زیارت امیرالمؤمنین(ع) در سیره معصومین(ع)

زیارت بزرگان دین، بویژه قبر پیامبر اسلام و اهل بیت گرامى آن حضرت، وسیله‏اى براى شناخت‏خداوند; و جلوه‏اى از توحید و صفاى روح عاشقان و مشتاقان امامان معصوم(علیهم‏السلام) و پیوند با آرمانها و اعتقادات صاحب قبر در راستاى تداوم راه او است. مقاله حاضر مرورى است‏ بر سیره معصومین(علیهم‏السلام) در زیارت قبر امیرمؤمنان على(علیه السّلام) .

سرزمین نجف

بارگاه ملکوتى مولا على(علیه السّلام) براى هر مسلمان عاشق شناخته شده است. «نجف‏» به معناى جایگاه بلند در زمین هموار است که آب آن را فرا نمى‏گیرد. در آن جایگاه پیامبران بزرگى مانند حضرت آدم و نوح آرمیده‏اند. «على‏» نیز به معناى والا و برتر است و از مرتبه ویژه‏اى در میان سایر انسانها برخوردار مى‏باشد، به گونه‏اى که انسانهاى عادى به مقام او نمى‏رسند. «لا یرقى الى الطیر» عاشقان امام که دلداده این درگاهند، با زیارت بارگاه ملکوتى آن حضرت و ارتباط روحى و معنوى با آن امام همام مى‏کوشند تا خود را از تعلقات مادى رها سازند و به مقام بلند آن حضرت نزدیک شوند. و بدینوسیله بتوانند قابلیت نوشیدن آب گواراى «حوض کوثر» را از دست امام خویش دریابند. و این است فلسفه زیارت امام على(علیه السّلام) که در روایات فراوانى به آن اشاره شده است.
پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: «من زار علیا فقد زارنى و من احبه فقد احبنى...» کسى که على را زیارت کند مرا زیارت کرده و آن شخص که او را دوست دارد مرا دوست داشته است.
و امام صادق(علیه السّلام) فرمود: «من زار امیرالمؤمنین عارفا بحقه غیر متجبر و لا متکبر کتب الله له اجر مائه الف شهید...»
کسى که امیرمؤمنان(علیه السّلام) را با شناختن حق او و بدون جبر و تکبر زیارت نماید، خداوند بزرگ پاداش صد هزار شهید براى او مى‏نویسد.
در برخى روایات آمده است که زائر امیرمؤمنان تنها آن حضرت را زیارت نمى‏کند بلکه آدم و نوح را نیز زیارت مى‏کند.
و امام صادق (علیه السّلام) از زیارت امام على(علیه السّلام) ، به عنوان پناهگاهى براى دردمندان یاد کرد و فرمود: «در پشت کوفه ، قبرى است که دردمندان به آن پناه مى‏برند و خداوند بزرگ ، به خاطر آن شفا کرامت مى‏فرماید».
بسیار روشن است که انسانى که در زندگى دنیایى خویش فریادرس هر درمانده‏اى بود در حیات اخروى نیز پناهگاه هر پناهنده‏اى خواهد بود.
مرحوم شیخ مفید نقل کرده است که: روزى هارون الرشید به قصد شکار از کوفه بیرون رفت و بسوى غریین وثویه [اطراف نجف] حرکت نمود، در آنجا آهوانى را دید. دستور داد تا بازهاى شکارى رها شوند و بر آنها حمله کنند، آهوان فرار کرده و به پشته‏اى پناه بردند و در آنجا آرمیدند; بازها نیز افتاده و تازیها هم باز شدند. هارون تعجب کرد; هنگامى که آهوان از فراز پشته به پایین آمدند، بازها نیز قصد شکار آنها داشتند بار دیگر به آن پشته پناه مى‏بردند و شکارى‏ها از قصد آنها بر مى‏گشتند تا سه بار بدینگونه تکرار شد. هارون که سخت در تعجب فرو رفته بود، دستور داد تا پیرامون آن مکان کسب خبر کنند. خدمتگزاران به جستجو پرداختند و پیرمردى یافتند و نزد او آوردند. هارون از حال آن مکان جویا شد.
گفت: اگر به من امان بدهى، قصه آن را مى‏گویم. هارون گفت: با خدا عهد مى‏کنم تو را آزار نرسانم و تو در امان باشى.
گفت: خبر داد مرا پدرم از پدران خود که مى‏گفتند قبر امیرمؤمنان(علیه السّلام) در این پشته واقع است و حق‏تعالى آن را حرم امن و امان خود قرار داده است و هر که به آن پناه ببرد در امان باشد.
آرى امام على(علیه السّلام) امان اهل زمین است; چنانکه پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) آن حضرت و فرزندانش را مانند ستارگان - که امان اهل آسمانهایند - امان اهل زمین معرفى فرمود.
از دیدگاه شیعه، معصومین علیهم السلام پس از مرگ مانند دوران حیات خویش هدایتگر انسانها و پناه‏دهنده درماندگان مى‏باشند. از این‏رو به زیارت و توسل به آنان تاکید شده است. در این میان ائمه معصومین علیهم السلام نیز براى زیارت اهمیت زیادى قایل بودند دارد. بطوریکه امامان دیگر هم خود به این مهم مى‏پرداختند و هم دیگران را تشویق به زیارت مى‏نمودند. شایسته است‏براى آگاهى از چگونگى و محتواى زیارت آنان نمونه‏هایى را ارائه مى‏دهیم.

زیارت امام على در سیره امام سجاد و امام باقر علیهما السلام

بدون تردید رفتار معصومین (علیهم السلام) روشن‏ترین سرچشمه شناخت است، بگونه‏اى که رفتار آنان از گفتارشان رساتر و گویاتر مى‏باشد; چرا که در گفتار جاى احتمالات و اطلاق و تقید و ... وجود دارد، در صورتى که عمل گویاترین دلیل بر مشروعیت و مطلوبیت است. از این‏رو «سیره عملى امامان‏» بهترین الگو براى زائران مى‏باشد.
امام باقر(علیه السّلام) فرمود: با پدرم به زیارت قبر جدم امیرمؤمنان - على بن‏ابیطالب - در نجف رفتیم. پدرم نزدیک قبر ایستاد و گریست و فرمود:
«السلام على ابى الائمه و خلیل النبوه و المخصوص بالاخوه. السلام على یعسوب الایمان و میزان الاعمال و سیف ذى‏الجلال. السلام على صالح المؤمنین و وارث علم النبیین، الحاکم فى یوم الدین. السلام على شجره التقوى. السلام على حجه الله البالغه و نعمته السابغه و نقمته الدامغه، السلام على الصراط الواضح ... انت وسیلتى الى الله و ذریعتى ولى حق موالاتى و تامیلى; فکن لى شفیعى الى الله عز و جل فى الوقوف على قضاء حاجتى و هى فکاک رقبتى من النار و اصرفنى فى موقفى هذا بالنحج. و النجم الائح و الامام الناصح و رحمه الله و برکاته.
اللهم ارزقنى عقلا کاملا و لبا راحجا و قلبا زکیا و عملا کثیرا و ادبا بارعا و اجعل ذلک کله لى و لا تجعله على برحمتک یا ارحم الراحمین‏».
سلام بر پدر امامان و دوست مقام پیامبرى اختصاص یافته به [رسول خدا.] درود بر پیشواى ایمان، میزان اعمال، شمشیر خداوند با جلال و عظمت.
درود بر حاکم روز قیامت. درود بر درخت پرهیزکارى حجت‏بالغه الهى و نعمت واسعه و عذاب کوبنده خداوندى. درود بر راه روشن حق و ستاره درخشان هدایت و پیشواى خیرخواه. اى امیرمؤمنان تو وسیله و واسطه من بسوى خدایى. حق دوستى شما براى من، مایه امید است. پس مرا در توقفگاهها در پیشگاه خداوند «عزوجل‏» شفاعت نما و نیازم را که آزادى از آتش جهنم است‏برآورده ساز و از این جایگاه، پس از زیارت، مرا با موفقیت و برآورده شدن حاجتها بازگردان...
نکته دوم این است که زائرین باید امامان معصوم(علیهم‏السلام) را به عنوان وسیله و شفیع خود قراردهند.
خدایا به من عقل کامل و مغزى ممتاز، قلبى پاک و عملى صالح و شایسته فراوان و ادب والا عطا فرما و تمام این نعمتها را به سود من نه بر ضرر من مقرر فرما.
۱- روش سلام دادن:
هر سلامى همراه با یادآورى یکى از ویژگیهاى امیرمؤمنان(علیه السّلام) است. از اینرو در روایات اشاره شده که از شرایط زیارت معصومین(علیهم‏السلام) شناختن مقام و ویژگیهاى آنان است.
امام سجاد(علیه السّلام) ، بهترین آشنا به مقام ولایت عظمى برخى از مقامات آن حضرت را اینگونه یادآورى مى‏کند: «على(علیه السّلام) پدر امامان معصوم(علیهم‏السلام) است. کسانى که پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) آنان را به عنوان جانشین خویش معرفى فرموده و آنان را هم وزن قرآن یاد کرده است. «انى تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتى اهل بیتى‏».
على(علیه السّلام) بهترین دوست و برادر پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) است و تنها فردى که شایستگى خلیل بودن رسول خدا را کسب کرد امام على(علیه السّلام) بود زیرا خلیل بودن بالاتر از دوست‏بودن است و بدین جهت آن حضرت او را برادر خود برگزید.
«على(علیه السّلام) معیار اعمال است‏». توسط آن حضرت ایمان و نفاق شناخته‏مى‏شود و بهشتیان از دوزخیان متمایز مى‏گردند زیرا «على مع الحق و الحق مع على یدور حیث ما دار».
«على(علیه السّلام) شمشیر خدا است‏». قدرت خداوند در قدرت و بازوى على(علیه السّلام) جلوه‏گر شده است. شمشیر على(علیه السّلام) سر کافران را از تن جدا نمود و بزرگان آنان را در خون خود غلطاند; از این رو پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: «شمشیر زدن على در روز خندق برتر از عبادت جن و انس است.»
«على(علیه السّلام) وارث دانش پیامبر است‏». از آنجا که دانش پیامبران الهى در نزد پیامبر اسلام بود و به فرموده آن حضرت من شهر علمم و على(علیه السّلام) در آن است; به طور مسلم پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) تمامى دانش خود را بر على(علیه السّلام) عرضه داشته است.
على(علیه السّلام) درخت تقوى است، بى‏شک شخصى که مى‏خواهد تقوى را بشناسد، باید على(علیه السّلام) را بشناسد و براى شناخت على(علیه السّلام) ، باید واقعیت تقوى را بفهمد. آن حضرت در خطبه همام، ویژگیهاى متقین را با بیان الهى خویش آشکارا بیان فرموده که همه آنها در وجود حضرت تجلى یافته است.
۲ – قرار دادن امامان معصوم(علیهم‏السلام) شفیع خود
نکته دوم این است که زائرین باید امامان معصوم(علیهم‏السلام) را به عنوان وسیله و شفیع خود قرار دهند تا در پیشگاه خداوند بزرگ از آنان شفاعت نمایند. نیازهاى خویش را عرضه کنند، تا بواسطه مقام و عظمت امام برآورده شود. بزرگترین حاجت انسان آزادى و نجات از آتش دوزخ است. که امام سجاد(علیه السّلام) آن را بیان فرمود.
۳ - روش درخواست نیازهاى اساسى:
بهترین نعمت‏براى انسان عقل کامل و قلب پاک است که اصول و پایه زندگى سالم را تشکیل مى‏دهد از این رو زائر بایستى از درگاه خداوند بزرگ عقل کامل و روحى عالى و قلبى پاک را درخواست نماید این سیره و روش زیارت معصومین(علیهم‏السلام) مى‏باشد.
ابوحمزه ثمالى که از چهره‏هاى زاهد و عارف کوفه بود مى‏گوید: روزى امام سجاد(علیه السّلام) را در کوفه ملاقات کردم فرمود: آیا دوست دارى به همراه من قبر جدم على بن‏ابیطالب(علیه السّلام) را زیارت کنى؟ عرض کردم: آرى.
آنگاه در سایه شتر آن حضرت حرکت کردم در حالى که با من صحبت مى‏کرد; تا به بقعه و جایگاهى رسیدیم که نور افشان بود امام سجاد(علیه السّلام) از مرکب فرود آمد. گونه‏هاى مبارک را بر قبر گذاشت و فرمود: «یا اباحمزه هذا قبر جدى على‏بن‏ابیطالب(علیه السّلام) ثم زاره بزیاره اولها: السلام على اسم الله الرضى و نور وجهه المضیئ‏».
اى ابا حمزه این قبر جدم على است آنگاه به زیارت مشغول شد.
۴ - جابر جعفى از چهره‏هاى بزرگ اسلام و از تابعان به شمار مى‏آید و امام باقر و صادق(علیه السّلام) را ملاقات کرده است. به نقل از امام باقر(علیه السّلام) مى‏گوید: امام زین‏العابدین به زیارت امیر مؤمنان رفت و نزدیک قبر ایستاده و گریست. آنگاه چنین فرمود: «السلام علیک یا امین‏الله فى ارضه و حجته على عباده السلام علیک یا امیرالمؤمنین اشهد انک جاهدت فى الله حق جهاده و عملت‏ بکتابه و اتبعت ‏سنن نبیه(صلى الله علیه و آله) حتى دعاک الله الى جواره ... اللهم فاجعل نفسى مطمئنه بقدرک راضیه بقضائک مولعه بذکرک و دعائک محبه لصفوه اولیائک محبوبه فى ارضک و سمائک صابره على نزول بلائک شاکره لفواضل نعمائک...»
درود بر تو اى کسى که در زمین امین پروردگار و بر بندگان حجت‏خدایى. سلام بر تو اى امیر مؤمنان. گواهى مى‏دهم که تو در راه خدا حق جهاد و تلاش را انجام دادى و به کتاب خدا (قرآن) عمل کردى و از سنت پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) پیروى نمودى، تا اینکه خداوند تو را بسوى خود فرا خواند... بارالها تو جان مرا به قضا و قدر خود مطمئن و خوشنود فرما و به یاد خویش مشتاق و حریص گردان و من را دوستدار خاصان از اولیاى خود و محبوب اهل زمین و آسمان قرار ده. در هنگام نزول‏بلا و سختى به من صبر و شکیبایى عنایت فرما. مرا شکرگزار نعمتهاى فراوان خود قرار بده.
این زیارت معروف به زیارت امین الله است که از لحاظ متن و سند مورد اطمینان کامل است و مرحوم مجلسى از این زیارت که به بهترین مسائل اخلاقى و معنوى اشاره کرده است‏به عنوان بهترین زیارت یاد کرده است.
لازم به یادآورى است که زیارت امین‏الله نزد قبور هر یک از امامان وارد شده است از این‏رو امام باقر(علیه السّلام) فرمود: هر که از شیعیان ما این زیارت را نزد قبر امیرمؤمنان(علیه السّلام) یا قبر یکى از ائمه علیهم السلام بخواند حقتعالى این زیارت و دعا را در نامه‏اى از نور بالا مى‏برد و مهر حضرت محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) بر آن مى‏زند و آن را نگهدارى مى‏کند تا تسلیم قائم آل محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) شود و آن حضرت با بشارت و تحیت و کرامت از زائر استقبال مى‏کند.

نگاهى اجمالى به زیارت امین‏الله

از آداب بسیار خوب و پسندیده آن است که هنگام ورود بر شخصى، بویژه اگر از بزرگان باشد، به او سلام داده و از حالات او جویا شد و براى او دعا کرد. از دیدگاه اسلام مرگ نابودى نیست، بلکه تحول و کمال است; بویژه براى انسانهاى رشد یافته. از این‏رو در هنگام ورود به مشاهده مشرفه امامان (علیهم السلام) بر آنان نظیر انسانهاى زنده سلام گفته و راز دل با آنان در میان مى‏گذاریم و یاد مى‏کنیم و ویژگیهاى بزرگ و برجسته آنان را بر زبان مى‏آوریم. یک زائر با این دید سلام مى‏دهد که صاحب قبر سخن او را شنیده و پاسخ مى‏دهد.
در زیارت امین‏الله زائر در آغاز با سلام‏هاى کوتاه و یادآورى چند ویژگى برجسته، به سراغ نیازها و خواسته‏هایش مى‏رود و آنها را مطرح مى‏سازد. البته نیازها گاه نیازهاى مادى و گاه معنوى است. نیازهاى معنوى سعادت دنیوى و اخروى را به دنبال دارد. از این‏رو امامان علیهم‏السلام به نیازهاى معنوى بیشتر اصرار داشته‏اند تا به عاشقان و زائران دلداده مولا على و سایر امامان چگونه دعا کردن و چگونه خواستن را بیاموزند.
منبع: ماهنامه کوثر شماره ۷
/خ