شباهت های موجود میان سوره‌ های قرآن

اهمیت آیات آغازین سوره‌ها گروهی را برانگیخته که هرگونه تشابهی در فواتح سوره‌ها را به عنوان دلیلی بر تشابه اغراض آن‌ها بگیرند. «سیوطی» درباره چگونگی آغاز شدن سوره‌ها می‌گوید:
 
بدان که خداوند سوره‌ های قرآن را به ده نوع از کلام آغاز کرده است که هیچ یک از سوره‌ها از این انواع بیرون نیستند. اول: حمد و ثنای الهی، دوم: حروف تهجی و مقطعه، سوم: نداء رسول خدا یا امت، چهارم: جمله‌های خبریه، پنجم: قم، ششم: شرط، هفتم: آمر، هشتم: استفهام، نهم: نفرین، دهم: تعلیل. آنگاه به شمارش سوره‌های مربوط به هریک از اقسام دهگانه و تقسیمات جزئی تر آن‌ها می پردازد. تشابه کیفیت آغاز سوره‌ها و مقایسه آن‌ها با آنچه درباره حروف مقطعه گفته شد ممکن است این احتمال را مطرح کند که مثلا سوره‌هایی که با قسم یا با تعلیل آغاز گشته اند حول اغراض و موضوعات مشخصی می چرخند. و تشابه در اهداف دارند. همین احتمال موجب تعمیم دادن غرض یک سوره به سوره‌های مشابه می‌گردد.
 
بدیهی است که این سخن در حد یک احتمال قابل طرح است، اما تا زمانی که قرائن و دلایل کافی برای اثبات آن در دست نباشد، نمی‌توان آن را به عنوان ابزاری مطمئن در کشف اغراض سوره‌ها مورد استفاده قرار داد. برخی قرآن پژوهان معاصر به تشابه های دیگری که بین سوره‌ها وجود دارد اشاره کرده و آن‌ها را نیز دلیلی بر تقارن اغراض سوره‌ها گرفته اند. تسمیه دو یا چند سوره به یک اسم مشترک (مانند زهراوین و معوذتین)، تأکید بر قرائت دو سوره خاص در برخی نمازها، واژه‌های کلیدی مشترک، فراوانی یکی از اسماء نیکوی الهی در چند سوره و اموری از این قبیل را در این ردیف ذکر کرده ‌اند.
 
آن‌ها می‌گویند: برخی از سوره‌ها را از طریق روابط روشنی که با یکدیگر دارند می‌توان مقطعه «الم» بوده؛ اولی اشاره به تاریخ بنی اسرائیل در دوره حضرت موسی علیه السلام و یهودیان دارد و دومی مسیحیت را از آل عمران که ریشه اصلی این قوم بودند معرفی می‌نماید. همچنین سوره‌های مکملی همچون جمعه و منافقین (که در رکعات نماز جمعه خوانده می شوند)، شمس و لیل (بیان تضادها)، تکویر و انفطار (بیان تحولات پایانی جهان)، فیل و قریش (تاریخ قریش در مکه)، ناس و فلق(معوذتین)، انشراح و ضحی (دو سورۂ تسلی بخش رسول خدا صلی الله علیه واله و سلم که در نماز توأمان قرائت می گردند)، مزمل و مدثر (فرامین اولیه به رسول الله صلی الله علیه واله و سلم) و پیوند محدودی را حداقل میان دو سوره نشان می‌دهند. سیاق عمومی سوره‌ها نیز می‌تواند ره گشایی برای این امر باشد. از جمله سوره ۴۷ تا ۴۹ از نظر مضمون و محتوا بسیار به یکدیگر شبیه بوده سیاق واحدی را تعقیب می نمایند و مخاطب اصلی همه آن‌ها شخص رسول اکرم صلى الله علیه و اله وسلم می‌باشد. مسئله جنگ و صلح نیز از محورهای اصلی هر سه سوره است. و در هر سه سوره اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه واله و سلم و انضباط در برابر فرامین آن حضرت مورد تأکید قرار گرفته است. به این ترتیب سیاق سوره نیز عامل و راهنمای دیگری برای تشخیص خویشاوندی میان سوره‌ها به شمار می‌رود.
 
اسماء نیکوی الهی و کاربرد آن‌ها در سوره‌ها، یکی دیگر از علائم تشخیص تناسب سوره‌ها می‌باشد. مثلا وقتی مشاهده می کنیم ۱۰ سوره پشت سرهم (۵۷ تا ۶۶) از نظر تعداد نسبی کاربرد نام «الله» از بقیه سوره‌های قرآن مراتب بالاتری دارند، این علامت نشان میدهد موضوع الوهیت از محورهای اصلی این سوره‌ها را تشکیل می‌دهد و می‌تواند مبنای تحقیق قرار گیرد. به همین نحو کثرت نام «رب» در برخی سوره‌ها نشان می‌دهد موضوع «ربوبیت» در تبیین توحید در این سوره‌ها بیشتر مورد توجه بوده و سنخیتی میان این سوره‌ها وجود دارد.
 
بی شک اگر بخواهیم شباهت های موجود میان سوره‌های قرآن را فهرست نماییم می‌توان درباره انواع شباهت ها کتاب یا کتبی به رشته تحریر درآورد و شباهت های بسیاری را نام برد؛ از جمله: شباهت در مکان نزول یا زمان نزول (شب، روز، تابستان، زمستان و...)، شباهت در آیات پایانی سوره‌ها، شباهت در نزول دفعی یا تدریجی، شباهت در آیات مشترک المضامین، شباهت در فضایل و...
 
اما درباره اینکه کدام یک از این شباهت ها ما را به اغراض سوره‌ها و موضوع اصلی می رساند و کدام یک با غرض سوره هیچ ارتباطی ندارند باید جداگانه بحث نمود. به عبارت دیگر نه می توانیم به شباهت ها و تناسب سوره‌ها بی اعتنا باشیم و نه می‌توانیم یکسره آن‌ها را بپذیریم و بگوییم هر شباهتی آشکاری بر اشتراک اغراض سوره‌ها دارد. تنها از طریق کاوش و استدلال علمی می‌توان به وجود یا عدم وجود رابطه معنادار بین اغراض سوره‌ها و شباهت آن‌ها پی برد و در میان ادعای بی دلیل و تشابه محض قابل قبول نیست.
 

نمودار محتوایی هر سوره

مطالبی که در باب مباحث و مبانی نظری ساختار هندسی سوره‌ها گفته می شود و همچنین مطالبی که درباره روش‌ های کشف غرض سوره‌ها بیان می گردد همگی به مثابه مقدمه ای برای ورود در میدان عمل و آغاز نمودن کار سترگی در تعیین موضوع سوره‌ها و مرتبط نمودن آیات با آنهاست.
 
نمودار محتوایی هر سوره بدین طریق ترسیم می‌گردد و نمایی کلی از محتوا و مقاصد سوره‌ها در برابر چشمان علاقه‌مندان به معارف قرآنی به نمایش گذاشته می‌شود. مباحث نظری ساختار هندسی معیارهای قابل اعتماد و مستحکمی برای کشف مقاصد سوره‌ها به دست می‌دهد، اما دستیابی به گوهر اصلی و غرض اساسی هر سوره تنها با تمسک به مباحث نظری و روش‌های ذکر شده میسر نیست. آنچه در این میان تعیین کننده سرنوشت یک سوره می‌باشد، توانایی و مهارت مفسر در تطبیق اصول علمی کشف غرض در مرحله عمل است.
 
منبع: ساختار هندسی سوره‌های قرآن، محمد خامه‌گر، صص261-256، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵