اگر کسی خواستار انقلاب و تحول در جغرافیای جامعه انسانی است، پیش از هر تغییر و تحولی می‌بایست، نوع خاصی از انقلاب و قیام را در سرزمین وجودی خود برنامه‌ریزی، مدیریت و رهبری کرده باشد.[1] انقلاب و قیامی که برخواسته از آموزه‌های قرآنی و سیره‌ی تربیتی حضرات معصومین(علیهم السلام) بوده و  به خواسته‌ها و گرایش‌های مادی و معنوی انسان رنگ بوی الهی ‌بخشد و سرزمین وجودی انسان را از رذایل و ناپاکی‌ها اخلاقی طاهر ‌نماید. انقلابی که براساس معیار و مقیاس‌های وحیانی تعریف شده و انسان را از زندان خواهش‌های نفسانی آزاد ساخته و به سوی هستی و حیات طیبه الهی رهنمون می‌سازد.  
 

رمز موفقیت و پیروزی امام خمینی(ره)

یکی از چهره‌های ممتاز و برجسته قرن اخیر که وجود با برکت او سرمنشأ تحولات و برکات فراوانی در جهان سرمایه‎داری شد، شخصیت والا مقام و با ارزش رهبر فقید انقلاب اسلامی، حضرت آیت اللّه خمینی(ره)است؛ کسی که توانست با ایجاد انقلاب واقعی در سرزمین وجودی خود، سرمنشأ انقلاب و تغییر در رفتار جامعه انسانی شود، صحبت‌کردن در خصوص شخصیت و سلوک معنوی و اخلاقی امام خمینی(ره) یکی از موضوعاتی است که متفکران و فیلسوفانی همچون آیت الله مصباح یزدی زبان به عجز و ناتوانی آن گشوده است،[2] این مطلب به خوبی گواه بر بزرگی و عظمت این رهبر فرزانه است. 
 
در واقع رمز و راز موفقیت و پیروزی امام خمینی(ره) در تسلط بر قلب‌ها و غلبه بر استکبار جهانی این بود که او  پیش از مبارزه با استکبار بیرونی راه و رسم مبارزه با هوای نفس را خوب آموخته بود، این رهبر فقید آموخته بود که  پیش از اصلاح و تربیت جامعه انسانی می‌بایست در مسیر اصلاح و تربیت دینی، اخلاقی، علمی و عرفانی خود گام بردارد؛ به راستی اگر امام خمینی(ره) در این عرصه پیشتاز نبود توفیق چندانی در مبارزه سیاسی و اجتماعی به دست نمی آورد.[3] ایمان به آرمان‌های دینی و قرآن و پایبند بودن به موازین شرعی و اخلاقی در سیره و سلوک معنوی امام خمینی(ره) زمینه ساز جذب قلوب بندگان خدا بود؛ کما اینکه باری تعالی پیش‌تر از این رمز پیروزی را این چنین بیان کرده است: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا؛[4] مسلّماً کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده‏‌اند، خداوند رحمان محبّتى براى آنان در دلها قرار مى‏‌دهد!».

 
سلوک معنوی و اخلاقی به سبک امام خمینی(ره)

1-ایستگاه  تفکر و درنگ در سلوک معنوی
با دقت و تأمل در آثار و مکتوبات ارزشمندی که از امام راحل(ره) به جای مانده، به رهنمود و نسخه‌های شفا بخشی دست پیدا می‌کنیم که  به کار بستن آنها در زندگی می‌تواند ضامن موفقیت در سلوک معنوی و اخلاقی باشد، یکی از مهمترین و کاربردی‌ترین کلید واژه‌هایی که در سلوک تربیتی و اخلاقی امام خمینی(ره) به چشم می‌خورد، کلید واژه تفکر و تدبر است، کلید واژه‌ای پیش‌تر از این می توان آن را در آیات وحیانی قرآن کریم مشاهده کرد، چرا که  آیات متعددی از قرآن کریم به این نسخه شفا بخش تأکید و اسرار دارد. «وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذینَ یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ؛[5] زندگى دنیا، چیزى جز بازى و سرگرمى نیست! و سراى آخرت، براى آنها که پرهیزگارند، بهتر است! آیا نمى‌‏اندیشید؟».

امام خمینی(ره) که خود استاد و پیش‌تاز عرصه‌ی جهاد، تهذیب و سلوک معنوی و اخلاقی به شمار می‌آیند در کتاب ارزشمند«اربعین» در بخشی مجزا مسأله تفکر را پیش کشیده، به این نکته اشاره می‌نمایند که شرط اول مجاهدت با نفس و حرکت به سوی باری تعالی، ایستگاه تفکر و اندیشه است. ایشان در سفارشی طلایی به این موضوع تأکید می‌نمایند که انسان باید در شبانه روز حداقل لحظاتی را به مسأله تفکر در مباحث توحیدی و تربیتی صرف نماید.[6]با بهره‌گیری صحیح و اصولی از تکنیک تفکر و اندیشه است که انسان از خواب غفلت بیدار می‌شود و مهیای وارد شدن در عرصه بیداری و حالت یقظه می‌شود.
 
2-ایستگاه عزم و جدیت در تربیت اخلاقی
دومین نکته و شاخصی که در سلوک تربیتی و اخلاقی امام خمینی(ره) به آن اشاره شده، تکنیک عزم و جدیت است. باید به این موضوع توجه داشت که  دست‌یابی به مقامات رفیع اخلاقی بدون داشتن عزم و اراده‌ی قوی، میسر نیست؛ چرا که این عزم و اراده ی قوی است که انسان را در جاده‌ی هجرت به سوی باری تعالی سوق می‌دهد و انسان را در زمره‌ی مهاجران کوی دوست قرار می‌دهد: «وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً؛ و هر کس بعنوان مهاجرت به سوى خدا و پیامبر او، از خانه خود بیرون رود، سپس مرگش فرا رسد، پاداش او بر خداست؛ و خداوند، آمرزنده و مهربان است»‏.

امام خمینی(ره) در توضیح و تبیین این ایستگاه اخلاقی، در شرح چهل حدیث این چنین بیان داشته است: «عزم بر اینکه ظاهر و صورت خود را انسانی عقلی و شرعی نماید که شرع و عقل به حسب ظاهر حکم کننده است که این شخص انسان است...تا انسان متأدب به آداب شریعت حقه نشود هیچ یک از اخلاق حسنه برای او به حقیقت پیدا نشود، و ممکن نیست که نور معرفت الهی در قلب او جلوه کند...پس ای برادر از معاصی احتراز کن و عزم هجرت به سوی حق تعالی نما...».[7]
 

 
3-ایستگاه تعهد و شرط‌گذاری
از جمله درس‌های آموزنده‌ای که در سلوک معنوی و اخلاقی امام خمینی(ره) با آن مواجه می‌شویم، شاخص ارزشمند مشارطه و متعهد شدن است.«مِنَ الْمُؤْمِنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ؛[8]در میان مؤمنان مردانى هستند که بر سر عهدى که با خدا بستند صادقانه ایستاده‏اند». اینکه انسان سالک از دقایق ابتدای روز خود را ملزم و متعهد به آداب و سنن دینی و اخلاقی نمایند و در این خصوص برای نفس خود شرط اخلاقی قرار داده و او را ملزم نماید که از حدود الهی تجاوز ننمایید و خود را آلوده به مناطق ممنوعه و جاده های انحرافی ننماید، این چنین انسانی در زندگی خود را یله و رها نمی‌بیند، زندگی او در بردارنده‌ی  آداب و ضوابط خاصی است که به زندگی او رنگ الهی می‌بخشد. در دعای سی و یکم صحیفه سجادیه،‌ امام سجاد (علیه السلام) به پیشگاه خداوند عرض می‌کند: «وَلَکَ یا رَبِّ شَرْطی الَّا اعُودَ فی مَکْرُوهِکَ، وَ ضَمانی انْ لا ارْجِعَ فی مَذْمُومِکَ وَ عَهْدی انْ اهْجُرَ جَمیعَ معاصِیکَ؛ پروردگارا! شرطی در پیشگاه تو کرده‌ام که به آنچه دوست نداری، باز نگردم، و تضمین می‌کنم به سراغ آنچه را تو مذمّت کرده‌ای نروم و عهد می‌کنم که از جمیع گناهانت دوری گزینم».
 
4- ایستگاه مراقبه و نگهبانی
یکی دیگر از شاه کلیدهای اخلاقی که در آثار امام خمینی(ره) به آن تأکید و سفارش فراوان شده، مسأله مراقبه و نگهبانی از قلب و اعضای بدن است تا اینکه در انجام امور عبادی از خود کوتاهی به خرج ندهند و از رذایل اخلاقی اجتناب کرده و در این راه ذره ای سستی و کاهلی از خود نشان ندهد. شاه کلید مهم و دقیقی که گویای ملکه تقوا و پرهیزکاری در زندگی است. و مهارت نه گفتن به معایب اخلاقی را در سبک زندگی انسان تقویت می‌نماید.
 
5-ایستگاه حساب‌رسی
امام خمینی(ره) در کتاب گران سنگ شرح چهل حدیث، سخن از ایستگاه پاسخگویی و حساب‌رسی کرده و از آن با نام محاسبه یاد کرده است، ایشان در عبارتی از شرح چهل حدیث این چنین بیان می دارد:«بدان که خدای تبارک و تعالی تکلیف شاق بر تو نکرده و چیزی که از عهده تو خارج است و در خور طاقت تو نیست بر تو تحمیل نفرموده لکن شیطان و لشکر او کار را بر تو مشکل جلوه می‌دهند و اگر خدای نخواسته در وقت محاسبه دیدی سستی از تو سر زده از خدای متعال معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط قیام کنی». این نوع حساب‌رسی از جمله نکات بسیار مهمی است که ریشه و پیشینه آن را می توان در آیات الهی مشاهده کرد بخصوص در سوره مبارکه حشر که باری تعالی می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ؛[9] اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید؛ و هر کس باید بنگرد تا براى فردایش چه چیز از پیش فرستاده؛ و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام مى‌‏دهید آگاه است!».
 
پی‌نوشت‌ها:
[1]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص480، حکمت73. به نقل از امام علی(علیه السلام): «مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْیَبْدَأْ بِتَعْلِیمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِیمِ غَیْرِهِ وَ لْیَکُنْ تَأْدِیبُهُ بِسِیرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِیبِهِ بِلِسَانِهِ ...؛ آن که خود را در مرتبه پیشوایى قرار مى‏دهد باید پیش از مؤدب نمودن مردم به مؤدب نمودن خود اقدام کند، و پیش از آنکه دیگران را به گفتار ادب نماید، باید به کردارش
مؤدب به آداب کند، ...».
[2]. آیت الله مصباح یزدی، سیری در ساحل بینش و منش امام خمینی(ره)، ص 43.  
[3]. دعائم الإسلام، ج‏1، ص 58. «عنه علیه السلام لِلمُفَضَّلِ: أی مُفَضَّلُ، قُل لِشیعَتِنا: کونوا دُعاةً إلَینا؛ بِالکَفِّ عَن مَحارِمِ اللّهِ، وَ اجتِنابِ مَعاصیهِ، وَ اتِّباعِ رِضوانِ اللّهِ؛ فَإِنَّهُم إذا کانوا کَذلِکَ کانَ النّاسُ إلَینا مُسارِعین‏؛ امام صادق علیه السلام خطاب به مفضّل: اى مفضّل! به شیعیان ما بگو که با دورى از محارم الهى، و پرهیز از گناهانش، و پیروى از رضایت خداوند، به سوى ما فرا خوانید، که اگر چنین باشند، مردمْ شتابان به سوى ما رو مى‏آورند».
[4]. سوره مبارکه مریم، آیه 96.
[5]. سوره مبارکه انعام، آیه 32.
[6]. شرح چهل حدیث امام خمینی(ره)، ص 6و7.
[7]. همان، ص8و9.
[8]. سوره مبارکه احزاب، آیه23.  
[9]. سوره مبارکه حشر، آیه 18.