جهت دهی صحیح به فرهنگ کتاب و کتابخوانی

قبل از بررسی چگونگی جهت دهی صحیح به فرهنگ کتاب و کتابخوانی لازم است ابتدا نسبت به اهمیت موضوع کتاب و کتابخوانی در برهه کنونی مطمئن شویم. مسأله این است که با توجه به گسترش رسانه های رنگارنگ و بسیار جذابی مانند سینما و فضای مجازی، نقش کتاب و کتابخوانی کمتر یا بیشتر شده است؟

کتاب دریچه‌ای است به سوی جهان شگفت‌انگیز علم و معرفت و مطالعه راهی است بسیار ساده و عملی برای پرورش استعدادهای خداداد انسان و آموزش علوم و فنونی که او را در مسیر رشد و تکامل راهنمایی کند. اگر بتوانیم مطالعه را در انسان به صورت عادت درآوریم دیگر ارتباط او با جهان دانش و آگاهی سخت نخواهد بود و بدون هیچ زحمت و مرارتی خواهد توانست از راه مطالعه، درک و اندیشه خود را نسبت به جهان هستی رشد و تعالی بخشد؛ اما باید توجه داشت که تبدیل این علاقه به عادت باید از دوران طفولیت انسان شروع شود.
 
کتابخوانی از جمله صفاتی است که بسیاری از ما علاقه داریم واجد آن باشیم، اما اکثر ما وقت و حوصله کافی را به خواندن کتاب اختصاص نمی‌دهیم. در این نوشتار، سعی کرده‌ایم با کمی مطالعه و جستجو، برخی از مهم‌ترین نکات در مورد کتابخوانی را گردآوری کنیم.

فرار از اتمسفر جهل و خرافه و کهکشان دروغ و گزافه‌گویی رسانه‌ها تنها با آغوش گرم کتاب و فرهنگ کتابخوانی میسر می‌شود.
 
از گذشته دور تا زمان حال مطالعه و کتابخوانی یکی از مهم‌ترین ابزارهای انتقال فرهنگ به نسل‌های دیگر بوده است که این نقش علی‌رغم همه تغییر و تحولاتی که در زندگی بشر صورت گرفته است به قوت خود باقی است و آنچه مسلم است میزان رشد کتاب و کتابخوانی بیانگر رشد و تعالی فرهنگی هر ملتی به حساب آمده و یکی از مولفه‌های تکامل و توسعه فرهنگی جوامع و از جمله جامعه اسلامی ما به شمار می‌آید، زیرا کتابخوانی باعث افزایش سطح بینش و آگاهی عمومی افراد جامعه شده و در سایه آن پیشبرد اهداف فرهنگی موفق‌تر خواهد بود.
 

اهمیت و اولویت کتاب و کتابخوانی در عصر حاضر

انسان باید برای شناخت اولویت های زندگی فردی و اجتماع خود، ابتدا قدر و منزلت واقعی انسان بودنش را دریابد. او باید بداند مزیتش نسبت به دیگر موجودات در چه چیزهایی است و این که صعود و سقوط یا رشد و انحطاط فرد و اجتماع انسان در طول تاریخ، چگونه و با چه ملاک هایی سنجیده و ارزیابی می شود؟

کتاب و کتابخوانی را اگر از زاویه فصل هایی که بر بشریت گذشته است مطالعه کنیم متوجه می شویم که از ارزش و اهمیت و اولویت کتاب و کتابخوانی نه تنها کاسته نشده بلکه سرچشمه هر رشد و ترقی بشر تا ابد خواهد بود. توضیح این که، مرور گونه های متفاوت معجزه های پیامبران، نموداری صعودی از رشد فکری انسان در طول تاریخ به دست می دهد و از سوی دیگر، تجلی دهنده اوج حرمت عقلانی است که دین اسلام برای انسان قائل شده است.

ترقی معجزات پیامبران پیشین از خرق عادت هایی که بیشتر، حواس ظاهری انسان را تحت تأثیر قرار می دادند تا معجزه پیامبر خاتم که از جنس دانش، خواندن و مطالعه و تفکر و تدبر است خود، به تنهایی گویای اهمیت فوق العاده و محوری کتاب، مطالعه و فرهنگ کتابخوانی است.

قرآن کریم نیز بارها بر اهمیت علم آموزی، اندیشیدن و تعقل تأکید کرده است. انبوه تأکیدهای قرآنی و روایی نسبت به قرائت، تدبر در آیات قرآن، و انس با کتاب خدا دلیل دیگری بر اهمیت فوق العاده و محوری کتاب و کتابخوانی در جهت درک حقایق و به تبع آن، هدایت و تعالی انسان است؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ؛ [1] [این‏] کتابى مبارک است که آن را به سوى تو نازل کرده‏ایم تا در [باره‏] آیات آن بیندیشند، و خردمندان پند گیرند.»
 

کتابخوانی و اندیشه ورزی منشأ بزرگترین تحولات تاریخ بشر

مطالعه تاریخ بشر از منظر گزارش های دینی، گواهی می دهد بزرگ ترین تحولات مثبت بشر از طریق «دانستن» اتفاق افتاده است. هر گاه انسان یا انسان هایی شروع به تفکر و آموختن کرده اند حماسه های بزرگی آفریده اند.

توبه حضرت آدم علیه السلام در اثر کلماتی که از خدای متعال دریافت کرد به سرانجام رسید چنان که قرآن کریم می فرماید: «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ؛ [2] سپس آدم از پروردگارش کلماتى را دریافت نمود؛ و [خدا] بر او ببخشود؛ آرى، او [ست که‏] توبه‏پذیرِ مهربان است.»
انبوه تأکیدهای قرآنی و روایی نسبت به قرائت، تدبر در آیات قرآن، و انس با کتاب خدا دلیل دیگری بر اهمیت فوق العاده و محوری کتاب و کتابخوانی در جهت درک حقایق و به تبع آن، هدایت و تعالی انسان استبزرگ ترین پیامبران الهی، صاحب کتاب و آموزه هایی در قالب الواح و صحیفه هایی بودند و با همین معارف توانستند تحولات اساسی در مسیر هدایت بندگان ایجاد کنند. از سوی دیگر، غفلت و فراموشی درس ها و عبرت ها، شکست ها و پیروزی ها و تلخی ها و شیرینی هایی که بر بشریت گذشته است موجب شده تاریخ، بارها آن چنان که نباید، تکرار شود

و این، کتاب ها هستند که در روز مبادا به فریاد جامعه رسیده اند چنان که امام صادق علیه السلام می فرمایند: «احْتَفِظُوا بِکُتُبِکُمْ‏ فَإِنَّکُمْ سَوْفَ تَحْتَاجُونَ إِلَیْهَا؛ [3] کتاب های خویش را حفظ کنید زیرا به زودی به آن ها نیازمند خواهید شد.»

کیفیت کتاب و کتابخوانی

در دین اسلام، کیفیت افکار و رفتار انسانی همواره مقدم بر کمیت بوده است مثل این که ایمان بر عمل صالح مقدم شده و نیز هر عملی هر چند به ظاهر پسندیده، مقبول درگاه الهی نمی افتد بلکه می فرماید: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ؛ [4] خدا فقط از تقواپیشگان مى‏ پذیرد.»

اگر چه دائماً برخی سعی دارند جامعه اسلامی را نسبت به مطالعه و کتاب و کتابخوانی عقب تر از دیگر جوامع نشان دهند اما با کمی دقت درمی یابیم که کیفیت مطالعه و انس عموم مسلمانان با کتاب های مفید بسیار بالاتر از دیگر جوامع است. به عنوان نمونه، قرائت و تدبر در قرآن کریم به عنوان یکی از عادات مسلمین و متدینین است که از نظر تأثیر مثبت بر زندگی افراد، قابل مقایسه با مطالعه هیچ کتاب دیگری نیست چرا که اساساً قرآن کریم معجزه ای جاوید و منحصر به فرد است.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله در این باره می فرمایند: «مَنْ‏ قَرَأَ الْقُرْآنَ‏ فَظَنَّ أَنَ‏ أَحَداً أُعْطِیَ‏ أَفْضَلَ‏ مِمَّا أُعْطِیَ فَقَدْ حَقَّرَ مَا عَظَّمَ اللَّهُ وَ عَظَّمَ مَا حَقَّرَ اللَّهُ؛ [5] کسی که قرآن بخواند و گمان کند کسی چیز بهتری دارد از آن چه او دارد (قرائت قرآن)، پس تحقیر کرده آن چه را خدا بزرگ داشته و بزرگ کرده آن چه را خدا کوچک دانسته است.» بعد از قرآن کریم، کتب شاخص دینی از قبیل نهج البلاغه و صحیفه سجادیه جایگاه کتاب و کتابخوانی را در اسلام نشان می دهند.

در دایره معارف دینی، از هر کتاب مفید و راهگشایی به عنوان دوست و انیس انسان تجلیل شده است. امیرالمؤمنین در مورد کتابخوانی در آرامش دهی می فرمایند: «مَنْ‏ تَسَلَّى‏ بِالْکُتُبِ‏ لَمْ تَفُتْهُ سَلْوَة؛ [6] کسی که با کتاب آرامش یابد، هیچ آرامشی را از دست نداده است.»

با توجه به آن چه در مورد اهمیت، اولویت و کیفیت کتاب و کتابخوانی گفته شد، جهت دهی صحیح به فرهنگ کتاب و کتابخوانی در جامعه دارای چندین بایستگی است:
 

بایستگی مسأله محور بودن کتاب و کتابخوانی

به نظر می رسد تعدد کنونی کتاب های منتشر شده در دوران کنونی از نظر عنوان، موضوعات و تیراژ، در کنار رشد فزاینده مشغله ها و سرگرمی های متنوع امروزی دیگر نمی تواند به عنوان یک مزیت شمرده شود بلکه به مانعی در راه استفاده از کتاب بدل شده است.

برای حل این مسأله لازم است فرایند کنونی کتاب و کتابخوانی در کشور مورد بازبینی قرار گرفته و با وانهادن تیراژ به خصوص در کتاب های غیرمفید و چه بسا معطل کننده، تمرکز خود را بر روی ارتقای کیفی کتاب و کتابخوانی از راه دردشناسی از جامعه امروز و هدایت مسأله کتاب به سوی درمان آن دردها قرار دهد. برای این منظور لازم است رابطه حسی ویژه ای بین قلم پژوهشگران و کتابداران و ناشران برقرار کرد.
 

لزوم آینده نگر بودن کتاب و کتابخوانی

کتاب ها، به عنوان ابزارهای مبنایی هدایت افکار، فراتر از نقل درس های گذشته و حتی حل مسائل امروزه می توانند ترسیم کننده دنیای پیش روی باشند؛ از این رو لازم است نویسندگان، برای ترسیم آینده ای زیباتر و متعادل تر، همه ذهن های عام و خاص را برای ساختن آن زیبایی های بایسته یا محتمل، راهبری کنند. این همه برای آن است که کلیت جامعه در مواجهه با اتفاقات و شاید بحران هایی که در آینده اتفاق خواهد افتاد غافلگیر نشود.

به عبارت بهتر، کتاب باید موجب ایجاد و تقویت دوراندیشی در جامعه شود چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام در این باره می فرمایند: «لَا یُدْهَشُ‏ عِنْدَ الْبَلَاءِ الْحَازِم؛ ‏[7] دوراندیش، در بحران ها غافلگیر نمی شود.»

پی‌نوشت‌ها: 
[1] سوره ص، آیه 29.
[2] سوره بقره، آیه 37.
[3] کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الإسلامیة) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج‏1 ؛ ص52.
[4] سوره مائده، آیه 27.
[5] شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة - قم، چاپ: اول، 1409 ق.
[6] لیثى واسطى، على بن محمد، عیون الحکم و المواعظ (للیثی) - قم، چاپ: اول، 1376 ش، ص 442، ح 7727.
[7] همان، ص 538، ح 9920.