بررسی سوره «قلم»

یکی از قرآن پژوهان معاصر به عنوان نمونه به بررسی سوره «قلم» پرداخته است و می‌گوید:
 
۱. در اولین آیه‌این سوره، همچون بقیه سوره‌های دارای حروف مقطعه اشاره ای به کتاب (قلم و نگارش) قرآن شده است نون و القلم و ما یسطرون علاوه بر آن در متن سوره نیز به کتاب «أم لَکُم کِتابٌ فیهِ تَدرُسُون» اشاره شده است.

۲. محور اصلی و بیشترین آیات این سوره، همچون سایر سوره‌های مشتمل بر حروف مقطعه، درباره جریان تکذیب رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم و خصلت های مکذبین (آیات ۸ تا ۱۹) است.

٣. مخاطب این سوره همانند بقیه سوره‌های مورد نظر، شخص رسول اکرم صلی الله علیه و اله و سلم است.

٤. حروف مقطعه هریک از سوره‌های مورد نظر اشاره ای به یک یا چند تن از رسولان و جریان تکذیب مردم هم عصر آنان داشته، «صبر» و پایداری پیامبران را برای تقویت روحیه و ثبات قدم پیامبر خاتم بیان می‌نماید. در این سوره نیز همانند بقیه سوره‌های موردنظر به داستان حضرت یونس علیه السلام در این ارتباط اشاره می‌شود.
 
از سوی دیگر وی معتقد است هرچه تشابه حروف مقطعه سوره‌ها با یکدیگر بیشتر باشد مضمون سوره‌ها نیز به هم نزدیک تر می‌شود؛ مثلا محور اساسی کلیه سوره‌هایی که در حروف مقطعه آن‌ها حروف «ط» وجود دارد یعنی «طه»، «شعرا»، «نمل» و «قصص» شرح زندگی و رسالت حضرت موسی علیه السلام است و سوره «یس» و «مریم» که در حروف مقطعه آن‌ها حرف (ی) به کار رفته است درباره رسالت حضرت عیسی علیه السلام بحث می‌کنند.
 
زرکشی و سیوطی به گونه‌ای دیگر به ارتباط بین حروف مقطعه و مضامین سوره‌ها اعتقاد دارند. آن‌ها می‌گویند: بین حروف ابتدایی سوره با «ق» از کلماتی که مانند یاد قرآن، خلقت، قرب به فرزند آدم، سائق و قول عتید و رقیب و سایر کلماتی که مشتمل بر حرف (قاف) هستند، استفاده شده است و در سوره «یونس» که با (الرا) آغاز شده نیز بیش از دویست کلمه با حروف (ر - ا - ء) وجود دارد. همچنین سوره محمد صلی الله علیه و اله و سلم درباره خصومت های متعددی سخن می‌گوید؛ از جمله خصومت پیامبر با کفار، مخاصمه دو خصم نزد داود، تخاصم اهل جهنم، تخاصم ابلیس درباره آدم و... این شواهد نشان می‌دهد که هر سوره‌های که با یکی از این حروف آغاز شده باشد بیشتر کلمات و حروفش همانند آن است.
 
علامه طباطبایی این نظریه را جزء اقوالی میشمرد که نمی‌توان بدان‌ها اعتماد کرد و چنگی به دل نمی‌زند. این نظریه تلاش های «رشاد خلیفه» را در ذهن تداعی می‌کند که در نظر داشت اعجاز عددی قرآن کریم را ثابت نماید و بر رابطه آماری بین حروف مقطعه و کلمات به کار رفته در سوره تأکید داشت.

[اعجاز عددی قرآن]

باید توجه نمود گرچه این مقایسه های آماری ممکن است اعجاز عددی قرآن را اثبات کند اما مشکلی را در مسیر یافتن غرض سوره حل نمی‌کند مگر اینکه بتوان بین کلمات مشتمل بر یک حرف مشخص از نظر موضوعی نیز نوعی ارتباط برقرار نمود. البته به شرطی که به وادی تکلف و تحمیل سلیقه بر قرآن گام ننهیم.
 
از مجموع اقوال نقل شده و مقایسه مضامین سوره‌های افتتاح شده با حروف مقطعه می‌توان نتیجه گرفت که رابطه ای دقیق و معنادار بین این حروف و مضامین سوره‌ها و غرض اصلی آن‌ها وجود دارد و هرگاه این حروف تکرار می شوند - مثلا سوره‌های دارای (الم) - اغراض آن‌ها نیز به هم نزدیک شده و در مواردی کاملا بر یکدیگر منطبق می شوند.
 
با مقایسه ای که بین اغراض سوره‌ها و حروف مقطعه آن‌ها صورت گرفت، نتایج زیر بدست آمد:

١. سوره‌های مشتمل بر (الم) یعنی سوره‌های بقره، آل عمران، هود، روم، عنکبوت، لقمان و سجده عموما درباره مسئله توحید و مراتب ایمان و تحقق وعده الهی بحث می‌کنند.

۲. سوره‌های مشتمل بر (الر) یعنی سوره یونس، یوسف، رعد و حجر درباره حمایت خداوند از پیامبران و حقانیت قرآن و پاسخگویی به یاوه سرایی های مشرکان پیرامون وحی است.

٣. سوره‌های مشتمل بر «طس و طسم» یعنی شعراء، نمل، قصص و همچنین سورة طه درباره بشارت و انذار و دادن وعده جمیل به مؤمنین است.

4. سوره‌های مشتمل بر «حم» یعنی مؤمن، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف درباره مقابله با شبهه افکنی ها و سنگ اندازی های کفار و دادن وعده عذاب حتمی به آنان است.

5. سورة «ص» درباره مأموریت پیامبرصلی الله علیه و اله و سلم در انذار مردم و دعوت آن‌ها به سوی توحید است.

6. سوره اعراف که مشتمل بر (المص) است درباره مجموع مطالبی که سوره‌های دارای «الم» و سوره «ص» در بر دارند، سخن می‌گوید. این سوره عهدی را که خداوند از آدمیان گرفته که او را بپرستند و چیزی را شریک او قرار ندهند مبنای کلام قرار داده و آنگاه از سیر تاریخی این عهد بر حسب مسیری که انسانیت در امم و قرون گذشته طی کرده است بحث می‌کند.

۷. سوره «مریم» که با «کهیعص » آغاز می‌شود، درباره بشارت به انبیاء و کسانی که اهل خضوع و خشوع در برابر پروردگار هستند بحث می‌کند و به کسانی که اهل گمراهی و غی هستند، ضمن بیان داستآن‌هایی از سرگذشت انبیاء علیهم السلام انذار می‌دهد.

۸. سوره «یس» درباره بیان اصول سه گانه دین با تأکید بر اصل نبوت است.

9. سوره «ق» درباره مسئله معاد و پاسخگویی به شبهات و وسوسه های مشرکان است.

۱۰، سوره «ن والقلم» نیز درباره پاسخگویی به تهمت های مشرکان و دعوت پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به صبر در برابر آن‌ها است.
 
از بررسی مضامین سوره‌هایی که با حروف مقطعه آغاز شده‌اند می‌توان به ارتباطی که بین این حروف و غرض اصلی سوره وجود دارد پی برد. اما از آنجا که راهنمایی این حروف و نتایج بدست آمده از آن‌ها به صورت کلی است باید پس از محدود شدن دامنه موضوع برای تعیین آن از ابزارها و روش های دیگر خصوصا سیاق آیات استفاده کرد تا بتوان از طریقی مطمئن و قابل اعتماد به غرض سوره راه یافت.
 
منبع: ساختار هندسی سوره‌های قرآن، محمد خامه‌گر، صص214-209، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵