کتاب، بهترين دوست بچه ها

کتاب هاي کودک و نوجوان، آثاري هستند که با توجه به نيازمندي هاي اساسي و علاقه، توانايي خواندن و درک و فهم کودکان و نوجوانان، با روشي هنرمندانه نوشته مي شوند. هدف از نگارش اين گونه کتاب ها، افزايش شناخت خوانندگان خردسال و نوجوان از خود، ديگران وجهان، کمک به رشد همه جانبه استعدادها و توانايي ها و تقويت انگيزه فعاليت هاي فکري ، اجتماعي و هنري در آنهاست. (1)
نخستين نويسنده و ناشر کتاب کودک در ايران، جبار باغچه بان است. او از سال 1307، با وجود دشواري هاي چاپ و نشر، انتشار کتاب هاي ويژه کودکان را با نقاشي هايي که خود مي کشيد، آغاز کرد. گفتني است شوراي جهاني کتاب کودک، يکي از کتاب هاي وي به نام بابابرفي را به عنوان بهترين کتاب برگزيد. (2)

بايدها و نبايدهاي کتاب کودک

کتاب هاي کودکان، بايدها و نبايدهايي ويژه دارند. اين کتاب ها هرگز نبايد مخرب باشند و حس بدبيني را در کودکان به وجود مي آورند. نويسنده کتاب کودک، با زباني ساده و قابل فهم مسائل اساسي زندگي را مطرح مي کند و با نوشتن داستان، رمان و شعر ، ارتباط کودکان را با جهان، ژرف تر، عاطفي تر و دل چسب تر مي نمايد. شاعر کودکان با شعر خود، مايه هاي انديشه، تخيل و آفرينش به کودکان مي دهد. نويسنده کتاب کودک نيز بايد با پژوهش و مطالعه کافي و استفاده از آخرين يافته هاي علمي، مفاهيم علمي، اجتماعي و فرهنگي را به خوانندگانش عرضه کند. (3)

مقام معظم رهبري و کتاب کودک

کودکان و نوجوانان، سرمايه هاي ميهن اسلامي و آينده سازان و پاسداران ارزش هاي ديني و انقلابي اند. به همين سبب، ارتقاي سطح علمي و فرهنگي کتاب کودک، از مهم ترين وظايف مسئولان است. رهبر معظم انقلاب، حضرت آيت الله خامنه اي هم در اين باره فرموده است: «شما مربي عزيز، شما که کتاب مي خوانيد، شما که در کار هنري و آفرينش هنري خودتان، آن کودک را مخاطب قرار مي دهيد، بدانيد که الان درست روي خط اصلي و اساسي حرکت مي کنيد». (4)
ايشان در جاي ديگري نيز مي فرمايد: «عزيزان من! بچه ها را با روحيه بار بياوريد. اين کار را در برنامه هاي کتاب نويسي، اردوگذاري، در توصيه به معلمان و در رفتارهاي خودتان بگذاريد. بچه ها بايد اميدوار بار بيايند.» (5) ايشان در مورد وظايف پدران و مادران در مورد کتاب خواني کودک مي فرمايد: «بايد پدران و مادران، بچه ها را از اول با کتاب مأنوس کنند؛ حتي بچه هاي کوچک بايد با کتاب انس پيدا کنند». (6)

کتاب، دنيايي از تجربه

هنگامي که کودک، قصه اي را مي شنود يا کتابي مي خواند، رفتار و منش شخصيت هاي داستاني در ژرفاي وجودش خانه مي کند؛ زيرا او هنوز در مرحله اي قرار ندارد که بتواند مرز ميان آموخته هاي جهان داستان را از جهان زندگي واقعي تشخيص دهد. پس آموخته هاي دنياي قصه براي او از همان اهميتي برخوردار است که آموخته هاي زندگي. بنابراين، بسيار مهم است که بدانيم کودک چه کتابي مي خواند و چگونه مي توانيم روح عطشناک کودکمان را با آموزه هاي شاه کارهاي ادبيات سيراب کنيم.

کتاب مناسب

داستان به کودک فرصت مي دهد از ضمير خودآگاه و ناخودآگاهش براي شناختن محيط زندگي استفاده کند. براي اينکه توجه کودک به داستان کشيده شود، بايد حس کنجکاوي اش را برانگيخت. البته براي غنا بخشيدن به زندگي کودک، داستان، تخيل کودک را فعال مي کند و به او ياري مي رساند تا توانايي هاي ذهني اش را افزايش دهد. داستان بايد با ترس ها و تمايلات کودک هماهنگ باشد، گرفتاري هايش را بر طرف سازد و راه حل هايي براي مسائلش ارائه کند. خلاصه اينکه داستان خوب بايد با همه جنبه هاي شخصيتي خردسال ارتباط برقرار سازد و اعتماد کودک را به خود و آينده اش تقويت کند.

اثرگذاري رواني داستان بر کودکان

قصه گويي براي کودکان، نقش مهمي در تربيت و آينده آنها ايفا مي کند. يونانيان قديم، فرزندان خود را از کوچکي به حفظ داستان هاي ايلياد و اوديسه وادار مي کردند. (7) افلاطون درباره ارزش و اهميت داستان ها و افسانه ها در تربيت کودک چنين مي گويد:«بايد پرستاران و مادران را وادار کنيم فقط حکاياتي را که پذيرفته ايم، براي خردسالان نقل کنند و متوجه باشند پرورشي که روح اطفال به وسيله حکايات حاصل مي کند، به مراتب بيش از تربيتي است که جسم آنها به وسيله ورزش به دست مي آورد.» (8) امروزه که قصه گويي مانند گذشته رونق ندارد، خواندن کتاب هاي داستان براي کودکان اهميت مي يابد.

ارزش تربيتي داستان

دانشمندان تعليم و تربيت، افسانه سازي و داستان سرايي را پلي مي دانند که دنياي کودک را به جهان واقعي بزرگ سالان مربوط مي سازد. با داستان، مي توان حقايق بسياري از تاريخ، جغرافي، رياضي، طبيعت، گياهان، جانوران و بيشتر فضيلت هاي اخلاقي را به کودکان آموخت. هر داستان خوب، داراي فکر، نتيجه، خيال، روش و زبان است و هر يک از اين ها بر رشد عقلي کودک اثر مي گذارد. (9)

نثر کتاب کودکان

چون که با کودک سر و کارت فتاد
پس زبان کودکي بايد گشاد (10)
کشف زباني خاص براي ايجاد ارتباط با کودک، پيشينه ديرينه اي در جهان دارد. نوشتن براي کودکان، صرفا به معناي به کار بردن واژه هاي ساده و در خور فهم آنان و پرداختن به جمله هاي کوتاه نيست؛ زيرا مفاهيم پيچيده و مسائل دور از ذهن کودکان را چنانچه حتي در قالب ساده ترين واژه ها و کوتاه ترين جمله ها بيان کنيم، شايد براي آنها مفيد نباشد، بنابراين، در نثر ويژه کودکان، افزون بر رعايت سادگي نسبي، مفاهيم را بايد با توجه به قدرت فهم و گنجايش ذهني و فراگيري خردسالان طرح کرد. نثر ويژه کودکان، افزون بر سادگي نسبي بياني، از نظر محتوايي نيز بايد قدرک درک، استعداد و نياز کودک را در نظر بگيرد. گفتني است ساده نويسي نبايد با زيبا نويسي مغايرت داشته باشد و نبايد از نظر دور داشت که يکي از راه هاي اثر گذاري هر چه بيشتر کلام در مخاطب، زيبايي آن است. (11)

اثرگذاري کتاب هاي مصور

کتاب مصور، به کتاب هايي گفته مي شود که تصويرهاي آن براي بيان موضوع مي آيد و کتاب بدون آنها، ناقص و نامفهوم است. از جمله بزرگ ترين گام هايي که در قرن بيستم در راه ادبيات کودکان برداشته شد، گسترش و تکامل کتاب هاي مصور براي کودکان بود. در اين دوره، نقش و ارزش تصوير در ادبيات کودکان شناخته شد؛ زيرا پژوهش هاي روان شناسي ثابت کرد، عامل بسيار مهم و ارزشمندي در جلب توجه و علاقه کودک به خواندن است. (12)

کتاب، سرچشمه دانايي

از گذشته هاي دور تا عصر فن آوري اطلاعات، کتاب همواره بر دنياي بشر احاطه داشته است که کودکان و نوجوانان نيز از اين قاعده بيرون نيستند. آشنايي و انس با کتاب در کودکان، از خانه و خانواده آغاز مي شود و مدرسه نيز در اين امر، نقش اساسي دارد. مدرسه، محل مناسب آشنايي با کتاب و تقويت روحيه مطالعه و کتاب خواني است. از اين رو، براي اينکه افراد جامعه به رشد فکري لازم برسند و به خود سازي بپردازند، بايد پرورش قدرت شناخت و آگاهي به صورت برنامه ريزي شده از دوران کودکي آغاز شود و مطالعه، يکي از مهم ترين و مؤثرترين راه هاي رسيدن به اين مهم است. (13)

پي نوشتها :

1. هفده مقاله درباره ادبيات کودکان، تنظيم کننده: معصومه سهراب (ماني)، 1372، چ 1، ص 129.
2. http:// www.tabrizu.ac.ir
3. نک: هفده مقاله درباره ادبيات کودکان، صص 134-159.
4. سخنان مقام معظم رهبري در ديدار با مدير عامل و مسئولان پرورش فکري کودکان و نوجوانان، 1377/2/23.
5. سخنان مقام معظم رهبري با وزير و مسئولان وزارت آموزش و پرورش، 1377/5/5.
6. مصاحبه مقام رهبري با خبرنگار صدا و سيما، نمايشگاه کتاب، 1374/2/26.
7. علي اکبر شعاري نژاد، اصول ادبيات کودکان، تهران، سروش، چ 6، صص 68 و 69.
8. افلاطون، جمهوري، ترجمه: فؤاد روحاني، تهران، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1335، ص 130.
9. اصول ادبيات کودکان، ص 76.
10. مولوي.
11. رضا رهگذر، و اما بعد...، تهران، انتشارات حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي، 1368، چ2، صص 79 و 80.
12. ادبيات کودکان، ص 71.
13. بهمن نامور مطلق، کتاب و کتاب خواني در برنامه هاي تلويزيون ، تهران، اداره کل پژوهش هاي سيما، ص 18.

منبع: ماهنامه ي گلبرگ شماره 85
/خ