کارکرد تغذیه در بدن انسان

در نوشتار پیشین با دایره‌ی وسیع نقش آفرینی تغذیه آشنا شدیم و گفتیم به طور کلی غذا در بدن ما سه کار میتواند بکند یکی تامین انرژی و حفظ سلامتی و دیگری درمان و بازیابی سلامتی و سوم ایجاد بیماری. از آنجا که ایصال به هریک از این سه، مراحل و لوازمی مخصوص به خود دارد برآن شدیم در سلسله مقالاتی با استفاده از منابع دست اول " طب ایرانی اسلامی " به تبیین این موضوع بپردازیم.
 

تغذیه یکی از سته ضروریه

حکمای ایران زمین بر پایه‌ی قانون علیت برای هر چیزی سببی قائل بودند یعنی همانطور که بیماری نیازمند دلیل و علت است، در نظر ایشان سالم بودن نیز به عوامل و اسبابی بستگی دارد که در بدن انسان بر انجام کلیه‌ی امور مثل هضم غذا، تولید مثل گردش خون و ... تاثیر گذار بوده و برای اینکه انسان بتواند به زندگی خود بطور طبیعی ادامه دهد لازم و ضروری اند. ایشان مجموعه چیزهایی که این ویژگی را دارند تحت عناوینی همچون امور ضروریه، اسباب سته و... مطرح کرده‌اند که نشان از در درجه‌ی اول اهمیت بودن بهداشت و حفظ سلامتی در نظر حکما دارد این شش سبب مهم در حفظ سلامتی عبارتند از:
 
1) هوا 2) حرکت و سکون 3) خواب و بیداری 4) طعام و شراب 5) استفراغ و احتقان 6) اعراض نفسانی یا حالات روحی[1]
 
تعریف و توضیح هر یک از این اسباب خود مجال دیگری میطلبد اما همانطور که میبینید حکما در بخش سته ضروریه (sex cause) به بررسی و تبیین سری اقداماتی تغذیه. که در مسیر تغذیه برای حفظ سلامتی شایسته است انجام شوند را میتوان به طور کلی به سه دسته تقسیم نمود: یک دسته اقدامات قبل از سفره، یک دسته اقدامات حین سفره و همچنین اقدامات بعد از سفره. و شما همراه گرامی در این نوشتار با اولین دسته از این اقدامات آشنا خواهید شد. اما این تذکر ضروری است که این مباحث از نظر استراتژی در دایره‌ی مباحث  " آنچه باید" قرار میگیرند و این که آنچه هست اعم از چاقی، لاغری، ضعف قوا و اندام و.... همگی مباحثی‌ ثانویه‌اند که بعد از یادگیری این اصول زیر بنایی و اجرای هرچه تمام تر آنها قابل ارزیابی و اصلاح می باشند.
 

شناخت غذایی مناسب

شناخت قبل از اقدام یک اصل ثابت عقلایی است که در همه جا مصداق دارد و طبیعتا بحث مهم حفظ سلامتی در تغذیه نیز از این قاعده مستثنا نیست. اینکه انسان ببیند و بپرسد و تحقیق کند تا مواد غذایی خود را بشناسد مطلبی است که از آیه شریفه « فلینظر الانسان الی طعامه » نیز قابل استفاده است. در مرحله‌ی نخست ممکن است برای آشنایی و شناخت غذای مناسب، مواردی همچون:
 

1.  طعم و مزه، که حتما غذا از طعم مطلوبی برخوردار باشد مثلا مانند ماست و گوجه فرنگی نباشد.
2.  مواد تشکیل دهنده، چه از جهت کمی که چه مقدار از هر ماده غذایی دارد و هم از جهت کیفی.
3.  منطقه جغرافیایی، طبیعتا غذای مناسب مناطق کویری مرکزی با مناطق کوهستانی غرب متفاوت است.
4.  فرهنگ غذایی، مثلا فرهنگ غنی ایرانی اسلامی ما بعضی خوراکی ها را مثل گوشت خوک بر نمیتابد.
5.  شیوه طبخ و فراوری، مثلا خام باشد یا نیم پز یا پخته یا سرخ شده؟ غذای اصلی باشد یا دسر؟
6.  و همچنین صرفه اقتصادی و.... به ذهن خطور کند.

 
اما قبل از همه‌ی اینها نکته‌ای اساسی برای شناخت غذا وجود دارد که خوشبختانه خداوند متعال در قرآن کریم آنرا به ما تذکر میدهند. نکته ای مهم و اساسی که باید پیش از هر چیز و بیش از هر چیز مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مقدمه به این موضوع که در مقاله های پیشین نیز به آن اشاره نمودیم توجه کنید که فرایند تغذیه در واقع یک فرایند جایگزینی است. بنابراین لازم است ابتدا ببینیم بدن ما چه چیزی داشته و دارد که تحلیل رفته و میرود تا ما در فرایند جایگزینی بتوانیم انتخاب های بهتری داشته باشیم.
 
 به عنوان نمونه کره زمینی که معدن اولیه برای خلقت ما انسان ها می‌باشد به گزارش دانشمندان 70 درصد آنرا آب و تنها 30 درصد آنرا خشکی تشکیل میدهد و جالب اینکه دقیقا به همین نسبت کالبد انسان نیز از 70 درصد آب تشکیل یافته است. در میان موجودات، نزدیک ترین چیز به خاک، نباتات و گیاهان هستند که اساسا هستی و وجود آنها نیز بسته به چهار عنصر طبیعی آفتاب و خاک و هوا و آب است. علاوه بر نقش آب در رشد و حیات گیاهان، نقش آب در تغذیه موجودات نیز نباید نادیده گرفته شود. لذا در همین راستا با کمی توجه درمیابیم که آب در کنار همین گیاهان نقش بی بدیلی در رشد و حیات انسان و حیوانات گیاه خوار دارد، و از طرفی دیگر نیز در کنار همین حیوانات سبد غذایی انسان و سایر حیوانات گوشتخوار را تامین میکند.
 

نقش آب در بدن انسان

تا اینجا به نقش آب در خارج از بدن خود اشاره‌ای کردیم اما ماجرا وقتی زیباتر میشود که با نقش آب در بدن خود نیز آشنا شویم. مرحوم عقیلی خراسانی حکیم بزرگ ایرانی در این باره مینویسد: غذا بدون آشامیدن آب، هضم و نضج و تحلیل نمى‏یابد و به اعضاء بعیده و عروق ضیقه نمى‏رسد[2].
 
برای توضیح این عبارت حکیم خراسانی باید گفت همانطور که غذا از مزرعه برای اینکه مناسب سفره شود یک مرحله فراوری و طبخ یاز دارد در بدن انسان نیز همین غذای پخته شده برای اینکه قابل مصرف در سلول ها و اندام ها باشد نیاز به یک مرحله فراوری دارد که اصطلاحا به این فراوری درون بدنی هضم و نضج گفته میشود. یعنی همانطور که برای پختن غذا روی گاز به مواد اولیه آب اضافه میکنیم در نضج و پخت درون بدنی نیز نیاز به آب داریم اما این مصرف آب خود قواعد و ملزوماتی دارد که ان شاءالله در ادامه به آنها میپردازیم.  از طرفی دیگر نیز آب این مواد غذایی هضم شده را  ترقیق نموده به دست سلول های نیازمند میرساند. که توصیه پزشکان به نوشیدن روزانه 6-8  لیوان آب از همین نکته نشات میگیرد لکن در منابع طب ایرانی اسلامی ملاحظاتی وجود دارد که مصرف این میزان مصرف آب را آن هم به صورت مستقیم آن هم برای همه، شدیدا منع و این کار را باعث بروز بیماریهای بسیاری میداند چرا که تن انسان برآیند مخلوطی از چهار ماده‌‌ی: دم (خلط گرم و تر) و بلغم ( خلط سرد و تر) و سودا (خلط سرد و خشک) و صفرا (خلط گرم و خشک) است و اساسا از منظر طب ایرانی اسلامی "سلامتی بدن" در تعادل نسبی این مواد و "بیماری بدن" دربرهم خوردن تعادل نسبی این مواد میباشد. لذا از آنجا که مزاج آب سرد و تر است این گونه مصرف آن باعث به هم خوردن تعادل نسبی این مواد در بدن و در نتیجه بیماری زایی میکند که راهکار طب ایرانی اسلامی بر کنترل این وضعیت، مبحث مصلحات غذایی است که ان‌شاءالله بعدا به آن خواهیم پرداخت اما در ادامه از منظر منابع طب ایرانی اسلامی موضوع  غذای برتر را تبیین خواهیم کرد.
 

معرفی بهترین غذا

... وجعلنا من الماء کل شیء حی[3].
در این موضوع آنچه از آثار حکما و دانشمندان برمیآید آن است که اصل مهم در شناخت و انتخاب بهترین غذا برای موجود زنده، قبل از اینکه نوبت به طعم و مزه و منطقه و... برسد، از آنجا که هر چیزی توسط آب حیات میابد "میزان برخورداری آن غذا از این مایه حیات" است  بنابراین بهترین غذا "غذای زنده و آب دار" خواهد بود که البته مولفه های فرهنگی بسیاری در این مرزو بوم بر این مطلب شهادت میدهند.
 
همانطور که میدانید مصرف آب، خود میتواند دارای شیوه‌های گوناگونی باشد که به طور کلی در دو شیوه‌ی مستقیم از طریق نوشیدن و غیر مستقیم که اصطلاحا به آن آب مجازی نیز گفته میشود از طرق مختلفی مانند مصرف میوه و سبزیجات و همچنین غذاهای آبدار مانند انواع: آش‌ها، سوپ‌ها، آبگوشت‌ها،دمنوش‌ها، سرد نوش‌ها، و همچنین شستشو، استحمام، شرایط آب و هوایی و... قابل دسته بندی میباشد.
 
قواعد و ملزومات مصرف آب خود بحث شیرین و مبسوطی است که طرح آن مجال دیگری میطلبد اما در همین جای بحث مناسب است به دو مشکل اساسی در سبک تغذیه‌ی امروزی جامعه خود بپردازیم که در مشاروه های بالینی دیده میشود هم به صورت مستقیم و هم غیر مستقیم، باعث بر هم خوردن تعادل نسبی مواد اربعه و تولید بیماری میشود.
 

1. یکی "مصرف زیاد آب"
2. دیگری "مصرف کم آب"

 
از آنجا که مورد غیر مستقیم این دو مشکل شیوع بیشتری دارد در اینجا به آن میپردازیم همانطور که گذشت مزاج آب سرد و تر است و مزاج مخالف آب طبیعتا گرم و خشک خواهد بود برای درک بیشتر این دو مشکل بایستی به بررسی میزان حضور موادی با این دو مزاج در سبد غذایی جامعه بپردازیم که به عنوان مثال مصرف انبوه مواد سرد و تر در کنار هم و بدون تعدیل مزاج آنها با مصلح مناسب مثل:
 
1. برنج، مرغ، رب، سیب زمینی، ماست، دوغ، یا کاهو، خیار، گوجه فرنگی
2. مصرف پنیر، خیار و گوجه فرنگی
 
 در کنار هم به طور کلی باعث افزایش بلغم در بدن انسان و موجب بیماری هایی مثل افسردگی آلزایمر پرخوابی بدخوابی و...می شود. همینطور مصرف انبوه مواد گرم و خشک و سرد و خشک در کنار هم و باز بدون تعدیل با مصلح مناسب مثل انواع فست فود ها و سوسیس و کالباس و ادویه ها و انواع تنقلات مانند چیپس و اسنک و لواشک ها و ترشیجات و تخمه آفتابگردان و... باعث افزایش خشکی و کاهش بلغم و در نتیجه کاهش آب بدن شده و مشکل دوم را رقم میزنند. البته مشکل اصلی نه خوردن اینها بلکه زیاد خوردن و بدون مصلح خوردن اینهاست.
 

پی‌نوشت:
[1] آشنایی با لغات و اصطلاحات طب سنتی 359
[2] خلاصه الحکمه ج1 ص 430
[3]انبیاء30