وجود ندارد (لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام).
 
پی‌نوشت‌ها:
1. علل الشرایع، ص 236
2. سفینة النجات، ج 1، ص 180
3. حر عاملی، وسائل الشیعة، ج‌10، ص8، ابواب وجوب الصوم و نیته، باب 1، ح4.
4. حر عاملی، وسائل‌الشیعه، بیروت، ج 7، ص 7.
5 . وسائل الشیعه، ج 7، ص 3؛ من لا یحضره الفقیه، ص 73، ج 2.
6 .سوره بقره ، آیه 185
 
منابع:
1. سایت حوزه/ آثار و فوائد روزه‏ داری
2. بیتوته/ نکاتی برای روزه داری سالم در ماه رمضان
3. اندیشه قم/ حکمت و فایده روزه داری