رشوه یکی از بلاها و آفت های بزرگ دستگاه اداری و به ویژه قضایی است که در همه کشورها کم و بیش وجود دارد. در این جا شایسته است به چند موضوع اشاره شود که عبارت اند از: ۱. معنای رشوه؛ ۲. حکم رشوه از نظر اسلام؛ ۳. انواع رشوه؛ ۴. حکم رشوه دهنده و دلال.
 
1. رشوه چیست؟
 چیزی که کسی به دیگری می دهد تا حقی را از بین برده و تضییع سازد؛ مثلا پولی به قاضی می دهد تا بر خلاف حق حکم کند، حق دیگری را به او بدهد، یا حد الهی را درباره اش اجرا نکند. یا مبلغی به مسئول اداره میدهد تا نوبت دیگری را به او بدهد، و بر خلاف قانون با او عمل کند. پولی را به شهرداری، فرمانداری، مسئول بانک، نیروهای انتظامی و پلیس و مأمور دارایی می دهد تا کاری بر خلاف قانون انجام دهند. فرقی ندارد آن چیز جنس باشد یا وجه نقد، یا انجام کاری برای وی، و نیز آن مبلغ نقد کم باشد یا زیاد، حتی یک پاکت سیگار یا نوشابه نیز حکم رشوه را دارد.
 
۲. حکم رشوه از نظر اسلام:
 یکی از منکرات بزرگ و کارهای حرام از دیدگاه اسلام رشوه است. از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) چنین نقل شده است: از رشوه حذر کنید، زیرا آن کفر محض است و رشوه خوار بوی بهشت را احساس نخواهد کرد. امام صادق(علیه السلام) ع نیز فرمود: رشوه خواری در حکم، یکی از موارد حرام خواری است. گفته شد: ای فرزند رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)؟ اگر چه به حق حکم کند؟ امام فرمود: هر چند چنین باشد و باز فرمود: اما چنانچه حکم به باطل کند، آن رشوه گرفتن کفر است.
 
 صاحب جواهر می نویسد: اتفق المسلمون على تحریم الشو؛ مسلمانان در حرام بودن رشوه اتفاق نظر دارند. بنابراین، اگر شخصی برای رسیدن به هدف خود، تضییع حق، گرفتن امکانات، فرار از جریمه قانونی، ندادن مالیات و... چیزی در قالب هدیه، تحفه، سوغات و شیرینی به کسی بدهد، رشوه و حرام است.
 
سؤال: آیا می تواند هدیه را بگیرد، ولی تصمیمش رفتار بر طبق حق باشد؟ مرحوم صاحب جواهر می فرماید: گرفتن رشوه حرام است، اما در موردی که کسی هدیه می دهد تا طبق حق عمل شود و حق خود را بستاند، اگر گرفتن حق بر دادن هدیه یا رشوه متوقف نباشد، حرام است، ولی اگر گرفتن حق بر آن توقف دارد، دادن هدیه یا رشوه جایز است، گر چه برای گیرنده اش حرام است.
 

[هدیه و زکات]

پیامبر در نهم هجری «ابن اللیثیة» را برای گرفتن زکات به میان طایفه ای از مسلمانان فرستاد. وقتی برگشت، اموال را تحویل می داد و می گفت: این زکات اموال است و این هدیه ای است که به من داده اند. پیامبر برخاست و بر منبر رفت و پس از حمد خداوند فرمود: چه شده مأموری را که ما فرستادیم تا کارمان را انجام دهد، بازگشته و می گوید: این مال شما و این هم به من هدیه شده است! چرا در خانه پدر و مادر خود نمی نشیند تا ببیند که هیچ هدیه ای برای او نمی آورند؟ به خدا هیچ کس چیزی از زکات برنگیرد، مگر آن که در روز قیامت آن را بر گردن خود برداشته باشد...».
 
نیز در جواهر چنین آمده است: فرستادن هدیه برای قضات و حاکمان توطئه ای است که اگر چه در عنوان رشوه قرار نگیرد، داخل در حکم رشوه و حرمت است. پرداخت هدیه برای ادای شهادت بر باطل یا تحمل و ادای شهادت نیز از این قبیل است.
 
پس رشوه طبق آنچه از روایات و اقوال علما فهمیده می شود حرام است و موجب عذاب آخرت می شود. گیرنده مالک آن نمی شود و باید به صاحبش برگرداند. با پول رشوه غذا خوردن و پوشیدن لباس، حرام و نماز با آن باطل است. روی فرشی نیز که با این شیوه تهیه شده، نمی توان نماز خواند.
 
3. انواع رشوه:
 رشوه به هر صورت و به هر نامی حرام است: پول چای، کرایه ماشین، پول ناهار، هبه، نذر، هدیه، چشم روشنی و... امام علی علیه السلام برای شخصی به نام «رفاعه» نوشت: از گرفتن تحفه های طرف های دعوا [کسانی که با یکدیگر خصومت دارند] بپرهیز، و از نیتی که در دل دارند مانند قصد رشوه دادن[ برحذر باش!
 
نیز در روایتی چنین آمده است: عن الامام علی علیه السلام فی قوله تعالى: «آنان که به حرام چیزی را می خورند» فرمود: مقصود کسی است که نیاز و حاجت برادر خود را برآورده سازد و هدیه ای از وی دریافت کند.
 
۴. حکم رشوه دهنده و دلال:
 ممکن است کسی بپرسد: هدیه دادن به عناوین مختلف یا سوغات چطور است؟ صاحب جواهر پاسخ می گوید: اگر به قصد رشوه و برای این باشد که حق دیگری را تضییع کند یا جلوی عمل حقی را بگیرد، مصداق هبه و هدیه رشوه ای است. چون در این گونه موارد دو نوع تعریف برای هبه داریم: هبه رشوه ای که حرام است، و هبه غیررشوه ای که مستحب است.
 
از احادیث فهمیده می شود چنان که رشوه گرفتن حرام است، دادن رشوه نیز حرام است. فقها گفته اند: اگر رشوه برای تضییع حق دیگری یا استیفا( گرفتن) چیزی بر خلاف قوانین و ضوابط باشد حرام است، ولی اگر برای گرفتن حق خودش باشد و بدون آن حقش تضییع می شود، دادن رشوه جایز است، گرچه بر گیرنده حرام است. دلالی و واسطه گری در رشوه نیز همین حکم را دارد.
 
 از پیامبر نقل شده است: لعن الله الراشی و المرتشی ومن بینهما یمشی؛ خدا رشوه دهنده، رشوه گیرنده و واسطه گر بین آن دو را لعنت کند. این منکر بسیار زشت چنان در برخی موارد و بین بعضی مردم رواج یافته و عادی قلمداد می شود که نامش را «حق و حساب » گذاشته و آن را موضوعی ساده و معمولی به شمار می آورند.
 
منبع: مهم ترین واجب فراموش شده: امر به معروف و نهی از منکر، آیة الله ابراهیم امینی، صص71-67، مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)،قم، چاپ دوم، ۱۳۹۲