رفتارشناسي تربيتي رسول خدا (ص )

مقدمه :

قرآن کريم پيامبراعظم (ص ) را اسوه حسنه مي داند که تمام بشريت درتمامي اعصار بايستي به او اقتدا کنند .ما دراين مقاله نگرشي برعملکرد تربيتي رسول الله (ص ) ازنگاه آيات قرآن داريم تا تذکري باشد براي همگان تا درميزا ن تأسي خود به اين اسوه حسنه تجديد نظرنموده و سهم بيشتري از عمرخود را به مشابهت و مشاکلت با اين پيامبرخوبيها که داراي خلق عظيم قرآني است صرف نماييد .دراين مقاله به رفتارپيامبرنسبت به پيروان ،بشارت دهي پيامبربه پيروان تقويت روحي و معنوي به پيروان و الگودهي عملي به پيروان اشاره شده و آنگاه صفات جميله رسول الله (ص ) و اوصاف ويژه نبوي مطرح گرديده است .اميد است خوانندگان محترم رهتوشه تربيتي نابي را ازرفتارهاي قرآني رسول الله (ص ) بدست آورند .

رفتارپيامبرنسبت به پيروان :

1-(و اذا جاءک الذين يومنون بآياتنا فقل سلام عليکم کتب ربکم علي نفسه الرحمه ) (انعام 54/6 )
و چون کساني که به آيات ما ايمان دارند نزد تو آيند بگو : سلام بر شما پروردگارتان رحمت را بر شما مقرر داشته است .
2-(و اخفض جناحک لمن اتبعک من المومنين فان عصوک فقل اني بريء مما تعملون )(شعراء 215/26 و 216 ) و بال ( مهر و رحمت )خود را براي مومناني که ترا پيروي کرده اند فرود آر*پس اگر (مشرکان ) ترا نافرماني کردند بگو :من از آنچه شما مي کنيد بيزارم .
3-(محمد رسول الله والذين معه اشداء الي الکفار رحماء بينهم )( فتح 29/48 ) محمد (ص )
فرستاده خداست و کساني که با اويند برکافران سرسخت و در ميان خود مهربانند .
4-(فاعف عنهم و استغفرلهم و شاورهم في الامر ) (آل عمران 159/3 )
پس ازآنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه و درکار (جنگ و اموراجتماعي که دستوري خاص درباره آن به تو نرسيده است )با آنان مشورت کن .
5-(و اصبرعلي ما يقولون و اهجرهم هجراً جميلاً ) ( مزمل 10/73 )
و برآنچه ( مشرکان ) مي گويند صبرکن و به گونه اي پسنديده ازآنان دوري گزين .

پيامبرو بشارت دهي به پيروان :

1-(انا فتحنالک فتحاً مبيناً )( فتح 1/84 )
ما براي تو پيروزي نماياني آورديم .
2-(لقد رضي الله عن المومنين اذ يبايعونک تحت الشجره فعلم ما في قلوبهم فانزل السکينه عليهم و اثابهم فتحا قريبا * و مغانم کثيره يا خذونها و کان الله عزيزاً حکيماً * وعدکم الله مغانم کثيره تاخذونها فعجل لکم هذه و کف ايدي الناس عنکم و لتکون آيه للمومنين و يهديکم صراطاً مستقيماً * واخري لم تقدروا عليها قداحاط الله بها وکان الله علي کل شيء قديراً ) (فتح 18/48 تا 21 )
به راستي خداوند ازمومنان خشنود شد آنگاه که (درحديبيه )در زيرآن درخت با تو بيعت مي کردند پس آنچه را دردلهاشان بود (ازصفا و وفا )دانست .ازاين رو آرامش را برآنان فرو فرستاد و پيروزي اي نزديک ( فتح خيبر ) را به آنان پاداش داد * و نيزغنيمت هاي بسياري را که خواهند گرفت و خداوند توانمند و با حکمت است * خداوند به شما غنيمتهاي فراواني را وعده داده است که خواهيد گرفت پس دراين يکي ( غنيمت هاي خيبر )براي شما شتاب کرد و دستهاي مردم را از شما باز داشت و ( چنين کرد ) تا نشانه اي براي (ياري و پيروزي ) مومنان باشد و شما را به راهي راست رهنمون گردد * و غنيمت هاي ديگري هست که برآنها دست نيافته ايد،قطعاً خداوند برآنها احاطه دارد،و خداوند برهرچيزي تواناست .
3-(لقد صدق الله رسوله الرءيا بالحق لتدخلن المسجد الحرام ان شاءالله آمنين محلقين رءوسکم و مقصرين لا تخافون فعلم ما لم تعلموا فجعل من دون ذلک فتحا قريبا *هو الذي ارسل رسوله بالهدي و دين الحق ليظهره علي الدين کله و کفي بالله شهيداً ) ( فتح 27/48 و 28 )
همانا خداوند،خواب درست و راستي را به پيامبرش نشان داد که به خواست خدا قطعاً درامنيت کامل سر تراشيده و موي سترده درحالي که هيچ بيم نداشته باشيد به مسجد الحرام در خواهيدآمد ،اما او مي دانست چيزي را که شما نمي دانستيد ،پس (آن را به تاخيرافکند و )پيش از پيروزي اي نزديک تر ( فتح خيبر)را قرارداد * اوست آنکه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاد تا آن را بر هر ديني غلبه دهد و همين بس که خداوند گواه (راستي اين پيامبر)است .
4-(و اذ قلنا لک ان ربک احاط بالناس و ما جعلنا الرءيا التي ارينک الا فتنه للناس و الشجره الملعونه في القرآن و نخوفهم فما يزيدهم الا طغياناً کبيراً ) (اسراء 60/17 )
و(ياد آر)آنگاه که تو را گفتيم که به راستي پروردگارت برمردم احاطه دارد و آن خوابي را که به تو نمايانديم و آن درخت نفرين شده درقرآن را جز براي آزمون مردم قرار نداديم و آنان را بيم مي دهيم ولي آنان را جزسرکشي بزرگ نمي افزايد .
5-(قل للذين کفروا ستغلبون و تحشرون الي جهنم و بئس المهاد *قد کان لکم آيه في فئتين التقتا فئه تقاتل في سبيل الله و اخري کافره يرونهم مثليهم راي العين و الله يويد بنصره من يشاء ان في ذلک لعبره لاولي الابصار) (آل عمران 12/3 و 13 )
به آنانکه کفر ورزيده اند بگو :به زودي مغلوب شده و به سوي دوزخ محشورمي گرديد،و آن بد بستري است * تحقيقاً براي شما (کافران )نشانه اي بود (برصدق پيامبرو غلبه حق برباطل )دردو گروهي که (درجنگ بدر)با هم روبرو شدند گروهي در راه خدا مي جنگيدند و گروه ديگرکافر بودند که آنان (مومنان ) را به ديد چشم دو برابرخود مي ديدند !وخدا هرکه را خواهد به ياري خود تاييد مي کند .بي شک دراين کارعبرتي براي اهل بينش است .
6-(الا تنصروه فقد نصره الله اذ اخرجه الذين کفروا ثاني اثنين اذ هما في الغاراذ يقول لصاحبه لاتحزن ان الله معنا فانزل الله سکينته عليه و ايده بجنود لم تروها و جعل کلمه الذين کفرو السفلي وکلمه الله هي العيا والله عزيزحکيم ) (توبه 40/9 ) اگراو (پيامبر )را ياري ندهيد،همانا خداوند او را ياري داد ( در شب هجرت )آنگاه که کافران او را (ازمکه ) بيرون کردند. در حالي که يکي از دو تن بود (پيامبر و ابوبکر )آنگاه که درغار ثور(کوهي نزديک مکه )بودند .آنگاه که به همراه خود مي گفت :غم مخور!خدا با ماست .پس خداوند آرامش خود را براو نازل کرد و او را با سپاهياني که شما نديديد (درجنگ هاي بدرو احزاب و حنين يا درهمان شب هجرت )نيرو بخشيد و سخن کافران را فروترکرد و سخن خدا برتراست و خداوند توانمند و با حکمت است .

تقويت روحي و معنوي پيروان :

پيامبرعزيز،پيروان راستين خود را با بيان امدادهاي غيبي اش ،دلداري و تقويت مي نمايد و مواردي را که مورد تاييد الهي قرارگرفته اند،درآيات کريمه يادآور مي شود :
1-(لقد نصرکم الله في مواطن کثيره و يوم حنين اذ اعجبتکم کثرتکم فلم تغن عنکم شيئا و ضاقت عليکم الارض بما رحبت ثم وليتم مدبرين *ثم انزل الله سکينته علي رسوله و علي المومنين و انزل جنودا لم تروها و عذب الذين کفروا و ذلک جزاء الکافرين )(توبه 25/9 و 26 )
همانا خداوند شما را درجنگهاي بسياري ياري نمود و نيزدر روزحنين،آنگاه که بسياري نفراتتان شما را مغرورکرد ولي هيچ سودي به حالتان نداشت و زمين با همه وسعتش بر شما تنگ آمد (راه فراري نداشتيد )آنگاه پشت کنان گريختيد * سپس خداوند آرامش خود را برپيامبرش و برمومنان فرو فرستاد و سپاهي (ازفرشتگان )را که شما نديديد فرو فرستاد و کافران را ( با کشتارو اسارت و ازدست دادن اموال خود )عذاب کرد و همين است کيفرکافران .
2-(قد کان لکم آيه في فئتين التقتا فئه تقاتل في سبيل الله و اخري کافره يرونهم مثليهم راي العين والله يويد بنصره من يشاء ان في ذلک لعبره لاولي الابصار )(آل عمران 13/3 ) تحقيقاً براي شما (کافران )نشانه اي بود (برصدق پيامبرو غلبه حق برباطل )دردو گروهي که (درجنگ بدر )با هم روبرو شدند گروهي درراه خدا مي جنگيدند و گروه ديگرکافربودند که آنان ( مومنان )را به ديد چشم دو برابرخود مي ديدند ! و خدا هرکه را خواهد به ياري خود تاييد مي کند .بي شک دراين کارعبرتي براي اهل بينش است .
3-(و اذ يعدکم الله احدي الطائفتين انها لکم و تودون ان غير ذات الشوکه تکون لکم و يريد الله ان يحق الحق بکلماته و يقطع دابرالکافرين * ليحق الحق و يبطل الباطل و لو کره المجرمون *اذ تستغيثون ربکم فاستجاب لکم اني ممدکم بالف من الملائکه مردفين *
وما جعله الله الا بشري و لتطمئن به قلوبکم و ما النصر الا من عند الله ان الله عزيزحکيم *اذ يغشکم الناس امنه منه و ينزل عليکم من السماء ماء ليطهرکم به و يذهب عنکم رجزالشيطان و ليربط علي قلوبکم و يثبت به الاقدام *اذ يوحي ربک الي الملائکه اني معکم فثبتوا الذين آمنوا سالقي في قلوب الذين کفروا الرعب فاضربوا فوق الاعناق و اضربوا منهم کل بنان ) (انفال 7/8 تا 12 )
و(ياد آريد )آنگاه که خداوند به شما وعده مي داد که يکي از دو گروه (کاروان تجاري قريش يا سپاه جنگي آنها )ازآن شما خواهد بود و شما دوست مي داشتيد که آن گروه بي سلاح ( کاروان تجاري )ازآن شما باشد و خدا مي خواست که حق را با کلمات خود (وعده هايي که براي غلبه اسلام داده بود )ثابت بدارد و نسل کافران را براندازد *(آري ) تا حق را ثابت بدارد و باطل را نابود کند گرچه تبهکاران خوش ندارند*
آنگاه که (ازبيم و وحشت جنگ ) ازپروردگارتان ياري مي خواستيد و او خواسته شما را پاسخ داد که من قطعاً شما را با هزاري از فرشتگان که پشت سرهم فرود مي آيند؛ياري خواهم رساند *و خداوند آن را قرارنداد جز مژده اي ( براي شما ) و براي آنکه دل هاتان آرام يابد.حال آنکه ياري جز از سوي خدا نيست که خداوند توانمند و با حکمت است *آنگاه که خواب سبکي را که مايه آرامشي ازسوي او بود برشما فرو مي پوشاند (مسلط مي کرد )و آبي از آسمان بر شما مي فرستاد تا شما را بدان پاک سازد و وسوسه شيطان را از شما بزدايد و دلهاي شما را محکم و گام هايتان را استوار بدارد * آنگاه که پروردگارت به فرشتگان وحي مي کرد که من با
شمايم شما نيزمومنان را پايداربداريد به زودي در دلهاي کافران ترس و وحشت افکنم .پس بالاي گردن ها ( سرهاي کافران )را بزنيد و هم سرانگشتان آنها را بزنيد (دست و پاي آنها را ازکاربيندازيد ) .
4-(و اذکروا اذ انتم قليل مستضعفون في الارض تخافون ان يتخطفکم الناس فئاوئکم و ايدکم بنصره و رزقکم من الطيبات لعلکم تشکرون )(انفال 26/8 )
وبه ياد آريد که شما گروهي اندک بوديد و مردمي ناتوان در زمين بشمارمي آمديد . بيم آن داشتيد که مردم ديگر بنيادتان برچينند ،پس او شما را پناه داد و به ياري خود نيرو بخشيد و از چيزهاي پاکيزه روزي شما کرد ،باشد که سپاس گذاريد .
5-(اذ انتم بالعدوه الدنيا و هم بالعدوه القصوي و الرکب اسفل منکم و لوتواعدتم لاختلفتم في الميعاد و لکن ليقضي الله امرا کان مفعولا ليهلک من هلک عن بينه و يحيي من حي عن بينه و ان الله لسميع العليم *اذ يريکهم الله في منامک قليلاً و لو ارئکهم کثيرا لفشلتم و لتنزعتهم في الامرو لکن الله سلم انه عليم بذات الصدور*و اذ يريکموهم اذ التقيتم في اعينکم قليلاً و يقللکم في اعينهم ليقضي الله امرا کان مفعولا و الي الله ترجع الامور ( انفال 42/8 تا 44 )
آنگاه که شما درحاشيه نزديک و پايين واديه ( بدر) بوديد و آنان درحاشيه دورو بالاي آن و کاروان (تجاري قريش ) پايين تر از شما (و دور ازدسترس ) بود (و همه اينها موجب برتري دشمن و ضعف شما بود )به طوري که اگربا هم وعده مي گذاشتيد،در وعده اختلاف مي کرديد (هيچکدام برسرجاي خود حاضر نمي شديد ) ولي (چنين شد ) تا خداوند کاري را که بايد انجام مي گرفت برگزارکند تا هرکه هلاک مي شود از روي دليل و آگاهي به هلاکت رسد و هرکه زنده ( هدايت ) مي شود از روي دليل و آگاهي باشد و خداوند بس شنوا و داناست * آنگاه که خداوند شمارآنان را درخوابت به تو اندک نشان مي داد و اگر آنان را به تو بسيار نشان مي داد،حتماً سست مي شدي و درکارجنگ نزاع و کشمکش مي کردي ولي خداوند (شما را از سستي و اختلاف )به سلامت داشت،که او ازاسرار سينه ها داناست* و آنگاه شمارآنان را هنگامي که (در ميدان جنگ ) با هم روبرو شديد درچشم شما اندک نشان مي داد و شمارا نيز در چشم آنان اندک نشان مي داد تا خداوند کاري را بايد انجام مي گرفت، برگزارکند،و کارها به خدا بازگردانده مي شود .

الگودهي عملي به پيروان :

1-(فاستقم کما امرت و من تاب معک ) ( هود 112/11 )
2-(فلذلک فادع و استقم کما امرت و لا تتبع اهواءهم و قل آمنت بما انزل الله من کتاب و امرت لاعدل بينکم الله ربنا و ربکم لنا اعمالنا و لکم اعمالکم لاحجه بيننا و بينکم الله يجمع بيننا و اليه المصير) (شوري 15/42 )
پس براي اين (وحدت ديني ،مردم را ) فراخوان و چنانکه فرمان يافته اي پايدارباش و ازخواسته هاي آنان پيروي مکن. و بگو :من به هرکتابي که خداوند فرو فرستاده ايمان دارم،و فرمان يافته ام که درميان شما به عدالت رفتارکنم،خداوند پروردگارما و شماست،ما راست (جزاي ) اعمالمان و شما راست (جزاي )اعمالتان ،ميان ما و شما بحث و گفتگويي نيست .خداوند ميان ما و شما (در قيامت ) جمع خواهد کرد و بازگشت همه به سوي اوست.
3-(فاصدع بما تومر و اعرض عن المشرکين )(حجر49/51 ) پس آنچه را فرمان مي يابي آشکارکن و از مشرکان روي گردان .
4-(ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائکه الا تخافوا و لا تحزنوا وابشرو بالجنه التي کنتم توعدون ) (فصلت 30/41 )
کساني که گفتند :پروردگارما خداست،سپس پايداري نمودند، فرشتگان برآنان فرود آيند که بيم مداريد و اندوه نخوريد و مژده باد شما را به بهشتي که وعده داده مي شديد .
خداوند متعال ،پيامبرعزيزش را با رفتار خاص اخلاقي در قرآن ياد مي کند و درواقع حبيب خود را با اين اوصاف جميله، مي ستايد :
1-(و انک لعلي خلق عظيم ) ( قلم 4/68 )
2-(لقد جاءکم رسول من انفسکم )
همانا شما را پيامبري ازخودتان آمده
عزيزعليه ما عنتم
که رنج و سختي شما بر او گران است
حريص عليکم
بر(هدايت و آسايش ) شما حرص مي ورزد (بالمومنين رئوف رحيم )
وبه مومنان ،دلسوز و مهربان است .( توبه 128/9 )
3-فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غليظ القلب لانفضوا من حولک )
پس به لطف و رحمتي ازخداست که با آنان (مومنان ) نرمخو شده اي ،و اگردرشت خو و سخت دل بودي بي گمان ازگرد تو مي پاشيدند .
فاعف عنهم واستغفرلهم و شاورهم في الامر
پس ازآنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه و درکار (جنگ و اموراجتماعي که دستوري خاص درباره ي آن به تو نرسيده است )با آنان مشورت کن .
فاذا عزمت فتوکل علي الله ان الله يحب المتوکلين (آل عمران 159/3 )
4-(ادع الي سبيل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتي هي احسن )(نحل 125/16 )
(مردم را ) با حکمت (دليل استوارعقلي )و پند نيکو به راه پروردگارت فراخوان و با آنان به بهترين روش به بحث و گفتگو پرداز.
5-وان احد من المشرکين استجارک فاجره حتي يسمع کلام الله ثم ابلغه مامنه ذلک بانهم قوم لايعلمون ) (توبه 6/9 )
دقت درشيوه آگاه کردن مشرکان و ظرافتي که دراين امربه کار رفته مکاتب سردمداران غيرالهي را متحيرمي کند .چگونه يک مکتب توحيدي براي جلب مخالفان وآشنا نمودن نابخردان معاند، با تعاليم مقدسه آسماني راه را براي پيامبرش هموارمي کند و نقشه را به بهترين وجه ممکن ترسيم مي نمايد.مناسب مي بينم توجه خوانندگان را به اصولي که درآيه عنوان شده،بهترجلب نمايم :خداوند رئوف به حبيب خود پيامبراعظم فرمان مي دهد : اگريکي از مشرکان به تو پناه آورد،او را ازخود دورمکن،او را پناه ده و فرصتش ده تا سخن برحق و نافذ خداوند حکيم را بشنود،پس ازآشنا شدن او باکلام حق او را ازمخاطرات و تهديدات ايمن دار و او را به جايگاه امن خودش برسان .اينهمه دلسوزي و نگهداري ازمشرک ،بخاطرآن است که آنها نمي دانند و جاهلند.مطمئناً وقتي با کلام نوراني حق آشنا شدند و مهر ورزي شما را دررساندن آنها به جايگاه امن خود ديدند ؛ايمان را ازاعماق دل پذيرا خواهند شد و با خود مي گويد :
(لا اکراه في الدين قد تبين الرشد من الغي ) اکنون که حقيقت ازباطل و راه صواب ازضلال برمن آشکار شد،دين حق را با کمال ميل و اختيار و بدون اکراه پذيرا هستم .اين شيوه تبليغ، يکي ازعوامل موفقيت پيامبراعظم مي باشد .که با رفتار شناسي تربيتي ايشان اين موضوع براي متمسکين به رسول الله (ص ) محق خواهد شد .

اوصاف ويژه نبوي :

1-وانک لعلي خلق عظيم (قلم 4/64) 2
2-(يس و القرآن الحکيم انک لمرسلين علي صراط مستقيم )
(يس 36/ آيات اوليه )
3-(انک علي صراط مستقيم )(زخرف 43/43 )
4-لقد کان لکم في الرسول الله اسوه حسنه لمن کان يرجوا الله واليوم الآخره و ذکرالله کثيرا ) (احزاب 21/33 )
5-(و ما ينطق عن الهوي ان هو الا وحي يوحي ) (نجم 3/35 و 4 )
6-(ما زاغ البصر و ما طغي ) (نجم 17/53 )
7-(و کذب الفوآد ما راي ) (نجم 11/53 )
8-(يا ايها النبي انا ارسلناک شاهداً و مبشراً و نذيراً و داعياً الي الله باذنه و سراجاً منيراً ) (احزاب 45/33 و 46 )
9-(فبما رحمه من الله لنت لهم ) (آل عمران 150/3 )
10-(و ما علمناه الشعر و ماينبغي له ) (يس 69/36 )
1- 25 آيه ازآيات قرآن کريم
2-قرآن کريم و پيامبراعظم (ص )-اثرنگارنده
3-مجموعه اي از کتب تفسيري همچون الميزان مجمع البيان نمونه و ...
منبع:نشريه کوثر،(فصلنامه قرآني)،شماره 30