جایگاه امانت داری در فرهنگ کار

امانت داری یکی از صفات ارزشمند انسانی و از شاخصه ها و مؤلفه های اساسی در فرهنگ کار از اهمیت حیاتی و راهبردی در نظام اقتصادی و عرصه ی فعالیت های اقتصادی و تولیدی برخوردار است. اگر فرهنگ کار به عنوان یک خرده فرهنگ در فرهنگ اقتصادی در نظر بگیریم، شاخصه ی امانت داری به عنوان یکی از مؤلفه ها و شاخصه های اساسی فرهنگ کار می تواند در سه ساحت و لایه ی هسته ای؛ 1- باورهای مربوط به امانت داری، 2- ایدئولوژی یا بایدها و نبایدهای مربوط به امانت داری و 3- سرانجام هنجارها و الگوهای رفتاری مربوط به امانت داری در فرهنگ کار مطرح باشد.
 

امانت داری و فرهنگ کار

امانت در لغت ضد خیانت و به معنای اعتماد نمودن است.[1] و «امن» به معنای «امان و الامانه» است که والامن: ضد ترس و الامانه: ضد خیانت است.[2] واژه امانت همچون واژه های امن، امان و ایمان، هر سه مصدر هستند به معنی آرامش خاطر و آرامش نفس و از بین رفتن بیم و هراس است.[3] و برای چیزهایی به کار می رود که به «امانت» نهاده شده اند.[4] پس امانت دارایی و جنسی است که با اذن مالک آن یا به اذن شارع مقدس در اختیار غیر مالک آن قرار می گیرد.[5] و پس از زمانی به مالک و صاحب آن بازگردانده شود. اما واژۀ امانت گاهی به معنای صفتی از صفات نفسانی انسان و در مقابل صفت خیانت است؛ لذا به فرد متصف به این صفت «امین» گفته می شود و به کاری که انجام می دهد امانت داری گفته می شود.
 
فرهنگ کار را اگر مرکب از دو واژه ی فرهنگ و کار در معنای اقتصادی آن در نظر بگیریم در مرحله ی اول از دریچه ی نگاه به مفهوم فرهنگ، مشتمل بر سه لایه ی هسته ای؛ 1- باورها، 2- ارزش ها یا ایدئولوژی و بایدها و نبایدها و 3- هنجارها و الگوهای رفتاری بـرآمده از ارزشـ هاست.[6] و در مرحله ی دوم از دریچه ی نگاه به ترکیب این دو مفهوم، مجموعه رفتارهای درونی شده مطلوب و مناسب در کارکنان است که برای توسعه و موفقیت سازمان ضروری است.[7] و مشتمل بر باورها و ارزش هایی است که اعضای یک گروه معین دارند؛ هنجارهایی که از آن پیروی می کنند و کالاهای مادی تولید می کنند.[8]
 
برای بررسی یکی از مهم ترین مؤلفه های فرهنگ کار یعنی امانت داری در فرهنگ کار می بایست؛ گزاره های مربوط به آن را در فرایند سه لایه ی هسته ای فرهنگ کار مورد بررسی قرار داد؛ به عبارت دیگر؛ مجموعه باورها، بایدها و نبایدها و هنجارهای مربوط به امانت داری در فرهنگ کار بیان گردد.
 

باورهای مربوط به امانت داری در فرهنگ کار

بر اساس دیدگاه منابع اسلامی، انسان امانت دار از جمله ی مؤمنان رستگار است (قَد اَفلَحَ المُؤمِنون ... وَ الَّذینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ)[9] و از جمله کسانی هستند که در قیامت نزدیک تر به رسول خداست.[10] امانت داری، از نشانه های نمازگزاران است (الا المصلین ... والذین هم لاماناتهم وعهدهم راعون)[11] و موجب بی نیازی و رفاه می گردد چنانکه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید: (اَلأمانَةُ تَجْلِبُ الْغِنی)[12] انسان امانت دار با امانت داری خویش شریک در اموال مردم می گردد چنانکه امام صادق علیه السلام در سفارش به یکی از اصحاب فرمود: (عَلَیک بِصِدْقِ الْحَدیثِ وَ اَداءِ الأمانَةِ تَشْرِک النَّاسَ فی اَمْوالِهِمْ هکذا) [13] بر تو باد راستگویی و اداء امانت که در این صورت شریک مال مردم خواهی بود. امانتداری باعث فراوانی رزق و روزی و برکت می گردد چنانکه رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرمود: (اَلاْمانَةُ تَجْلِبُ الرِّزْقَ)[14] امانتداری موجب جلب روزی است. و زمانی که تمام افراد یک جامعه نسبت به یکدیگر اطمینان خاطر داشته باشند مورد رحمت الهی قرار خواهند داشت و آرامش در آن جامعه حکم­فرما خواهد بود. چنانچه امام کاظم علیه السلام می فرماید: (إِنَّ أَهْلَ الارْضِ لَمَرْحُومُونَ مَا تَحَابُّوا وَ أَدَّوُا الامَانَةَ وَ عَمِلُوا بِالْحَق‏).[15] و امانت داری موجب رستگاری در دنیا و آخرت می گردد (ا بُنَیَّ اَدِّ الاَمانَةَ تَسْلِمْ لَکَ دُنْیاکَ و آخِرَتَکَ)[16] همچنین امانت داری موجب تکامل ایمان می گردد (اَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فیهِ کَمُلَ ایمانُهُ وَ اِنْ کانَ مِنْ قَرْنِهِ اِلی قَدَمِهِ ذُنُوباً لَمْ یَنْقُصْهُ ذلِکَ وَ هُوَ الصِّدْقُ وَ اَداءُ الاَمانَةِ وَ ...)[17] امانتداری بالاترین درجه ایمان است (اَفْضَلُ الاْیمانِ اَلاَمانَةُ).[18] و سرانجام هرکس که امین و امانتدار است دوست و محبوب خداست چنانکه امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: (اِذا اَحَبَّ اللَّهُ عَبْداً حَبَّبَ اِلَیْهِ الاَمانَةَ)[19] هرگاه خدا بنده ای را دوست داشته باشد، امانتداری را در نظر او دوست داشتنی می کند. در مقابل خیانت موجب فقر و فلاکت می گردد (اَلْخِیانَةُ تَجْلِبُ الْفَقْر).[20]
 

بایدها و نباید های مربوط به امانت داری در فرهنگ کار

بایدها و نبایدهای مربوط به امانت داری در فرهنگ کار عبارت از اصول کاربردی و اساسی که موجب می گردد مؤلفه ی امانت داری در فرهنگ کار به اجرا درآمده و نهادینه گردد. از آن جمله می توان به واگذاری مسئولیت ها بر اساس برخورداری از ویژگی امانت داری و کاردانی اشاره کرد چنانکه حضرت یوسف برای تصدی مسئولیت حکومتی به نگهدارنده (امانت دار) و آگاه اشاره کرده است (قَالَ اجْعَلْنِی عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ)[21] همچنین در جریان استخدام حضرت موسی توسط شعیب، دختران به دو صفت قوی بودن و امانت داری وی اشاره کرده است (قَالَتْ إِحْدَاهُمَا یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِی الْأَمِینُ).[22] که این بیان اصل لحاظ امانت داری و قدرت و توان کاری افراد را در استخدام ها مد نظر قرار می دهد.
 
همچنین در فرهنگ کار برای انجام امانت داری فرقی بین صاحبان امانت از هیچ لحاظی گذاشته نشود (إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا)[23] خداوند به شما فرمان می دهد که امانتها را به صاحبانش بدهید! در راستای تأیید این مضمون از امام جعفر صادق (علیه السلام) که فرمود: (اَدُّوا الأمانَةَ الی اَهِلها وَ إن کانَ مجَوسیّاً)[24] یعنی امانت را به صاحبانش برگردانید هر چند که آن ها (کافر) زردشتی باشند.
 
همچنین در ادای امانت معنوی که عبارت از انجام مسئولیت های الهی است که از جانب خدا و رسول خدا به انسان ها می رسد و انجام و رد امانت های مردم فرقی گذاشته نشود زیرا خیانت در هر نوع امانتی گناه بزرگی است (یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِکُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ)[25] ای کسانی که ایمان آورده اید! به خدا و پیامبر خیانت نکنید! و (نیز) در امانات خود خیانت روا مدارید، در حالی که میدانید (این کار، گناه بزرگی است)!
 
دیگر اینکه در پرداخت امانت امهال نکنید و آن را به موقع بپردازید (فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ ...)[26] یعنی امانت (و بدهی خود را به موقع) بپردازد.
 

هنجارها و الگوهای رفتاری مربوط به امانت داری در فرهنگ کار

در بحث مربوط به هنجارها و الگوهای رفتاری مرتبط با امانت داری در فرهنگ کار می توان گفت که انجام و اجرای خود مؤلفه ی امانت داری در محیط اقتصادی به عنوان یک هنجار و الگوی رفتاری اساسی مطرح هست. البته طرح هنجارهای خاص امانت داری بر اساس فرهنگ کار و در محیط های شغلی و فعالیت های اقتصادی و کسب کارهای مختلف، با توجه به گستردگی دامنه امانت و مصادیق امانت داری نیز گسترده می گردد.
 
امانت داری در قبال هر امانتی، متناسب با آن امانت و شرایط محیطی آن مورد هست، مثلاً امانت داری در قبال اموال بنگاه، حفظ آن اموال و استفاده بهینه از آن ها است و امانت داری در قبال اسرار، عدم افشاء آن ها و سوء استفاده نکردن از آن هاست.
 
همچنین در موارد دیگر و نسبت به محیط و شرایط هر کسب و کاری می بایست، متناسب با آن محیط و کسب و کار الگوی امانت داری را رعایت کرد. بر این اساس نباید تصور کرد امانت داری صرفاً عبارت است از حفظ و صیانت از یک شی ء مادی است که در اختیار انسان قرار گرفته است، بلکه هنجار امانت داری بر اساس رویکرد اخلاقی که در فرهنگ کار وجود دارد، دامنه گسترده ای پیدا می کند. بر اساس این رویکرد، امانت داری در پرتو مسئولیت اخلاقی امین در قبال صاحب امانت در هر محیط اقتصادی و شغلی در فرهنگ کار تحلیل می گردد.
 


پی‌نوشت:
[1] مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، ج ۴، ص ۲۸۱ و ۳۴۵
[2] ابن منظور، لسان العرب، ج ۱، ص ۲۲۳
[3] مفردات الفاظ قرآن راغب اصفهانی، ج ۱، ص۱۰۲ .
[4] فیومی، المصباح المنیر، ص۱۰
[5] الموسوعه الفقهیه المسیره، ص۱۰۵.
[6] مفاهیم و دیدگاه‌های نظری در موضوع فرهنگ و اقتصاد، ص 28
[7]. اسمیت و نوبل، 2004، ص 95 به نقل از؛ کرامت الله اکبری، بررسی عوامل مؤثر بر فرهنگ کار، پژوهشنامه علوم انسانی، ص 182
[8] گیدنز، آنتونی، 1373، جامعه شناسی، ترجمه ی منوچهر صبوری، ص 36
[9] مؤمنون/8
[10] تحف العقول: ص 50.
[11] معارج/۲۲ و ۳۲
[12] قرب الاسناد، حمیری: ص 55
[13]. وسائل الشیعه: ج 19، ص 69.
[14] الکافی، ج 5، ص 133
[15] مجموعة ورام، مسعود عیسی: ج 1، ص 12
[16] معانی الاخبار، شیخ صدوق، قم، 1379 ش، ص 253.
[17] وسائل الشیعه، ج 19، ص 70
[18] عیون الحکم و المواعظ واسطی، ص 118.
[19] غرر الحکم، ج 3، ص 140.
[20] الکافی، ج 5، ص 133.
[21] یوسف/55
[22] القصص/26
[23] النساء/58
[24] وسائل، ج ١٣، ص ٢٢٣
[25] الأنفال/27
[26] بقره/ 283