تسبیح حضرت زهراء (سلام الله علیها)

براى پاسخ به این سؤال مناسب دیدیم که دیدگاه استاد محمد شجاعى را در این زمینه تقدیم داریم . ایشان در کتاب « مقالات / دفتر سوم‏ » چنین مى‏نویسند:

لازم است ‏بعد از نمازهاى واجب بر «تسبیح حضرت فاطمه (سلام الله علیها)» مداومت کند و از ترک آن و مسامحه در آن و از عدم مداومت ‏بر آن اجتناب کند و جانب حضرت معبود را در خصوص آن مراقبت نماید .

تسبیح حضرت فاطمه زهرا در «ترتیب‏» و در «عدد» به این صورت است:۳۴ بار «الله اکبر» ۳۳ بار «الحمد لله‏» و ۳۳ بار «سبحان الله‏» ابوبصیر از امام صادق (علیه السّلام) نقل مى‏کند که فرمود:

«فى تسبیح فاطمه صلى الله علیها یبدا بالتکبیر اربعا و ثلاثین، ثم التحمید ثلاثا و ثلاثین، ثم التسبیح ثلاثا و ثلاثین; (فروع کافى، کتاب الصلاه، باب التعقیب بعد الصلاه و الدعا .) در تسبیح فاطمه (س) با «تکبیر»

یعنى با «الله اکبر» شروع مى‏کند و سى و چهار بار «تکبیر» مى‏گوید، سپس سى و سه بار به «تحمید» مى‏پردازد، یعنى «الحمد لله‏» مى‏گوید، و سپس سى و سه بار «تسبیح‏» مى‏کند، یعنى «سبحان الله‏» مى‏گوید» .

تسبیح زهرا هدیه آسمانی
ستارگان درخشانتر از همیشه تاریخ در آسمان مدینه پرتو افشانی می کردند. شمیم عطر محمدی (ص) در کوچه های مدینه پراکنده بود و یاس علوی، آنگاه که به معراج نماز می رفت، نورش برای اهل آسمان می درخشید و بر چهره اهل زمین نور می پراکند.

در آن هنگام فاطمه (س) از سختی کارهای خانه در زحمت بود. [1] امیر مؤمنان (ع) آنگاه که چنین دید به فاطمه توصیه کرد، نزد پدر برود و خدمتکاری درخواست کند تا در امور منزل یار و همکارش باشد. [2] .

وقتی پیامبر (ص) از خواسته آنان آگاهی یافت، فرمود: «ای فاطمه چیزی به تو عطا کنم که از خدمتکار و دنیا با آنچه در آن است، ارزشمندتر است؛ بعد از نماز سی و چهار مرتبه «الله اکبر» و سی و سه مرتبه «الحمدلله و سی و سه مرتبه «سبحان الله بگو و آن را با لا اله الا الله ختم کن. این کار برایت از چیزی که می خواهی و از دنیا و آنچه در آن است، بهتر است . [3] .

در آن لحظه که این هدیه آسمانی به فاطمه (س) عطا شد، فرمود: «از خدا و رسول خدا راضی شدم.» [4] .

درک هدیه بزرگی که رسول اکرم (ص) به فاطمه (س) اعطاء کرد، بالاتر از طاقت غیر معصوم است، به گونه ای که انسان از وصف آن عاجز می ماند و فقط از سرچشمه گفتار معصومین (ع) است که تا اندازه ای می توان از برکاتش بهره مند شد.

امام باقر (ع) درباره تسبیح حضرت فاطمه (س) می فرماید: «خداوند متعال با هیچ ستایشی، بالاتر از تسبیحات فاطمه زهرا (س) عبادت نشده است. و اگر چیزی افضل از آن وجود داشت، رسول خدا (ص) آن را به فاطمه (س) اعطاء می کرد.» [5] .

تسبیح حضرت فاطمه (س) که به مناسبت مداومت آن حضرت در انجام آن به وی منسوب گردید، در واقع تسبیح حق تعالی است! حضرت امام خمینی در کتاب اربعین حدیث چنین می نگارد: «...پر واضح است که تسبیح و تقدیس حق تعالی مستلزم علم و معرفت به مقام مقدس حق و صفات جلال و جمال اوست.» [6] .

تسبیح عبادتی برگزیده است که هر کس در سیر معنوی خویش به قدر طاقت و معرفتش از آن بهره می گیرد و ائمه: قبل از خلقت عالم مادی، به تسبیح ذات اقدس حق مشغول بودند.

حضرت امام خمینی؛ در باب اشاره به مقامات ائمه در کتاب اربعین حدیث چنین می نگارد: «برای اهل بیت عصمت و طهارت، علیهم الصلوة و السلام، مقامات شامخه روحانیه ای است در سیر معنوی الی الله، که ادراک آن علما نیز از طاقت بشر خارج و فوق عقول ارباب عقول و شهود اصحاب عرفان است؛

چنانچه از احادیث شریفه ظاهر می شود که در مقام روحانیت با رسول اکرم (ص) شرکت دارند و انوار مطهره آنها قبل از خلقت عوالم، مخلوق اشتغال به تسبیح و تحمید ذات مقدس داشتند.» [7] .

تسبیح از جهتی دیگر عبادتی عمومی بین تمام مخلوقات است، حضرت امام؛ در این باره می فرماید:«آیه شریفه [و یسبح لله ما فی السموات و الارض] دلالت کند بر تسبیح جمیع موجودات حتی نباتات و جمادات و تخصیص آن به ذوی العقول از احتجاب عقول ارباب عقول است.» [8] .

و باز می فرماید: «بالجمله، سریان حیات و تسبیح شعوری علمی اشیاء را باید از ضروریات فلسفه عالیه و مسلمات ارباب شرایع و عرفان محسوب داشت، ولی کیفیت تسبیح هر موجودی و اذکار خاصه ای که به هر یک اختصاص دارد، و اینکه صاحب ذکر جامع انسان است و سایر موجودات به مناسبت نشئه خود ذکری دارند.» [9] .

تسبیح حضرت زهرا، به چه معنی است؟
الله اکبر، اولین ذکر تسبیحات حضرت زهرا
در تسبیح فاطمی (س)، انسان با گفتن «الله اکبر» به نهایت عجز خود اعتراف می کند و به ناتوانیش به درگاه الهی بارها اقرار می کند.

جمیع بن عمیر گوید: در محضر امام صادق (ع) بودم، حضرت از من پرسید: جمله «الله اکبر» یعنی چه؟ گفتم: یعنی خدا از همه چیز بزرگتر است، حضرت فرمود: مطابق این معنی، خدا را چیزی تصور کرده و سپس مقایسه با سایر اشیاء کرده ای و او را بزرگتر از آن چیزها تصور نموده ای.

عرض کردم: پس معنی الله اکبر چیست؟ حضرت پاسخ داد: معنایش این است که؛ «الله اکبر من ان یوصف؛ خداوند بزرگتر از آن است که توصیف گردد.» [10] .

الحمدلله، دومین ذکر تسبیحات حضرت زهرا
پس از آن که انسان به عجز و ناتوانی خویش در شناخت خالق اعتراف کرد، با گفتن الحمدلله که از افضل اذکار تسبیح است، وارد مرحله بعدی می شود.

حضرت امام خمینی؛ در باب حمد می فرماید: «حمد خدا مساوق شکر است؛ چنانچه در روایات کثیره وارد است که، کسی که بگوید: الحمدلله، شکر خدا را ادا کرده؛ چنانچه [امام صادق (ع)] فرمود: شکر هر نعمتی، واگر چه بزرگ باشد این است که حمد خدای عز و جل کنی.»

و... [امام صادق (ع)] فرمود:... کمال شکر گفتن مرد است، الحمدلله رب العالمین.... و در حدیثی حماد بن عثمان گفت: بیرون آمد حضرت صادق (ع)، از مسجد و حال آنکه گم شده بود مرکوب آن حضرت. فرمود: «اگر خداوند رد کند آن را به من، هر آینه شکر می کنم او را حق شکر او». گفت درنگی نکرد تا آنکه آن مرکوب آورده شد. پس فرمود: «الحمدلله . قائلی عرض کرد: «فدایت شوم، آیا شما

نگفتید که شکر خدا می کنم حق شکر او را»؟
فرمود: «آیا نشنیدی که من گفتم: الحمدلله.»

از این روایت معلوم می شود که حمد خداوند افضل افراد شکر لسانی است. [11] .

سبحان الله، سومین ذکر تسبیحات حضرت زهرا
شخصی از حضرت علی (ع) پرسید: معنی سبحان الله چیست؟ حضرت فرمود: «سبحان الله تعظیم مقام بلند و با عظمت خدا و منزه دانستن او از آنچه که مشرکان می پندارند، است و زمانی که بنده این کلمه را می گوید، همه فرشتگان بر او درود می فرستند.» [12] .

بعد از آنکه رسول اکرم (ص) تسبیحات را به کوثرش عطا کرد، حضرت فاطمه (س) ابتدا رشته ای از پشم تابیده و با آن به تسبیح پرداخت. تا این که حضرت حمزه بن عبدالمطلب شهید شد،

پس حضرت فاطمه از تربت قبر آن بزرگوار خاک برداشت و تسبیح ساخت و با آن تسبیح می کرد و مردم نیز چنان کردند و چون سیدالشهدا حسین بن علی (ع) شهید شد، سنت شد که از تربت آن امام مظلوم تسبیح سازند و با آن ذکر گویند.

درباره ثواب تسبیح حضرت زهرا (س) با تربت امام حسین (ع) از حضرت صاحب الامر (عج) روایت شده است که: هر که تسبیح تربت امام حسین (ع) را در دست داشته باشد و ذکر را فراموش کند، ثواب ذکر برای او نوشته می شود.

از حضرت صادق (ع) نقل شده است که تسبیح تربت آن حضرت، ذکر می گوید، بی آنکه آدمی ذکر گوید و فرمود که یک ذکر یا استغفار که با تربت حضرت اباعبدالله (ع) گفته می شود برابر با هفتاد ذکر که با چیز دیگر گفته شود است. و اگر بی ذکر تسبیح را بگرداند به عدد هر دانه،هفت تسبیح برای او نوشته می شود.

به روایت دیگر، اگر با ذکر تسبیح را بگرداند، به هر دانه چهل حسنه برای او نوشته می شود.مروی است که حوریان بهشت وقتی فرشته ای را می بینند که به زمین می آید از او درخواست می کنند تا تسبیح و تربت حضرت حسین (ع) را برایشان بیاورد.

از حضرت موسی (ع) نقل شده است: پنج چیز همیشه همراه انسان پرهیزکار است؛ مسواک، شانه، سجاده نماز، تسبیح که سی و چهار دانه داشته باشد و انگشتر عقیق. [13] .

فضیلت و آداب تسبیح حضرت زهرا
روایات زیادی در این باب در کتب معتبر وجود دارد و گستردگی روایات و عنایت اکثر ائمه به ذکر سخنی درباره تسبیح از عظمت آن پرده بر می دارد.

حضرت مهدی -عجل الله تعالی فرجه الشریف)، درباره تسبیح فرمود: «ان فضل الدعاء و التسبیح بعد الفرائض علی الدعاء بعقب النوافل، کفضل الفرائض علی النوافل. فضیلت دعا و تسبیح بعد از نمازهای واجب در مقایسه با دعا و تسبیح پس از نمازهای مستحبی، مانند فضیلت واجبات بر مستحبات است.» [14] .

امام صادق (ع) نیز به فضیلت تسبیح بعد از نمازهای واجب چنین اشاره کرد: «من سبح تسبیح فاطمه الزهراء (س) قبل ان یثنی رجلیه من صلاة الفریضه، غفر الله له. هر کس بعد از نماز واجب تسبیح فاطمه زهرا (س) را به جا آورد، قبل از اینکه پای راست را از بالای پای چپ بردارد، جمیع گناهانش آمرزیده می شود.» [15] .

و در حدیثی دیگر فرمود: «من سبح تسبیح فاطمة (س)، فقد ذکر الله الذکر الکثیر. کسی که تسبیح فاطمه زهرا (س) را بگوید، خدا را به ذکر کثیر یاد کرده است.» [16] .روزی امام صادق (ع) ابوهارون را مخاطب ساخت و از تعلیم تسبیح حضرت فاطمه به کودکان سخن گفت:

«یا ابا هارون، انا نامر صبیاننا بتسبیح فاطمة (س) کما نامرهم بالصلاة، فالزمه، فانه لم یلزمه عبد فشقی. ای ابوهارون، ما تسبیح فاطمه (س) را به فرزندان خود سفارش می کنیم همچنانکه آنها را به نماز توصیه می کنیم. تو نیز بر آن مداومت کن.

زیرا هر بنده ای که بر آن مواظبت و مداومت کند، سرانجام نیکو خواهد داشت.» [17] .

در جای دیگر حضرت از عظمت تسبیحات حضرت زهرا (س) در مقابل نمازهای مستحبی چنین یاد کرد: «تسبیح فاطمة (س) فی کل یوم فی دبر کل صلاة احب الی من صلاة الف رکعة فی کل یوم. تسبیح حضرت فاطمه (س) در هر روز، به دنبال هر نماز، نزد من از هزار رکعت نماز (مستحبی) در هر روز، محبوبتر است.» [18] .

امام هادی (ع) فرمود: «لنا اهل البیت عند نومنا عشر خصال: الطهارة،... و تسبیح الله ثلاثا و ثلاثین و تحمیده ثلاثا و ثلاثین، و تکبیره اربعا و ثلاثین... ما اهل بیت به هنگام خواب ده کار را انجام می دهیم: وضو گرفتن،... و سی و سه مرتبه «سبحان الله گفتن، و سی و سه مرتبه «الحمدلله گفتن، و سی و چهار مرتبه «الله اکبر» گفتن و...» [19] .

خواص و آثار فراوان دیگری برای گوینده تسبیحات آن حضرت ذکر شده که برخی از آنها بدین قرار است:

ناکام و ناامید نشدن، [20] دور کردن شیطان [21] ، برطرف نمودن سنگینی گوش [22] ، نجات یافتن از شقاوت و بدبختی [23] ، باعث سنگینی اعمال، خوشنودی خداوند و رفتن به بهشت می شود. [24] .

اوقات و مکانهای تسبیح حضرت فاطمه
از اوقات مختلف و مکانهای زیادی برای تسبیح حضرت یادشده که برخی عبارتند از: بعد از نمازهای واجب و مستحبی، به هنگام خواب،

پس از نمازهای استغاثه به حضرت فاطمه (س) و نماز زیارت حضرت رسول (ص) و نماز زیارت حضرت امیرالمؤمنین و نماز حضرت ولیعصر (عج) در مسجد صاحب الزمان جمکران و قبل از زیارت حضرت معصومه (س) در قم به گونه ای که سبحان الله قبل از الحمدلله گفته می شود. [25]

رعایت ترتیب
در «ترتیب‏» و در «عدد» حسابها هست که براى اهل آن تا حدودى معلوم و براى محجوبان هم مستور است .

علم راه حق و علم منزلش***صاحب دل داند آن را با دلش
(دفتر چهارم مثنوى)

از این رو، لازم است در «ترتیب‏» و در «عدد» دقت کامل کند، تا از آثار و برکات مخصوصه بهره ‏مند گردد .

شرط حضور و توجه به خدا و به معنى آن چه مى‏گوید، در این جا نیز از شرایط اساسى است و بدون آن از برکات مخصوصه، آن چنان که باید، ملحوظ نخواهد شد . باید مجاهدت جدى و مراقبت نماید که «تسبیح‏» را با حضور قلب و باتوجه بگوید، و از این که در لفظ بگوید و قلبا پراکنده باشد و این جا و آن جا باشد، اجتناب کند .

زیرا در این صورت او در باطن امر در محضر حضرت حق نیست و حال تسبیح و سیر تسبیحى ندارد، و گفتار او، و خود او صعود الى الله نخواهد داشت، بلکه در این جا و آن جا خواهد بود .

در حال حضور، باگفتن «الله اکبر» و تکرار آن، سیرى خواهد داشت و با گفتن «الحمدالله‏» و سپس «سبحان الله‏» و با تکرار آن‏ها نیز سیرها خواهد کرد . با هر تکبیرى، سیرى در مدارج توحید، باهر تحمیدى، سیرى دیگر، و با هر تسبیحى هم سیرى خواهد نمود،

آن هم در بدایات به نحوى و در اواسط و نهایات به انحاء دیگر . مسالک غیبى در پیش خواهد داشت، و هدایت‏ها در آن مسالک غیبى .

در حال حضور، دل که سالک اصلى طریق است‏به تکبیر، به تحمید و به تسبیح مى‏پردازد و در مدارج توحید و عبودیت پیش مى‏رود . اگر حضور نباشد، دل در این سو و آن سو بوده در تکبیر و تحمید و تسبیح نخواهد بود،

بلکه غوطه ور در غفلت و محبوس در ظلمات اغیار و در حال فرار از حضرت معبود است و زبان به تنهایى به کار افتاده است . طبعا سیرى انجام نگرفته و جز به اندازه حضور اجمالى و کلى، عایدى نخواهد داشت . (دقت ‏شود)

خاتم تو این دل است و هوشدار***تانگردد دیو را خاتم شکار
پس سلیمانى کند بر تو مدام***دیو با خاتم حذر کن السلام
(دفتر چهارم مثنوى)

بلافاصله بودن تسبیح  بعد از نماز
شرط دیگرى که در این تسبیح هست و باید مراعات شود، بلافاصله بودن آن بعد از نماز است . همین که نماز را تمام کرد، قبل از این که تغییر وضع بدهد و از حالت نماز خارج شود و قبل از این که به چیزى بپردازد،

یعنى بعد از سلام نماز، در همان حالت که در وقت‏سلام داشت، با حضور و با توجه، تسبیح راشروع کند و با مراعات «ترتیب‏» و «عدد» بدون این که در وسط تسبیح را به چیزى قطع کند، به آخر برساند .

در این که باید بلافاصله و قبل از خارج شدن از حالت نماز باشد نیز حسابى هست که در غیر این صورت نیست .

تسبیح از منظر امام صادق
امام صادق (علیه السّلام) فرمود: «من سبح تسبیح فاطمه الزهراء - علیها السلام - قبل ان یثنى رجلیه من صلاه الفریضه غفرالله له و لیبدا بالتکبیر; [26]

هر کس تسبیح حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) را قبل از این که وضع خود بعد از نماز واجب را بهم بزند بجا بیاورد، خداى متعال او را مشمول مغفرت خود مى‏گرداند، و باید تسبیح را با تکبیر، یعنى با «الله اکبر» شروع نماید .» 

همچنین، در این که لازم است تسبیح را در وسط با چیزى قطع نکند و متصلا به آخر برساند، رموز خاصه وجود دارد که اهل آن از آن آگاهند .

در فروع کافى، کتاب الصلاه باب التعقیب بعد الصلاه و الدعا آمده است که امام صادق (علیه السّلام) تسبیح حضرت فاطمه (سلام الله علیها) را متصلا انجام مى‏داد و آن را با چیزى قطع نمى‏ کرد .

نتیجه:
در اسلام، تسبیح یا ذکر خداوند، به عنوان یک عمل عبادی و معنوی مهم شناخته می‌شود. این عمل عبادی برای مسلمانان چندین فایده و مزیت دارد:

1-تقویت ارتباط با خداوند: تسبیح و ذکر خداوند، یک وسیله برای ایجاد و تقویت ارتباط عمیق و نزدیک با خداوند است. زمانی که ما خدا را به یاد می‌آوریم و نام او را تکرار می‌کنیم، به او نزدیک می‌شویم و ارتباطی عمیقتر با او برقرار می‌کنیم.

2- تسکین و آرامش در دل: ذکر خداوند و تسبیح به ما کمک می‌کند تا در لحظات استراحت و آرامش، ذهن خود را پاک کنیم و با خداوند ارتباط برقرار کنیم. این عمل می‌تواند به ما کمک کند تا استرس و نگرانی‌های روزمره را تسکین دهیم و دلی آرام داشته باشیم.

2- پاکسازی و تطهیر روح: تسبیح و ذکر خداوند، روح ما را پاکسازی و تطهیر می‌کند. آن را می‌توان به عنوان یک راه برای از بین بردن گناهان و اشتباهات گذشته، ورود به حالتی از پاکی و صفای روحی در نظر گرفت.

4- تقویت ایمان و ارزش‌های مذهبی: تسبیح به ما کمک می‌کند تا ایمان و ارزش‌های مذهبی خود را تقویت کنیم. هنگامی که ما خدا را تمجید و تسبیح می‌کنیم، به نیت ایجاد ارتباط نزدیکتر با او و پیروی از دستورات او، ایمان خود را تقویت می‌کنیم و به ارزش‌های مذهبیمان وفاداری می‌کنیم.

5- تمرکز و ذهن آگاهی: تسبیح و ذکر خداوند، به ما کمک می‌کند تا تمرکز و تمرین ذهنی بیشتری داشته باشیم. وقتی که ما می‌توانیم ذهن خود را به خداوند متمرکز کنیم و تکرار نام و تسبیح او را، ذهنمان آگاه و برافزا می‌شود و به ما کمک می‌کند تا از تفکرات منفی و پراکندگی ذهنی فرار کنیم.

6- تسبیح با تکرار نام خداوند یا عبارت‌های خاص، از جمله "الله اکبر"، به مسلمانان کمک می‌کند تا ذهن و قلب خود را به سوی خداوند متمرکز کنند. این فعالیت باعث آرامش و تمرکز ذهنی می‌شود و به انسان کمک می‌کند از همه‌گیری‌ها و مشغله‌های روزمره فرار کند و به خداوند متمرکز شود.

7-علاوه بر این، تسبیح به مسلمانان کمک می‌کند تا ایمان و توکل خود را در خداوند تقویت کنند. با تکرار نام خداوند، مسلمانان به ارزش‌ها و دستورات دینی پایبندتر می‌شوند و ایمان خود را تقویت می‌کنند.

9- همچنین، تسبیح به مسلمانان کمک می‌کند تا در لحظات دشوار و ناراحتی به خداوند توجه کنند و از او کمک بخواهند. به عنوان یک عمل عبادی، تسبیح به مسلمانان امید و امتیاز می‌دهد و به آن‌ها یادآوری می‌کند که خداوند همواره در کنار آن‌هاست و آن‌ها را در هر شرایطی یاری خواهد کرد.

به طور کلی، تسبیح یک عمل عبادی و معنوی است که به مسلمانان کمک می‌کند در ارتباط نزدیکتر با خداوند باشند و ایمان و تقوای خود را تقویت کنند. این عمل به آن‌ها آرامش، تسکین و تمرکز ذهنی می‌بخشد و در لحظات دشوار به آن‌ها امید و امتیاز می‌دهد.
 

پی نوشت :
پاورقی
[1] ر ک: اسرار و آثار تسبیح حضرت زهرا، علیرضا رجالی تهرانی، ص 9. (حدیث امام صادق (ع)).
[2] ر ک: همان ص 18.
[3] ر ک: تسبیحات حضرت زهرا (س)، عدنان زعفرانی، ص 9.
[4] همان، ص 21.
[5] تسبیحات حضرت زهراء، ص 10، به نقل از علل الشرایع/366.
[6] همان، ص 14. «ما عبدالله بشی ء من التحمید افضل من تسبیح فاطمة (س). ولو کان شی ء افضل منه لنحله رسول الله (ص) فاطمة (س).».
[7] شرح چهل حدیث (اربعین حدیث) امام خمینی؛، ص 417.
[8] همان، ص 551.
[9] همان، ص 654.
[10] همان، ص 656.
[11] اسرار و آثار تسبیح حضرت زهرا (س)، ص 48 به نقل از معانی الاخبار.
[12] شرح چهل حدیث، امام خمینی، ص 349.
[13] اسرار و آثار تسبیح حضرت زهرا (س)، ص 52 به نقل از معانی الاخبار.
[14] کلیات مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، کتاب باقیات صالحات.
[15] از هر معصوم چهل حدیث، محمد علی کوشا، ص 364.
[16] اسرار و آثار تسبیح حضرت زهرا (س) ص 12 به نقل از تهذیب ج 2، ص 105.
[17] تسبیحات حضرت زهرا (س)، ص 11.
[18] همان، ص 15.
[19] همان، ص 16.
[20] همان، ص 16.
[21] همان، ص 20.
[22] همان، ص 23.
[23] همان، ص 28.
[24] اسرار و آثار تسبیح حضرت زهرا (س)، ص 39.
[25]اسرار و آثار تسبیح حضرت زهرا (س)، ص 14.

[26] فروع کافى، کتاب الصلاه، باب التعقیب بعد الصلاه و الدعا .
 

منبع:
زندگانى حضرت زهرا علیها السلام (ترجمه جلد ۴۳ بحارالأنوار علامه مجلسى)، انتشارات مهام‌؛ تهران‌؛ ۱۳۷۹ ش‌.
http://www.porsemanequran.com/
 تسبیح حضرت فاطمه (س) هدیه ای آسمانی: زائر ،ش 162 ، خرداد 1387 : ص 4 - 5