معيار پژوهش قرآني (2)

مقدمه
 

به طورمعمول امروزه در مراكز پژوهشي حوزوي يا دانشگاهي،هرگاه واژه «قرآني» به يك عنوان افزوده مي‌شود، آن پژوهش را قرآني مي‌خوانند،ولي حقيقت اين است كه با نظر دقيق علمي،برخي از اين تحقيقات را به صرف افزودن واژه قرآني نمي‌توان پژوهشي قرآني خواند. بسياري نيز به طور مسامحه واژه قرآني را براي هر پژوهش ديني و اسلامي بكار مي‌برند.
چنان‌كه برخي هراثر ديني يا نمايش مذهبي اعم از كتاب، فيلم سينما يا تلويزيوني،تئاتر يا هرهنر تجسّمي مذهبي را قرآني مي‌خوانند و شايد به لحاظ همين نامشخص بودن معيار قرآني بودن آثارعلمي و هنري است كه بسياري از آثاري كه به عنوان آثار قرآني درنمايشگاه‌هاي قرآني نظير نمايشگاه بين‌المللي قرآن‌كريم-كه بزرگ‌ترين نمايشگاه قرآني كشور است-به نمايش درمي‌آيد،تنها مي‌توان آنها را آثاري ديني، اسلامي و يا حتّي صرفاً معنوي دانست و قرآني بودن آنها، محلّ تأمل است.
از اين‌رودرمحيط‌ هاي تخصصي و علمي تعيين معيار و شناسه‌اي كه بتوان به وسيله آن به دقت لازم ميزان قرآن بودن آثار را تعيين كرد،امري ضروري است، به ويژه آثار علمي كه در محيط پژوهشي شكل مي‌گيرد. لازمه مديريت، پديد آوردن يك اثرتخصصي علمي در زمينه قرآن، تشخيص ميزان قرآني بودن آن است.

نگاهي به ادبيات تحقيق در كشور
 

امروزه براي مدخل‌هاي پژوهشي واژه‌هاي متعددي به كار برده مي‌شود و كاربرد اين واژگان و اصطلاحات مربوط به آن به گونه‌اي است كه هنوزاستاندارد مشخصي كه بتوان آن را در همه مراكز علمي و پژوهشي معتبر دانست و درك يكسان و دقيقي از آن داشت به چشم نمي‌خورد. البته به طوركلّي، به نظر مي‌رسد ادبيات پژوهش درجهان سوم و ازجمله دركشورهاي درحال توسعه مانند كشور ما به آن درجه از پختگي لازم نرسيده است.آشفتگي بكارگيري واژگان گوناگون براي يك معني و دقيق نبودن كاربردها كه تا اندازه‌اي عموميت دارد و برخي اهل فضل نيزبدان مبتلا هستند،به خوبي حكايت ازاين توسعه‌نيافتگي در ادبيات پژوهش دارد.
بيش ازهمه واژگاني مانند موضوع، عنوان، مسئله، مدخل و درمواردي،اصطلاحات خارجي آن مانند تِز و برخي حتي واژه مركّب «موضوعِ تز» را در اين‌باره بكار مي‌برند. واژه تِز كه پركاربردترين واژه خارجي دراين‌باره است، در موارد بسياري معادل نظريه و تئوري نيز بكار برده مي‌شود.
به هرحال،زماني پژوهش به سوي دقّت و تحقيق- به معني واقعي-و نوآوري و كشف مطالب جديد پيش خواهد رفت كه پژوهش كاملاً متمركز و به ديگر سخن ازنوع «مسئله پژوهي» باشد. بدين‌معني كه محقق مسئله‌اي از مسائل علمي را به درستي درك كرده، بتواند آن‌را به خوبي تبيين كند و سپس به حلّ آن و تهيه پاسخ و توليد دانش لازم براي آن بپردازد. با اين نگاه كه شايد بتوان آن را معادل عبارت «تحرير محلّ نزاع» در ادبيات كلاسيك علمي حوزه دانست. چنان‌كه برخي عالمان را به دو دسته شارحان و محرّران تقسيم مي‌كنند. شارحان به شرح و توضيح هرمطلبي مي‌پردازند كه درباره يك متن يا مسئله قابل طرح است؛درحالي‌ كه محرّران تنها به آن بخش از مطالب مي‌پردازند كه بتوانند از رهگذر آن، يافته‌هاي جديدي به ارمغان آورند.معمولاً مطالب شارحان،خسته‌كننده و حجيم است ولي آثار محرّران دقيق،جذّاب و ماندني است.
مي‌توان ازجمله محرّران معاصر در حوزه دين‌پژوهي، مرحوم استاد شهيد آيت‌الله مرتضي مطهري«رحمة‌الله» را نام برد كه در آثارِ خود، بيش از هرچيز به شناسايي مسائل مورد ابتلاي جامعه و سپس تحرير و تبيين دقيق مسئله و آنگاه به حلّ آن پرداخته است.

«مسئله‌پژوهي» ضرورتِ نوآوري و شكوفايي در عرصه پژوهش
 

اگرچه گردآوري و تتبّع درآثارعلمي جايگاه خاصي در پژوهش دارد ولي هيچ‌گاه نمي‌تواند جاي حل كردن مسائل جديد جامعه و حركت در مرزِ دانش را بگيرد. اين سخن دور از واقعيتي نيست اگر بسياري از مراكز علمي موجود را «موضوع محور» بدانيم كه بيش از هرچيز، به تتبّع، گردآوري و تدوين(17) مي‌پردازند و كمتر به حلّ مسائل و حوادث واقعه توجه دارند. البته همان‌گونه كه اشاره شده،تحقيقِ بدون تتبّع و پيشينه‌شناسي منظّم و علمي و پديد آوردن شبكه‌اي از اطلاعات بدست آمده نيز نتيجه‌اي نخواهد داشت؛ولي بايد توجّه داشت كه تتبّع،تنها مرحله‌اي از تحقيق و پژوهش است،نه سرمنزل مقصود.
تنها درصورتي مي‌توان از رهگذر تتبّع به توليد دانش و گسترش كرانه آن پرداخت كه به «مسئله پژوهي» در پژوهش روآوريم و به گردآوري و تدوين ميراث گذشته فقط به عنوان گامي از مسيربلند و صعب پژوهش بنگريم. در اين صورت، شاهد شكوفايي دانش و بر سر نشستن شكوفه‌هاي جديد بر سرشاخه‌هاي درخت تحقيق در بهار جنبش و اهتزاز علمي كشورخواهيم بود.
وقت آن فرا رسيده است كه تنها به تدوين، تصنيف و تنظيم ميراث علمي گذشته بسنده نكنيم و بادقت به زمانه‌شناسي بپردازيم و درباره حوادث واقعه و مسائل جديد با هوشمندي و درايت لازم به بررسي و تحقيق اقدام كنيم. بنابراين، گردآوري كلياتي درباره هر مسئله براي توليد و گسترش دانش كافي نيست؛لازم است با تحرير درست و دقيق مسئله- مسئله‌شناسي- و استخدام اصول متقن و پايدار منابع اصيل ديني به ويژه قرآن‌كريم،به حلّ آن پرداخت. خوشبختانه، امروز افراد بسياري به امور پژوهشي اشتغال دارند، ولي متأسفانه تعداد كساني كه از عهده حلّ مسائل جامعه معاصر برآيند، بسياراندك است. در اين مقاله، همين‌مقدار سخن دراين‌باره بس است؛بادا كه در خانه كسي باشد!

ايده پژوهشي
 

دكترحسن انوري، واژه «ايده» را اين‌گونه معني كرده است: «انديشه؛فكر؛رأي:ايده‌هاي درخشان» (انوري، 677/1) مراد نگارنده از ايده دراين مقاله، معني لغوي آن نيست. به همين‌منظور،تعريفي از ايده ارائه مي‌شود تا افزون بر اينكه مقصود ازآن تا اندازه ممكن روشن شود،تعريفي عملياتي و قابل مشاهده و سنجش از آن داشته باشيم.
ايده پژوهشي انديشه‌اي كه درعبارتي پژوهش‌انگيز و در بردارنده مطالبه‌اي پژوهشي بيان مي‌شود. معمولاً عناصري از عنوان پژوهش درايده پژوهش يافت مي‌شود.
اگرچه «ايده‌هاي پژوهشي»، بخش قابل توجهي از ورودي‌هاي واحدهاي پژوهشي را تشكيل مي‌دهند و ناگزير از تعيين معيارهايي براي شناخت و جداسازي ايده‌هاي پژوهش قرآني از غيرآن خواهيم بود، ولي «ايده‌هاي پژوهشي» در حكم عنوان‌هاي نارسايند؛ از اين‌رو، مي‌توان از همان معيارهاي سنجش قرآني بودن «عنوان پژوهش» براي سنجش قرآني بودن «ايده پژوهشي» نيز بهره برد.
به طورمثال، عبارت «مديريت در قرآن»، صرفاً يك ايده پژوهشي است. براي تبديل شدن اين ايده به بيانيه عنوانِ تحقيق،لازم است عناصر عبارت مذكور به گونه‌اي درنظر گرفته شود كه «شناختي دقيق و روشن از حوزه موضوع مورد تحقيق را عرضه دارد و درعين داشتن ويژگي‌هايي نظير صراحت،قاطعيت و اختصار، خالي از هرگونه ابهام و پيچيدگي باشد». (خاكي، غلامرضا،/22)
در ايده «مديريت در قرآن»، ابهامات فراواني وجود دارد. به طورمثال،معلوم نيست مراد ما از پژوهش دراين‌باره، پژوهش درباره مباني مديريت، اصول مديريت يا مصداق‌هاي مديريت در قرآن است. همچنين، لفظ قرآن نسبت به آيات و سوره‌ها مطلق و عام است.چنان‌كه محدوده موضوعي نيز مي‌تواند به گونه‌اي مشخص‌تر،مورد نظر قرار گيرد. مثلاً مشخص شود كه اين تبيين درباره كدام سوره و كدام موضوع انجام مي‌شود.

عنوان پژوهش
 

همان‌گونه كه اشاره شد،هر عبارت پژوهش‌برانگيزي را نمي‌توان «عنوان پژوهشي» ناميد. عنوان تحقيق، بايد كاملاً روشن و مشخص باشد و جاي هيچ‌گونه ابهامي درآن وجود نداشته باشد.هرچه عنوان به طوردقيق‌تر درنظرگرفته شود مراحل بعدي تحقيق با وضوح و روشني بيشتري قابل پي‌گيري خواهد بود.
بنابراين اگرايده فوق پس از بررسي و تأمل با قيودات و اوصاف مشخصه لازم همراه شد،آنگاه مي‌توان آن را «عنوان پژوهشي» ناميد.به طورمثال مي‌توان ايده مذكور را به عناويني به اين شرح تبديل كرد:«مباني مديريت در سوره‌هاي مكي»،«اصول مديريت در سوره يوسف»، «نمونه‌هاي مديريت در سوره سبأ».
درتعريف ايده،متذكر شديم كه يك مطالبه پژوهشي در قالب ايده در بردارنده عناصري از عنوان پژوهشي است. چنانكه در ايده مذكور مفاهيم «مديريت» و «قرآن»، عناصري از عبارت ايده‌اند كه در ساخت عنوانِ تحقيق بكار گرفته مي‌شوند.
عنوان‌هاي سه‌گانه مذكوررا كه با استفاده از ايده پژوهشي «مديريت در قرآن» تنقيح كرديم،به گونه‌اي بازهم دقيق‌تر قابل تنقيح است و مي‌توان آنها را به گونه‌اي دقيق‌تر و تفصيلي‌تر به اين شرح تبيين كرد:«مباني مديريت سياسي در سوره‌هاي مكي»، «اصول مديريت بحران در سوره يوسف»، «نمونه‌هاي برخورد با چالش‌ها درسوره سبأ».
در اين عناوين به ترتيب به عنوان اول قيد «سياسي» و به عنوان دوم واژه «بحران» را افزوديم و در عنوان سوم به جاي كلمه «مديريت» عبارت «برخورد با چالش‌ها» را بكار برديم كه يكي از شئون مديريت است. افزودن اين قيود و نيز تغييربرخي تعابير،عنوانِ مورد نظر را بيش از پيش محدودتر و دقيق‌تر مي‌سازد. طبعاً قيد «سياسي»، اقسام ديگر مديريت را خارج مي‌كند. قيد «بحران» مديريت در وضعيت عادي را ناديده خواهد گرفت و عبارت «برخورد با چالش‌ها» نيز نمونه‌هاي عمومي مديريت را كنار خواهد گذاشت و تنها اتفاقاتي را در قرآن‌كريم مورد توجه قرار مي‌دهد كه در بردارنده رفتار مديريتي دربرابر فرصت‌ها و تهديدهاست.

معيارهاي ارزيابي ميزان قرآني بودنِ عنوان
 

پيش‌تر مؤلفه‌هاي اساسي پژوهش قرآني را در سه مؤلفه برشمرديم.اين سه مؤلفه را مبناي ارزيابي پژوهش پيش از فعاليت قرار مي‌دهيم. بنابراين ارزيابي قرآني بودن ايده، عنوان يا مسئله‌اي كه براي تحقيقات قرآني درنظر گرفته شده است،مستلزم سنجش سه معيار اساسي(18) در اين‌باره است:
1.خاستگاه قرآنيِ عنوان
2.نياز به مطالعه قرآن و منابع قرآني (از آن‌جهت كه به توضيح آيات كلام الهي پرداخته‌اند)
3. نقش پژوهش بر توسعه و تعميق علوم،معارف و يا رفتار قرآني (عمل به قرآن)
پيشنهاد مي‌شود براي ارزيابي اين سه معيار،دست كم يك كارشناس تحقيق،كاربرگ مربوط به اين مرحله را تكميل كند. درصورتي‌كه بيش از يك نفر كاربرگ را تكميل كنند، معدلِ امتيازات بدست آمده به عنوان امتياز قرآني بودن پژوهش در اين مرحله درنظر گرفته شود.

طراحي كاربرگ ارزيابي قرآني بودنِ عنوان پژوهش
 

لازم است براي حلّ مسئله موردنظر و به منظور سنجش ميزان قرآني بودن پژوهش دراين مرحله به ساخت مقياسي بپردازيم كه بتوان ازطريق آن،به سنجش قرآني بودن پژوهش پرداخت.مناسب‌ترين راه براي رسيدن به اين هدف، طراحي يك كاربرگ با استفاده ازمعيارهاي بدست آمده است.
حال براساس معيارهاي سه‌گانه فوق،به ساخت مقياس سنجش قرآني بودن پژوهش ازطريق طراحي كاربرگ موردنظر در اين‌باره خواهيم پرداخت. بنابراين،معيارهاي سه‌گانه را به عنوان شاخص سنجش در سمت راست جدول قرار داده و براي هريك ازآنها،يك طيف پنج‌فاصله‌اي را درنظر مي‌گيريم و سپس ضريب مناسبي براي هر معيار تعيين مي‌كنيم، درنتيجه كاربرگي دراختيارخواهيم داشت كه مي‌تواند قالب ارزيابي قرآني بودن پژوهش پيش از فعاليت را فراهم سازد. اين كاربرگ،به شرحي خواهد بود كه به نام «كاربرگ ارزيابي قرآني بودن پژوهش پيش از فعاليت» در ضميمه يك درج شده است.

روش ارزيابي براساس كاربرگ
 

براي سنجش معيارها و بدست آوردن امتياز نهايي،روش نگرش‌سنجي درنظر گرفته شده است. پيش‌فرض ما در اين نوع ارزيابي،آن است كه درصورت مشخص ساختن معيارهاي ارزيابي ايده يا عنوان يا مسئله تحقيق،كارشناسان تحقيق مي‌توانند كميت معيارها را تعيين كنند. به اين منظور،كاربرگ ارزيابي معيارها دراختيار كارشناس تحقيق قرار مي‌گيرد تا نگرش خود درباره هرمعيار را در يك طيف پنج فاصله‌اي مشخص سازد. به نظر نگارنده، تكميل اين كاربرگ به وسيله يك كارشناس تحقيق، قابل انجام است، ولي در موارد پيچيده و حساس،مي‌توان از تعداد بيشتري از كارشناسان در تكميل آن بهره گرفت و سپس معدل امتيازها را به عنوان امتياز نهايي محسوب كرد.
سطح امتيازات با اين فرض كه براي همه مؤلفه‌ها طيفِ يكساني درنظر گرفته شود به اين شرح خواهد بود: هيچ=0؛ كم=6؛ متوسط=12؛ زياد=18؛ خيلي زياد=24.
بنابراين حداكثر امتياز در اين كاربرگ24، متوسط12، و حداقل آن0 است. به اين ترتيب،اگر جمع امتياز بدست آمده فراتر از 12باشد،مي‌توان پژوهش موردنظر را قرآني دانست. حداقل امتياز مورد نياز براي قرآني بودن پژوهش، كسب امتياز 12 است. از اين‌رو اگرامتيازايده‌اي كمتر از 12بود، مي‌توان آن را قرآني ندانست و هرچه امتياز موردنظر از 12بالاترباشد، ميزان قرآني دانستن پژوهش، افزايش خواهد يافت.

توضيح كاربرگ ارزيابي
 

محلّ درج ايده
 

بالاي جدول كاربرگ محلّ درج عبارت عنوان يا ايده است. عنوان يا ايده‌اي كه درصدد سنجش آنيم،با سه معياراساسي مورد سنجش قرار مي‌گيرد.

معيارهاي سنجش قرآني بودن ايده
 

درقسمت عوامل سنجش قرآني بودن ايده كه همان معيارهاي سنجش قرآني بودن ايده‌اند سه معيار درنظر گرفته شده است كه عبارتند از:
1.معيار«خاستگاه قرآني عنوان»
مراد ازخاستگاه قرآني عنوان يا ايده آن دسته از زمينه‌هاي آگاهي قرآني است كه درشكل‌گيري عنوان دخيل بوده است. همان‌گونه كه پيش‌ترگفته شد اصول1، 3، 10، 11، 12، 13 و14 از بخش «اصول مدخل‌يابي» در پيش‌گفتار جلد نخست دائرة‌المعارف قرآن‌كريم به تبيين خاستگاه قرآني بودن مدخل پرداخته‌اند كه با مصاديق اين معيار هم‌خواني دارد. كارشناسان تحقيق براي سنجش ميزان قرآني بودن اين معيار، زمينه تكوّن عنوان يا ايده را مورد توجه قرار مي‌دهند. به طورمثال كارشناس تحقيق در ارزيابي ميزان قرآني بودن خاستگاه عنوان يا ايده به اين نكته توجه مي‌كند كه آيا صرفاً آگاهي‌هاي قرآني سبب شكل‌گيري عنوان يا ايده شده است يا برخي آگاهي‌هاي ديگر عنوان يا ايده را شكل داده يا در شكل‌گيري آن دخيل بوده است. توجه به ميزان نسبت قرآني بودن خاستگاه عنوان يا ايده و ديگرعوامل دخيل درتكوّن آن، امتيازاين معيار را رقم خواهد زد.
2. معيار«نياز به مطالعه قرآن و منابع قرآني (از آن‌جهت كه به توضيح آيات كلام الهي پرداخته‌اند)»
مراد ازاين معيارآن است كه قرآن‌پژوه در مطالعات مربوط به عنوان يا ايده درمقايسه با ديگر منابع به چه ميزان نيازمند مطالعه بر روي متن قرآن و منابع قرآني است. به ديگر سخن، آيا قرآن‌پژوه براي تحقيق درباره عنوان يا ايده موردنظر، تنها نيازمند مطالعه متن قرآن و منابع قرآني از آن‌جهت كه به تبيين آيات كلام الهي پرداخته‌اند است يا ناگزير از مراجعه به ديگر منابع علمي نيزخواهد بود؟ توجه به ميزان تأكيد بر مطالعه متن قرآن و متون قرآني نظير تفسير و تك‌نگارهاي قرآني از آن‌جهت كه به توضيح و تفسير متن قرآن پرداخته‌اند،درمقايسه با منابع ديگرامتياز اين معيار را رقم خواهد زد.
3. معيار«نقش و تأثير عنوان يا ايده بر توسعه و تعميق علوم، معارف و يا رفتار قرآني»
مراد ازاين معيار،آن است كه نتايج پژوهش به چه ميزان بر ارتقاء سطح آگاهي مخاطبان درباره علوم يا معارف قرآني كمك خواهد كرد و به آن عمق خواهد بخشيد و يا عمل آنان را با توصيه‌هاي قرآن‌كريم هماهنگ‌تر خواهد ساخت.

طيف‌بندي امتياز معيارهاي سه‌گانه
 

درطيف‌بندي امتيازهاي هر معيار از مقياس پنج‌فاصله‌اي استفاده شده،درعين‌حال براي هرطيف نيز وزن و ضريبي خاص درنظر گرفته شده است تا نتيجه نهايي با دقت بيشتري همراه شود.

ضريب امتياز معيارها
 

ضريب امتياز معيار «خاستگاه قرآني ايده»
«خاستگاه ايده قرآني»خود قابل تحليل به دو مؤلفه است:
1. آگاهي اجمالي قبلي از قرآن و معارف قرآني
2. انگيزه دستيابي به معارف تفصيلي قرآني با قطع‌نظر از آگاهي اجمالي به قرآن
اگرچه «خاستگاه قرآني عنوان يا ايده»ازمعيارهاي مهم قرآني بودن پژوهش درباره آن است، ولي نقش آن در پژوهش قرآني، فوق‌العادگي خاصي ندارد. چه بسا خاستگاه ايده قرآني باشد، ولي تحقيق درباره آن نيازي به تحقيقات تفصيلي در قرآن نداشته باشد و همه مباحث در دامن ديگر علم شكل گيرد. به طورمثال اگر برداشتي علمي از يك آيه موردنظر قرار گيرد، ممكن است در مطالعات قرآنيِ مربوط تنها آشنايي با همان آيه و ترجمه و تفسيرآن آيه واطلاعات علمي طرح‌كننده عنوان يا ايده منشأ و خاستگاه ايده بوده باشد. دراين‌صورت، اطلاعات اندك قرآني و نيزآگاهي ازبرخي مطالب علمي، موجب شكل‌گيري ايده شده است.
بنابراين،اگرچه مي‌توان گفت خاستگاه اين عنوان يا ايده قرآني است،ولي ازآنجا كه مطالعات مورد نياز براي تحقيق درباره عنوان يا ايده،الزاماً به بررسي منابع قرآني منحصرنيست، نقش فوق‌العاده‌اي در قرآني بودن پژوهش و تمركز بر مطالعات قرآني ندارد. از اين‌رو ضريب خاصي براي اين مؤلفه درنظر گرفته نمي‌شود.
ضريب امتياز معياردوم (نياز به مطالعه قرآن و منابع قرآني از آن‌جهت كه به توضيح آيات كلام الهي پرداخته‌اند)
بسترمطالعات هرايده نسبت آن را با منابع اصلي تحقيق مشخص مي‌سازد. هرچه در مطالعات مربوط بر روي منبع خاصي تأكيد شود و بيشترين نياز تحقيق را تعيين كند، نسبت تحقيق با آن منبع قوي‌تر خواهد بود. البته اين بدان معني نيست كه اگرمطالعات شما بر روي يك منبع خاص متمركز شود، الزاماً به توسعه و تعميق آموزه‌هاي آن منبع كمك خواهد كرد. به طورمثال اگر شما درباره آمارحيواناتي كه در قرآن نام برده شده‌اند به تحقيق و بررسي در قرآن بپردازيد، به منبعي جز قرآن مراجعه نخواهيد كرد، درعين‌حال معمولاً تحقيق درباره اين ايده هيچ نقشي در توسعه معارف و آموزه‌هاي قرآني نخواهد داشته يا دست‌كم اين نقش بسيار اندك خواهد بود.ازاين‌رو براي اين معيار دخيل در قرآني بودن عنوان يا ايده، ضريب(2) درنظر گرفته مي‌شود.
ضريب امتياز معيار«نقش ايده درتوسعه و تعميق علوم قرآني، معارف قرآني يا رفتار قرآني»
اين معيار مهمترين معيار درميان معيارهاي سه‌گانه سنجش قرآني بودن ايده است؛ زيرا درحيطه غايات و اهداف تحقيقات قرآني قرار دارد؛و همواره غايات و اهداف شكل‌دهنده، مقدماتند. اگر هدف قرآن‌پژوه دست يابي به وسعت بيشتري از علوم يا معارف قرآني باشد، بنابراين دغدغه قرآن‌پژوهي او بيشترخواهد بود. ازاين‌رو براي اين معيار تعيين‌كننده در پژوهش درباره ايده، ضريب(3) درنظر گرفته مي‌شود.

نمونه‌ها و نحوه امتيازدهي معيار «خاستگاه قرآني» به ايده‌هاي پژوهشي
 

به عنوان مثال معيار خاستگاه قرآني بودن در سه ايده «پيام صلح درقرآن»، «مديريت در قرآن» و «انفجار هيدروژني در قرآن» را مورد بررسي قرار مي‌دهيم.

ايده «پيام صلح در قرآن»
 

اگريك نفرغيرمسلمان كه قبلاً اطلاع چنداني از قرآن نداشته است،ايده «پيام صلح در قرآن» را مطرح كند، طبعاً خاستگاه شكل‌گيري اين ايده در او صرفاً انگيزه شناخت ديدگاه قرآن در اين‌باره است،بي‌آنكه اطلاع خاصي از قرآن داشته باشد. البته، ممكن است او با پيش‌فرض‌هايي دراين باره، همراه بوده باشد چنانكه ممكن است يكي از پيش‌فرض‌هاي وي اين باشد كه «همه كتب آسماني دربردارنده پيام صلح براي بشريتند» و از جمله كتب آسماني در بردارنده پيام صلح، قرآن، كتاب مسلمانان است؛ولي اين بدان معني نيست كه به طور خاص، آگاهي از قرآن و سابقه مطالعات قرآني وي،عامل شكل‌گيري چنين ايده‌اي بوده باشد. ازسوي ديگر، انگيزه آگاهي از پيام قرآن در اين‌باره،مي‌تواند سبب شكل‌گيري اين ايده گرديده باشد. بنابراين اگرچه آگاهي تفصيلي از قرآن منشأ شكل‌گيري اين ايده نبوده است، ولي انگيزه بررسي اين ايده به منظور آگاهي از معارف قرآني،سبب شكل‌گيري آن بوده است؛از اين‌رو، امتيازمتوسط به بالا براي سنجش اين معيار در اين ايده مناسب خواهد بود؛زيرا هم اطلاع وي از متن قرآن در تكوّن ايده تأثيرداشته و هم انگيزه وي از انجام اين تحقيق، دستيابي به اطلاعات درون قرآن دراين‌باره است.
(19) (متوسط) Xn1>2

ايده «مديريت در قرآن»
 

حال اگر يك دانشمند مسلمان كه آشنايي مناسبي با قرآن‌كريم و دانش مديريت دارد،ايده «مديريت در قرآن» را مطرح سازد، باتوجه به اينكه معمولاً افزون براينكه آگاهي از آموزه‌هاي قرآني،زمينه شكل‌گيري اين ايده را در طرح‌كننده اين ايده كه با علم مديريت آشنايي دارد،فراهم كرده است، به طورطبيعي انگيزه دستيابي به ديدگاه قرآن در اين‌باره نيز در تكوّن اين ايده نقش خواهد داشت. به اين ترتيب، معيار «خاستگاه قرآني بودن» اين ايده،بالاترين امتياز را خواهد داشت.
(خيلي زياد) Xn2=4

ايده «انفجار هيدروژني در قرآن»
 

اگر بخواهيم معيار«خاستگاه قرآني بودن» ايده «انفجار هيدروژني در قرآن» را بسنجيم، همان‌گونه كه پش‌تر اشاره شد،اين معيار را با دومؤلفه «پيشينه آگاهي قرآن» و «انگيزه دستيابي به ديدگاه قرآن» مورد توجه قرار مي‌دهيم. كسي‌كه چنين ايده‌اي را مطرح مي‌كند، افزون براينكه تا اندازه‌اي از داده‌هاي علوم طبيعي مانند فيزيك و شيمي آگاهي دارد، از داده‌هاي قرآني نيزاطلاع دارد. به طورطبيعي بايد ميزان آگاهي صاحب اين ايده از گزاره‌هاي قرآني به اندازه‌اي باشد كه بتواند مستنداتي از آيات قرآني را براي دلالت بر اين پديده به خاطرآورد.(20) ازطرفي بسيار روشن است كه او نمي‌توان جزئيات علمي اين پديده را از قرآن استخراج كند و ناچار است با الهام از قرآن دراين زمينه فرضيه‌سازي كند و سپس به طوركامل با استفاده از داده‌هاي علوم طبيعي به مطالعه در اين زمينه بپردازد. از اين‌روبه نظر مي‌رسد «خاستگاه قرآني بودن اين ايده» نيز مي‌تواند دست‌كم متوسط باشد.
(متوسط) Xn3>2
نمونه‌ها و نحوه امتيازدهي معيار دوم «نياز به منابع قرآني از آن‌جهت كه به تبيين آيات، پرداخته‌اند»
براي نمونه سه عنوان «مديريت سياسي در سوره سبأ»، «روش‌شناسي پاسخ‌دهي به شبهات در قرآن» و «روش‌هاي آموزش قرآن در زمان رسول‌خدا(ص)» را با معيار «نياز به مطالعه قرآن و منابع قرآني از آن‌جهت كه به توضيح آيات كلام الهي پرداخته‌اند» مورد سنجش قرار مي‌دهيم.
اگرچه براي تحقيق درباره ايده «مديريت سياسي در سوره سبأ»نيازمند بررسي متون مربوط به علم سياست خواهيم بود، ولي به هرحال لازم است به مطالعه دقيق قرآن نيز بپردازيم. بنابراين امتياز اين معيار از متوسط يعني2 بيشتر خواهد بود.
(متوسط) Yn1>2
به طورطبيعي تحقيق درباره ايده «روش‌شناسي پاسخ‌دهي به شبهات درقرآن»،مطالعات بسيار وسيعي در قرآن را مي‌طلبد و نيازچنداني به مطالعات غيرقرآني ندارد، از اين‌رو امتياز معيار«نيازبه مطالعه قرآن و منابع قرآني از آن‌جهت كه به توضيح آيات كلام الهي پرداخته‌اند»، بالاترين ميزان را خواهد داشت.
(خيلي زياد) Yn2=4
روشن است كه مطالعه درباره عنوان «روش‌هاي آموزش قرآن در زمان رسول‌خدا«ص»،بيش از آنكه نياز به مطالعه متن قرآن داشته باشد،نيازمند مطالعات تاريخي است. از اين‌رو، امتيازمربوط به معيار «نياز به مطالعه قرآن و منابع قرآني از آن‌جهت كه به توضيح آيات كلام الهي پرداخته‌اند»، درباره اين ايده كمترازمتوسط خواهد بود.
(متوسط) Yn3<2
نمونه‌ها و نحوه امتيازدهي به معيارسوم «نقش پژوهش در توسعه علوم يا معارف قرآني يا عمل به قرآن‌كريم»
براي سنجش اين معياركه مهمترين معيارمشخص كردن ايده قرآني است،سه عنوان «قلمرو ولايت پيامبر در قرآن»، «شيوه‌هاي تفسيرشيعه در قرن چهاردهم» و «تأويل گروه فرقان از قرآن» را مورد ارزيابي قرار مي‌دهيم. در نگاهي ابتدايي به اين سه عنوان درمي‌يابيم كه عنوان نخست معارفي و دو عنوان ديگر علوم قرآني‌اند.

ايده «ولايت پيامبر در قرآن»
 

كسي كه تحقيق درباره ايده «قلمرو ولايت پيامبر در قرآن» را مدنظر دارد، درصدد گسترش معارف قرآني درباره شخصيت پيامبردر قرآن است و پژوهش در اين مورد است كه موجب توسعه آگاهي درباره معارف قرآن دراين‌باره و نيز تعميق آن در اين زمينه خواهد شد. به اين ترتيب امتياز اين عنوان باتوجه به اين معيار دربالاترين ميزان خواهد بود.
(خيلي زياد) Zn1=4
اين ايده علوم قرآني است و هدف پژوهشگر از بررسي درباره آن گسترش آگاهي درباره يكي از مسائل علوم قرآني است كه همان «روش‌هاي تفسير قرآن» است. به اين ترتيب ممكن است اين تحقيق درگسترش معارف قرآني نقش مستقيمي نداشته باشد، ولي به توسعه دانايي در حوزه علوم قرآني كمك خواهد كرد، اگرچه اين تأثير نيزمستقيم نيست. بهرحال، هدف تحقيق گسترش دانش در اين زمينه است. از اين‌رو امتياز اين معيار دراين ايده بالاتر از متوسط درنظر گرفته مي‌شود.
(متوسط) Zn2>2
اين عنوان نيزعلوم قرآني است. هدف از اين تحقيق،مطالعه درباره رويكرد برداشت از قرآن درميان گروهي سياسي به نام فرقان است كه دراواخر دهه50 و اوايل دهه60 در كشور ما ظهور و بروز داشت و دست به اقداماتي اعتقادي ازجمله تفسير قرآن و فعاليت‌هايي سياسي ازجمله ترور بزرگان انقلاب زد. بررسي رويكرد اين گروه در تأويل قرآن،بيش از آنكه به تبيين تأويل قرآن كمك كند، به معرفي روش اين گروه مي‌پردازد،و درصدد معرفي نوع تمايلات فكري اين گروه است. اگرچه ممكن است محقق درهنگام مطالعه درباره اين ايده به مقايسه روش اين گروه با ديگر روش‌ها بپردازد و حتي به طورگسترده روش تأويل گروه فرقان را ابطال كند، ولي آنچه ازعناصر و عبارات اين ايده برمي‌آيد، چيزي جز گزارش رويكرد اين گروه دراين‌باره نيست. از اين‌رو، امتياز مربوط به معيار«نقش ايده در توسعه و تعميق علوم قرآني، معارف قرآني يا رفتار قرآني» دراين ايده، كمتر از متوسط درنظرگرفته مي‌شود.
(متوسط) Zn3<2

نمونه ارزيابي «قرآني بودن ايده يا عنوان» براساس كاربرگِ ارزيابي
 

ايده «مديريت در قرآن» به شرح زير قابل ارزيابي است:

کاربرگ ارزیابی قرآنی بودن ایده، عنوان یا مسئله ی تحقیق(پژوهشی قرآنی شمرده می شود که دست کم امتیاز آن 12 باشد.)
ایده، عنوان یا مسئله تحقیق: مدیریت در قرآن
ردیف	عوامل ارزیابی	امتیاز	ضریب	نتیجه	توضیح
1	4	3	2	1	0
	خاستگاه قرانی			2			1	2	این ایده میان رشته ای است و دارای خاستگاهی دو گانه در قرآن و علم مدیریت است.
2	نیاز به مطالعه­ی قرآن و منابع قرآنی از آن جهت که به توضیح آیات کلام الهی پرداخته اند		3				2	6	اگر چه ایده میان رشته ای است، ولی نمونه ها بااستخراج از قرآن با علم مدیریت مورد تحلیل قرار می گیرد.
3	نقش پژوهش درباره آن در توسعه و تعمیق علوم، معارف یا عمل به قرآن کریم	4					3	12	تحقیق درباره ی این ایده دیدگاه و آموزه های قرآن درباره ی مدیریت را مورد توجه قرار می دهد واز این طریق انتظار می رود سبب توسعه و تعمیق معارف قرآنی گردد.
جمع امتیاز		30

ضميمه يك

کاربرگ ارزیابی قرآنی بودن ایده، عنوان یا مسئله پژوهش و پژوهش های قرآنی شمرده می شود که دست کم امتیاز آن 12 باشد.
ایده، عنوان یا مسئله تحقیق
ردیف	معیار ارزیابی	خیلی زیاد	زیاد	متوسط	کم	هیچ	ضریب	نتیجه	توضیح
4	3	2	1	0
1	خاستگاه قرآنی						1	2
2	نیاز به مطالعه­ی قرآن و منابع قرآنی از آن جهت که به توضیح آیات کلام الهی پرداخته اند						2	6
3	نقش و تاثیر پژوهش درباره آن بر توسعه و تعمیق علوم، معارف یا رفتار قرآنی						3	12
جمع امتیاز		30
کارشناس ارزیاب: امضاء:

پي نوشت ها:
 

1. اصول‌الكافي69/1، ح5: «روي الصادق«ع»: أنّ رسول‌الله خطب الناس بمني، فقال: أيها النّاس ما جاءكم عني يوافق كتاب الله فإنا قلته، و ما جاءكم يخالف كتاب الله فلم أقله»؛ وسائل الشيعه: ج18، الباب9 من أبواب صفات القاضي، الحديث40 و41: روي الطبرسي في «الإحتجاج» عن الحسن بن الجهم(2) قال: قلت له تجيئنا الأحاديث عنكم مختلفه، فقال: «ما جاءك عنّا فقس علي كتاب الله عزّ و جلّ و أحاديثنا، فإن كان يشبههما فهو منّا، و إن لم‌يكن يشبههما فليس منّا»، قلت: يجيئنا الرجلان وكلاهما ثقه بحديثين مختلفين ولا نعلم أيّهما الحق؟ قال:«فإذا لم تعلم فموسّع عليك بأيّهما أخذت». حسن بن الجهم بن بكير بن أعين الشيباني، در ترجمه نجاشي، ص108 مورد توثيق قرار گرفته و درباره وي چنين آمده است: «وقال ثقه،روي عن أبي‌الحسن الرضا.»
2. مقصود ما از واحد تحقيقاتي،هر مجموعه‌اي است كه به گونه‌اي جمعي به تحقيق مي‌پردازند؛خواه يك كار گروه يا گروه يا پژوهشكده يا پژوهشگاه باشد.
3. ايشان چند سال پيش،اين مطلب را در يك مكالمه تلفني به نگارنده اعلام كرد. چنانكه در كتاب مذكور نيز اين مطلب را آورده است.
4. مرحوم دهخدا اين معني را از اقرب‌الموارد اقتباس كرده است.
5. تأليف،از ريشه «أ ل ف» به معني پيوند زدن كه اصطلاحاً به معني جمع‌آوري و تنظيم مجموعه‌اي از مطالب متناسب با يكديگراست.
6.تصحيح متون،كه معمولاً بر روي متون كهن و سنگين علمي انجام مي‌گيرد و همراه با مقابله نسخه‌هاي خطي آن متن و شرح و توضيح لغات و عبارات دشوار است.
7. ترجمه،كه در آن،متني از زباني به زبان ديگر برگردانده مي‌شود.
8. تفسير،كه به معني آشكار كردن مراد گوينده و يا نويسنده از يك متن است.
9. شرح،كه به معني رفع ابهام‌ها و ارائه توضيحات و اطلاعات بيشتر در رابطه با يك متن است.
10.احياي نسخ،كه شامل: شناسايي، مرمت، بازخواني، مقايسه و ديگر فعاليت‌هاي لازم براي تبديل كردن يك نسخه خطي به نسخه چاپي و يا قابل استفاده مي‌باشد.
11.آزمايش، كه به معني سنجش و بررسي يك متغير در حالات و شرايط گوناگون است.
12.نگارنده معادل فارسي واژه «ايده» را نيافتم تا از آن در اين عبارت استفاده كنم.اگرچه برخي اظهار مي‌دارند كه اساساً اين واژه فارسي است و به زبان‌هاي ديگر راه پيدا كرده است،تاكنون دليلي براين سخن نيافته‌ام.
13.بسياري عنوان پژوهش را «موضوع پژوهش» مي‌نامند كه تعبيردقيقي نيست.اصولاً موضوع،محوري از مسائل يا حوزه‌اي ازعلم را در برمي‌گيرد كه نمي‌توان در تحقيقات و پژوهش،از آن استفاده كرد.به هرحال،آنها كه تعبير «موضوع پژوهش» را بكار مي‌برند، مرادشان «عنوان پژوهش» است.
14.مراد از محصول، پژوهشي است كه عمليات پژوهشي آن به پايان رسيده،ولي هنوز به عنوان خروجي و برون‌داد منتشر و توزيع نشده و دراختيار مخاطبان قرار نگرفته است.
15.مراد از «خروجي پژوهش»، آن دسته از محصولات پژوهشي است كه توزيع شده و در اختيار مخاطبان قرار گرفته است.
16.مركز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة‌المعارف قرآن‌كريم، ج1، ص23 تا 25. مركز مذكور، اين قسمت از سخن خود را به الميزان، ج8، ص359 ارجاع داده است.
17.مراد از تدوين، تنظيم و تنسيق جديد علوم موجود است.
18.مي‌توان مؤلفه‌ها يا معيارهاي سه‌گانه فوق را به معيارهاي بيشتري تحليل كرد،ولي از آنجا كه هدف آن است كه كاربرگ و عناصر ارزيابي ساده باشد و از هرگونه پيچيدگي پرهيز كنيم، به اين سه معياربسنده شده است. به طورمثال، مؤلفه اول (خاستگاه قرآني)،به مؤلفه‌هاي زيرقابل تحليل است:
1.برخورداري از سابقه آگاهي درباره مسئله موردنظر در قرآن
2.عدم برخورداري از سابقه آگاهي مذكور و صرفاً انگيزه آگاهي از معارف قرآن سبب طرح مسئله شده است. (با قطع‌نظرازاينكه نقشي درگسترش علوم و معارف قرآني و عمل به قرآن‌كريم داشته باشد يا نه.)
همچنين،مؤلفه دوم (نياز به مطالعه قرآن و منابع قرآني از آن‌جهت كه به توضيح آيات كلام الهي پرداخته‌اند)، به مؤلفه‌هايي به اين شرح قابل تحليل است:
1.نياز به متن قرآن در تحقيق
2.نيازبه منابع تفسيري از آن‌جهت كه به تبيين آيات الهي پرداخته‌اند.
3.نيازبه تك‌نوشته‌هاي موضوعي درباره علوم و معارف قرآني
تحقيق درباره ايده مؤلفه سوم (نقش و تأثير پژوهش بر توسعه و تعميق علوم،معارف و يا رفتار قرآني) نيز به مؤلفه‌هايي به شرح زير،قابل تحليل است:
1.نقش پژوهش بر توسعه معارف قرآني
2.نقش پژوهش بر توسعه علوم قرآني
3.نقش پژوهش بر توسعه عمل به قرآن‌كريم
4.نقش پژوهش بر توسعه برنامه‌ريزي درباره گسترش تمسك به قرآن‌كريم
به اين ترتيب، 9معيار خواهيم داشت كه در سه دسته، قابل تقسيم و ارزيابي خواهد بود.
19.شرح علائم اختصاري:
X: امتياز معيار خاستگاه قرآني
n: ايده،عنوان يا مسئله موردنظر
n1: ايده پيام صلح در قرآن
20.آيات مباركه سوره تكوير/6: «وإذا البحارُ سجِّرت» و سوره انفطار/3: «وإذا البحار فُجِّرت»، مي‌تواند زمينه طرح فرضيه‌هايي در اين باره باشد.
 

1.انصاري، مرتضي؛ فرائد الأصول، دفتر انتشارات اسلامي.
2.حسن‌بن زين‌الدّين، معالم‌الدّين معالم‌الأصول، دفتر انتشارات اسلامي.
3.حرّعاملي، محمد؛تفصيل وسائل‌الشيعة إلي تحصيل مسائل‌الشريعة (وسائل‌الشيعة)، قم، مؤسسة آل‌البيت«ع»، 1409ق.
4.خراساني، محمدكاظم؛ كفاية الأصول، قم، مؤسسة آل‌البيت«ع»، 1409ق.
5. خرّمشاهي،بهاءالدين؛دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهي، تهران، دوستان[و]ناهيد، 1377ش.
6. خاكي، غلام‌رضا؛ روش تحقيق با رويكردي به پايان‌نامه‌نويسي، تهران، بازتاب، 1382ش.
7. صفايي حائري، علي(عين-صاد)؛درآمدي بر علم اصول، قم، ليلة‌القدر، 1380ش.
8. انوري،حسن؛فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، 1381ش.
9. عياشي، محمدبن مسعود؛تفسيرالعياشي، تهران، چاپخانه علميه،1380ق.
10.مركز فرهنگ و معارف قرآن؛ دائرة‌المعارف قرآن‌كريم، قم، بوستان كتاب،1382ش.
11.مطهّري،مرتضي؛آشنايي با علوم اسلامي(اصول فقه، فقه).
12.اعتمادي تبريزي خواجوي، مصطفي؛ شرح رسائل، قم، مهر،بي‌تا.
13.نادري، عزّت‌الله- سيف نراقي، مريم؛ روش‌هاي تحقيق و چگونگي ارزشيابي آن درعلوم انساني، بي‌جا، دفتر تحقيقات و انتشارات بدر، 1375ش.
14.دهخدا،علي‌اكبر؛لغتنامه دهخدا، (زيرنظر دكتر محمّدمعين و دكتر سيدجعفرشهيدي)، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377ش.
منبع:نشريه پژوهشهاي قرآني،شماره 57.