بررسی سنجش تراکم استخوان، تفسیر نتایج، محدودیت‌ها، مزایا و معایب آن

سنجش تراکم استخوان یا دانسیتومتری استخوان نام روشی است که با استفاده از آن می توان سفتی و سختی و درجه محکم بودن استخوان های بدن را تعیین کرد.

اندازه‌گیری تراکم استخوان یکی از راه‌های سنجش سلامتی است. در سال‌های اخیر با ورود دستگاه‌های سنجش تراکم استخوان، تمایل فزاینده‌ای در میان پزشکان و در پی آن بیماران برای انجام این آزمایش و بررسی احتمال پوکی استخوان به وجود آمده است.

متاسفانه مثل بسیاری دیگر از روش های بررسی جدید با توجه به مدرن بودن این نوع عکسبرداری، برخی تصور می کنند معجزه می کند و تمایل زیادی برای انجام آن دارند، اما واقعیت این است که با وجود کمکی که اندازه گیری تراکم استخوان به تشخیص پوکی استخوان می کند، گاهی این آزمایش بی علت درخواست می شود و هزینه های اضافی بر جامعه تحمیل می شود.
 

تراکم استخوان چیست؟

از ابتدای تشکیل جنین به تدریج کلسیم در استخوان ها رسوب می کند و در زمان رسیدن به سن بلوغ و جوانی در بیست سالگی، استخوان ها کاملا متراکم می شوند.

چه عواملی در تراکم استخوان موثر است؟

ژنتیک و میزان فعالیت بدنی مهم ترین عامل تعیین تراکم استخوان است.

بعد از این دو عامل میزان مصرف کلسیم و ویتامین دی نیز در متراکم کردن استخوان موثر است.

به عبارت دیگر کسانی که ورزش را در سنین کودکی شروع کنند و تغذیه پر از لبنیات داشته باشند، ذخیره بیشتری از استخوان متراکم را در ابتدای جوانی خواهند داشت.

پس از این که استخوان ها در سن جوانی متراکم شدند، شروع به پوک شدن می کنند. اینجا هم در کاهش سیر نزولی تراکم استخوان، ورزش، مصرف کلسیم و ویتامین D موثر است.

به این ترتیب کسانی که ورزش منظم و مداوم می کنند، هم استخوان های متراکم تری خواهند داشت و هم سیر پوک شدن استخوان در بدن آنها کند خواهد بود.

درمان پوکی استخوان زمانی انجام می شود که آزمایش سنجش تراکم استخوان نشان دهنده پوکی استخوان باشد

چگونه تراکم استخوان اندازه گیری می شود؟

برای سنجش تراکم استخوان راه های متفاوتی وجود دارد، ولی رایج ترین روش آن، استفاده از روش DEXA است.

DEXA که مخفف عبارت Dual Energy X-ray Absorptiometry است، روشی است که از اشعه ایکس برای سنجش تراکم استخوان استفاده می کند.

در این روش از دو منبع، اشعه ایکس به سمت استخوانی که قصد سنجش تراکم آن را دارند فرستاده می شود.

مقداری از اشعه توسط استخوان جذب شده و مقداری از آن از استخوان عبور کرده و از سمت دیگر بدن خارج می شود.

مقدار هر کدام از این دو اشعه بعد از خروج از بدن توسط یک گیرنده اندازه گیری می شود.

هر چه تراکم استخوانی بیشتر باشد (به این معنی که خلل و فرج و فضاهای خای ریز داخل استخوان کمتر باشند) مقدار بیشتری از اشعه ایکس را جذب کرده و اجازه عبور اشعه کمتری را می دهد و مقدار اشعه کمتری به گیرنده می رسد.

اشعه دریافتی توسط گیرنده یا دتکتور Detector به یک کامپیوتر رفته و در آنجا مقیاس مقدار اشعه به مقیاس میزان تراکم استخوان تبدیل می شود.

استفاده از دو منبع اشعه ایکس به منظور دقیق تر کردن اندازه گیری است.

روش‌های تشخیص پوکی استخوان

۱. بهترین روش برای تشخیص پوکی استخوان، سنجش تراکم استخوان (Bone Densitometry) است. روش استاندارد برای اندازه‌گیری تراکم استخوان Dual_energy  x_ray absorptiometry) DEXA) است؛ در این روش دانسیته استخوان در لگن و مهره اندازه‌گیری می‌شود و کمترین میزان تراکم، معیار طبقه‌بندی در نظر گرفته می‌شود.

۲. استئوپروز همچنین ممکن است پس از بروز شکستگی بالینی در مهره یا لگن تشخیص داده شود.

۳. ممکن است عکس‌برداری یا رادیوگرافی مهره‌ها یا لگن کاهش تراکم استخوان را نشان دهد ولی روش حساسی نیست. رادیوگرافی وقتی قادر است پوکی استخوان را تشخیص دهد، که ۳۰ درصد تراکم استخوان از بین رفته باشد.

استخوان پاشنه محل مناسبی برای کنترل تراکم استخوان نیست. فاصله تکرار سنجش تراکم استخوان پس از ۲ سال است.
 

 چگونه باید برای اسکن استخوان آماده شد؟ 

روزی که قرار است اسکن استخوان انجام شود شما باید به طور طبیعی غذا بخورید اما حدود ۲۴ ساعت قبل از انجام اسکن به هیچ عنوان مکمل کلسیم مصرف نکنید. باید لباس راحت و کاملاً آزاد بپوشید و از پوشیدن لباس زیپ دار یا دارای دکمه و کمربند فلزی خودداری نمایید. از آویزان کردن کلید و همچنین قرار دادن کیف پول خود در ناحیه ای که قرار است اسکن انجام شود خودداری کنید. قبل از انجام اسکن استخوان پزشک از شما می‌خواهد که لباس‌های خود را در بیاورید و لباس مخصوص را بپوشید تا برای انجام اسکن تراکم استخوان آماده شوید. شما همچنین باید دندان مصنوعی متحرک، جواهرات، عینک و هر گونه لباس یا شیء فلزی خود را کنار بگذارید زیرا در عملکرد اشعه ایکس اختلال ایجاد می‌‌کند. در صورتی که در چند روز اخیر به انجام تست باریوم پرداخته اید یا آنکه اسکن ام آر آی و سی تی اسکن با تزریق ماده حاجب را انجام داده اید باید به پزشک خود اطلاع دهید. در برخی موارد شما باید ۱۰ تا ۱۴ روز منتظر بمانید تا برای اسکن آماده شوید. در صورتی که باردار هستید یا به باردار بودن خود شک دارید باید به پزشک تان اطلاع دهید. تعداد زیادی از تست‌های عکسبرداری در دوران بارداری انجام نمی‌شوند زیرا جنین در معرض تشعشع قرار می‌‌گیرد. در صورتی که انجام این تست ضروری باشد پزشک اقدامات اولیه لازم را به منظور کاهش سطح تماس جنین با پرتوهای اشعه ایکس انجام خواهد داد.
 

 دستگاه انجام سنجش تراکم استخوان چگونه است؟ 

دستگاه برای انجام سنجش تراکم استخوان وجود دارد که عبارتند از دستگاه مرکزی و دستگاه محیطی.

اکثر دستگاه‌هایی که برای انجام سنجش تراکم استخوان مورد استفاده قرار می‌گیرند جزء دستگاه‌های مرکزی هستند و با هدف ارزیابی تراکم استخوان در ناحیه لگن و ستون فقرات مورد استفاده قرار می‌‌گیرند. این دستگاه‌ها معمولاً در بیمارستان و مراکز عرضه خدمات پزشکی قرار دارند که دارای یک صفحه بزرگ و صاف و یک بازویی معلق می‌باشند.

دستگاه‌های محیطی به ارزیابی تراکم استخوان در ناحیه مچ دست، پاشنه یا انگشتان دست می‌پردازند و اغلب در داروخانه‌ها و ون‌های سلامت موجود می‌باشند. این دستگاه‌ها در مقایسه با دستگاه‌های مرکزی کوچکتر هستند و وزن کمتری دارند. دستگاه اسکن محیطی دارای یک ساختار جعبه مانند است که فضای لازم برای قرار دادن دست یا پا و انجام عکسبرداری را دارد. سایر دستگاه‌های متحرک از قبیل دستگاه سونوگرافی با طراحی مخصوص با هدف انجام غربالگری مورد استفاده قرار می‌گیرند. به طور کلی دستگاه اسکن مرکزی یک روش کاملا استاندارد می‌باشد.

 سنجش تراکم استخوان چگونه انجام می‌شود؟  

سنجش تراکم استخوان معمولا به صورت سرپایی انجام می‌شود. در سنجش تراکم استخوان به کمک دستگاه مرکزی که به بررسی تراکم استخوان در ناحیه لگن و ستون فقرات می‌‌پردازد بیمار روی میز مخصوص دراز می‌کشد و دستگاه ژنراتور زیر میز قرار می‌گیرد و دستگاه عکس برداری و روی بدن بیمار قرار داده می‌شود. به منظور ارزیابی ستون فقرات باید پای بیمار را درون یک جعبه مخصوص قرار داده شود تا لگن و ستون فقرات او کاملاً صاف شوند. پزشک به منظور ارزیابی لگن پای بیمار را درون بریس قرار می‌دهد تا لگن به سمت داخل بچرخد. در هر دو حالت دستگاه عکسبرداری در ناحیه مورد نظر به آرامی شروع به حرکت می‌‌کند و به ارسال تصاویر به صفحه کامپیوتر خواهد پرداخت. در هنگام انجام این روش تشخیصی بیمار باید کاملاً بدون تحرک روی میز مخصوص دراز بکشد و ممکن است پزشک از او بخواهد نفس عمیق بکشد و چند ثانیه آن را حبس کند تا از میزان تاری تصاویر کاسته شود. سپس پزشک به اتاق مخصوص می‌‌رود و به فعال کردن دستگاه اشعه ایکس می‌پردازد. انجام دادن سنجش تراکم استخوان به کمک دستگاه محیطی ساده تر است و انگشت دست، ساعد یا پای بیمار درون دستگاه کوچک قرار داده می‌‌شود که طی مدت چند دقیقه به بررسی تراکم استخوان می‌پردازد. در حال حاضر در برخی از مراکز تشخیصی از یک روش دیگر که تحت عنوان ارزیابی شکستگی استخوان مهره یاد می‌شود نیز استفاده می‌گردد که از پرتوهای اشعه ایکس با دوز پایین در ناحیه ستون فقرات استفاده می‌‌کند تا امکان ارزیابی مهره‌ها به لحاظ شکستگی فراهم گردد. انجام این روش فقط چند دقیقه طول می‌کشد و پس از اتمام کار بیمار می‌تواند به منزل برگردد. تست سنجش تراکم استخوان طی مدت ۱۰ تا ۳۰ دقیقه انجام می‌‌شود که زمان انجام این روش به تجهیزات مورد استفاده و نقاط خاصی که باید ارزیابی شود بستگی دارد. معمولاً شما باید قبل از انجام این تست تشخیصی به پر کردن یک پرسش نامه مخصوص بپردازید تا پزشک بتواند اطلاعات لازم در خصوص بیماری‌هایی که دارید یا داروهایی که استفاده می‌‌کنید را به دست بیاورد و به این ترتیب احتمال شکستگی استخوان را ارزیابی کند.

در چه بیمارانی از استخوان ساعد برای اندازه‌گیری تراکم استخوانی استفاده می‌شود؟

* بیمارانی که به دلیل چاقی شدید، خوابیدن آنها بر روی دستگاه اندازه‌گیری دانسیته مجاز نیست.

* افراد مسنی که به دلیل کلسیفیکاسیون (رسوب کلسیم) ناشی از بیماری‌های تخریبی و یا کلسیفیکاسیون آئورت (تنگی شریان آئورت بر اثر رسوب کلسیم) دانسیته استخوان ممکن است به طور کاذب بالا گزارش شود.

* کسانی که بیماری هایپرپارا تیروئید دارند
 

 در هنگام انجام تست سنجش تراکم استخوان و پس از آن بیمار چه حسی دارد؟

تست سنجش تراکم استخوان یک روش سریع و بدون درد است و معمولاً پزشک هر دو سال یک بار درخواست انجام این تست را می‌دهد تا بتواند تغییرات ایجاد شده در سطح مواد معدنی استخوان را ارزیابی نماید. تعداد کمی از بیماران از قبیل افرادی که از داروهای استروئیدی استفاده می‌کنند باید هر ۶ ماه یک بار بررسی شوند.
 

 تفسیر آزمایش سنجش تراکم استخوان (Bone Densitometry)

نتیجه ارزیابی تراکم استخوان به صورت Tscore و Zscore نشان داده می‌شود.

Zscore  تراکم استخوان را با تراکم استخوانی متوسط در همان سن و جنس مقایسه می‌کند.

Tscore تراکم استخوان را با حداکثر تراکم استخوانی در ابتدای بزرگسالی، در همان جنس مقایسه می‌کند.

هنگامی که تراکم استخوان در محدوده یک انحراف معیار نسبت به حداکثر دانسیته استخوان باشد نتیجه نرمال است. اگر تراکم استخوانی در محدوده یک تا دو و نیم انحراف معیار کمتر از حداکثر تراکم استخوانی باشد فرد دچار استئوپنی (مرحله قبل از پوکی استخوان) است. تراکم استخوانی بیش از دو و نیم انحراف معیار کمتر از حداکثر تراکم استخوانی باشد فرد دچار استئوپروز یا پوکی استخوان است.

 چه کسی به تفسیر نتایج تست سنجش تراکم استخوان می‌‌پردازد؟ 

متخصص رادیولوژی یا سایر پزشکانی که در زمینه تفسیر نتایج حاصل از عکسبرداری توسط اشعه ایکس تخصص دارند می‌توانند به ارزیابی تصاویر به دست آمده بپردازند و نتیجه آن را به پزشک ارجاع دهند. سایر پزشکان از قبیل متخصص روماتولوژی و متخصص غدد می‌توانند به تفسیر تست سنجش تراکم استخوان بپردازند. کلینیک درمانی که به انجام تست سنجش تراکم استخوان می‌پردازد باید بتواند بیمار را به لحاظ فاکتورهای خطر از قبیل آرتریت روماتوئید، بیماری مزمن کلیوی و کبدی، بیماری تنفسی و بیماری التهاب روده ارزیابی کند.
 

 نتایج حاصل از تست سنجش تراکم استخوان 

نتایج حاصل از تست سنجش تراکم استخوان به صورت دو عدد توصیف می‌شود که به شرح زیر می‌باشند:

عدد T که این عدد مقدار استخوان شما در مقایسه با استخوان یک فرد جوان هم سن تان را نشان می‌دهد. عدد ۱- و بالاتر تحت عنوان طبیعی و نرمال در نظر گرفته می‌شود،  عدد ۱.۱- تحت عنوان کاهش تراکم استخوان در نظر گرفته می‌شود و عدد ۲.۵- تحت عنوان پوکی استخوان تلقی می‌گردد. معمولاً از این اعداد برای محاسبه احتمال بروز شکستگی استخوان و نیاز به درمان استفاده می‌شود.

عدد Z که این عدد مقدار استخوان شما در مقایسه با سایر افراد هم سن و هم سایز و هم جنس را نشان می‌دهد. در صورتی که این عدد به طور غیر عادی بالا یا پایین باشد پزشک درخواست انجام تست‌های تشخیصی بیشتری را خواهد داد.

 تغییرات خفیفی که معمولاً در اسکن‌ها مشاهده می‌شوند طبیعی هستند و به علت تغییر در نحوه قرارگیری دستگاه ارتباط دارند که باعث نگرانی نمی‌شوند.
 

چه کسانی باید تحت سنجش و ارزیابی تراکم استخوان قرار بگیرند؟

* خانم‌های ۶۵ ساله یا بزرگتر
* مردان ۷۰ ساله یا بزرگتر
* فردی که  بالای ۵۰ سال سن دارد و دچار شکستگی شده است.

فردی که دچار یک بیماری مستعدکننده پوکی استخوان مانند روماتیسم، پرکاری تیروئید، هایپرپاراتیروئید، افزایش کورتیزول خون، کاهش ویتامین د، هیپوگنادیسم، نارسایی زودرس تخمدان و مولتیپل میلوما باشد. (این بیماری‌ها ریسک پوکی استخوان را افزایش می‌دهند.)

افرادی که باید به مدت طولانی داروهایی مصرف کنند که ریسک پوکی استخوان را افزایش می‌دهند. داروهای کورتونی و پردنیزولون. پس اگر فردی بیش از ۳ ماه است که گلوکوکورتیکوئید مصرف می‌کند باید تست سنجش تراکم استخوان انجام دهد.

برای اینکه دچار پوکی استخوان نشویم باید بدن به مقدار کافی کلسیم و ویتامین د دریافت کند.  در بزرگسالان روزانه ۱۲۰۰ میلی‌گرم کلسیم توصیه می‌شود. ویتامین د نیز باید روزانه ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ واحد دریافت شود.

پوکی استخوان در ابتدا هیچ علامتی ندارد، ولی می تواند موجب افزایش خطر شکستگی استخوان شود.

پس در موارد زیر توصیه می شود که از سنجش تراکم استخوان استفاده شود:
- بروز شکستگی استخوان بعد از یک ضربه خفیف

- ایجاد قوز در کمر به علت شکستگی های مکرر مهره

- مصرف کورتون به مدت طولانی ( مصرف این دارو موجب پوکی استخوان می شود)

- بروز یائسگی زودرس در سنین کمتر از 45 سال

- آمنوره یا قطع پریود های قاعدگی قبل از یائسگی به مدت بیش از یک سال

- وجود بیماری های همراه با پوکی استخوان مانند روماتیسم مفصلی و یا بیماری سلیاک

- سابقه وجود شکستگی لگن در خانواده مادری

- کم بودن شدید وزن به صورتی که BMI کمتر از 19 باشد.
 

محدودیت‌های انجام تست سنجش تراکم استخوان چیست؟ 

برخی از محدودیت‌های مرتبط با انجام تست سنجش تراکم استخوان به شرح زیر می‌باشد:

تست سنجش تراکم استخوان نمی‌تواند پیش بینی کند که کدام بیمار دچار شکستگی استخوان خواهد شد اما می‌‌تواند به طور نسبی ریسک بروز این اختلال را بررسی کند و نیاز به درمان را مشخص نماید.

علیرغم موثر بودن این روش برای ارزیابی تراکم مواد معدنی استخوان معمولاً در بیمارانی که دچار ناهنجاری‌های ستون فقرات هستند یا افرادی که سابقه جراحی ستون فقرات را دارند با برخی محدودیت‌ها همراه می‌باشد. شکستگی مهره ناشی از تحت فشار قرار گرفتن آن یا استئوآرتریت در میزان دقت این تست تاثیر می‌گذارد به همین دلیل در چنین مواردی انجام سی تی اسکن توصیه می‌شود.

دستگاه مرکزی سنجش تراکم استخوان در مقایسه با سایر دستگاه‌های موجود دقت بالاتر و حساسیت بیشتری دارد اما گران قیمت تر است.

تستی که به کمک دستگاه محیطی در ناحیه پاشنه یا مچ دست انجام می‌شود می‌تواند ریسک شکستگی ستون فقرات یا لگن را در آینده پیش بینی کند. این تست‌ها نمی‌توانند نیاز به درمان را مشخص کنند و در صورتی که چنین قابلیتی داشته باشند پزشکی برای مشخص کردن دوز دارو باید از اسکن مرکزی استفاده نماید.

باید اسکن دوم به صورت همزمان انجام شود تا پزشک بتواند نتایج حاصل از دو اسکن انجام شده را با یکدیگر مقایسه کند و در خصوص نیاز به درمان تصمیم گیری نماید.


منبع: سایت دکتردکتر
سایت دکتر درخشان
سایت دکتر فلاح