بررسي تأثير عقايد مذهب شيعه بر ارتباطات فضايي مساجد شيعي (2)

بررسي ارتباطات فضايي مساجد شيعي با تأکيد بر عقايد شيعه

انسان شيعي با پايبندي به اصول و عقايد مذهب تشيع، خود را ملزم به رعايت و توجه به آن مي دانسته است و لذا معماري مسجد، به دليل موضوعيت خاص معنوي و روحاني اش، از روح و ماهيت تشيع سرشار است؛ به طوري که در هر دو بعد کالبدي (ايوان، حياط مرکزي، حوض، ارتباطات فضايي و نحوه ي حرکت و...) وحسي ـ معنوي (نور، رنگ، تزيينات، رقوم مقدس و...) مساجد اثرگذار بوده است، که در اين مقاله، جهت محدود کردن پژوهش و گرفتن نتيجه اي مطلوب تر، چگونگي ارتباطات فضايي و نحوه ي حرکت در مساجد بررسي مي گردد.
مساجد بررسي شده با توجه به موقعيت هاي مختلف اقليمي، سازه اي، زماني و مکاني در ايران و ساير کشورهاي اسلامي انتخاب گشته اند. از آنجايي که مذهب تشيع در ايران در دوره صفوي از جايگاه مهم تري برخوردار مي گردد، مساجد اين دوره از لحاظ موقعيت زماني انتخاب و از لحاظ تنوع اقليمي و مکاني در چهار اقليم سرد، معتدل و مرطوب، گرم و خشک و گرم و مرطوب بررسي مي گردند. در اقليم گرم و مرطوب جنوب کشور، اهل تسنن درصد بيشتري از افراد را تشکيل مي دهند و مساجد اهل سنت از اهميت بيشتري برخوردارند. (قباديان، 1373، ص 215)؛ از اين رو مساجد انتخابي در اين اقليم، از دسته ي مساجد اهل سنت در دوره صفويه و پس از آن هستند و جهت بررسي دقيق تر و مقايسه با مساجد شيعي، ارتباطات فضايي اين مساجد نيز بررسي گشته است، از طرفي با توجه به پيشينه کهن معماري ايران و غلبه ي مذهب تشيع در اين کشور نسبت به ساير کشورها مساجد اين کشور، همواره الگويي جهت ساخت مساجد در ساير کشورهاي اسلامي و علي الخصوص کشورهاي شيعه نشين مي باشند(پيرنيا، 1383). در انتخاب مساجد در ساير کشورهاي اسلامي نيز چنين تنوع اقليمي، سازه اي، زماني و مکاني در نظر گرفته شده و در 24 گروه مختلف از مساجد شيعه وسني دسته بندي شدند( بهوميل پروچازکا، 1373)، سپس جهت اخذ نتيجه اي واضح تر، از هرگروه شناخته شده، گونه اي شاخص جهت نمونه موردي انتخاب گرديد و ارتباطات فضايي آنها بررسي شد. ارتباطات فضايي و نحوه حرکت آدمي از لحظه ورود به مساجد شيعي، بيانگر جهان بيني خاص مذهب تشيع است و نشان دهنده ي همبستگي روح معماران شيعي، با مباني اعتقادي اين مذهب است.

تبلور اصل امامت در ارتباطات فضايي مساجد شيعي

همان طور که بيان شد طبق اصل امامت، چنانچه آدمي قصد تقرب به درگاه الهي را داشته باشد، دستي از جانب پروردگار توسط امام بر و دراز مي شود و او را به سوي درگاه حق راهنمايي مي کند. مفهوم امامت از هنگامي که آدمي به مسجد قدم مي گذارد تا رسيدن به محل محراب و گنبدخانه، نمايان است. چنانچه به دياگرام نحوه ورود و حرکت به مساجد شيعي توجه شود (نک به: دياگرام 1-الف و 1-ب)، گونه اي از تسلسل فضايي ديده مي شود؛ گويي نحوه ي حرکت در فضا، کاملاً هدف دار طراحي شده است.
در ابتدا انسان با يک حرکت چرخش نيمه، در ورودي مسجد به حياط مرکزي که نوعي فضاي مکث به شمار مي رود- با اينکه حياط مرکزي از وسعت مناسبي برخوردار است - وارد مي شود، با اين توضيح که آدمي در آنجا احساس سرگشتگي نمي کند، بلکه گويي مجدداً نيروي از جانب عالم لاهوت وي را به سمت حرکت به جلو تشويق مي کند. در مساجد اهل سنت (نک به: دياگرام 2-الف و 2-ب) مسير هدايت کننده ي مداوم و پايداري وجود ندارد و پس از گذر از سر در ورودي مسيرهاي متعددي در پيش روي قرار مي گيرد. نقشه
شبستاني مساجد اهل سنت باعث مي شود ورود به اين مساجد از قانون خاصي تبعيت نکند. در بعضي از آنها مانند مسجد جزيره اي، مسجد ابن عباس و مسجد جامع قشم، شبستان مسجد از سه طرف يا از هر چهار طرف باز است و امکان ورود به مسجد از هرجهتي امکان پذير مي باشد؛ ولي در برخي مساجد ديگر، مانند مسجد سلطان العلما در بندر لنگه با اينکه در اقليم گرم و مرطوب قرار گرفته اند، سه طرف آنها بسته است و راه ورودي به آن مسجد تنها از يک سمت صورت مي گيرد؛ بنابراين در مساجد اهل سنت راه واحد و مشخصي که بتوان آن را شاخص کرد، وجود ندارد؛ از اين رو وجود هدايت فضايي که در مساجد شيعي پررنگ تر است را مي توان به اعتقاد به امامت در مذهب شيعه نسبت داد؛ درحقيقت معماران مساجد شيعي، همواره سعي داشتند مفهوم امامت و ولايت را در ارتباط بين فضاهاي مسجد نشان دهند، پس طراحي نحوه حرکت در اين مساجد کاملاً حساب شده صورت مي گيرد و به هيچ وجه اتفاقي و ناگهاني نيست.

تبلور اصل عدالت در ارتباطات فضايي مساجد شيعي

عدالت در معماري همواره به صورت تناسب و توازن در دوبعد مادي و معنوي مطرح مي شود (مددپور، 1374، ص 120). در معماري مساجد بعد معنوي اهميت بيشتري مي يابد. معمار شيعي با شناخت نيازهاي روحي و معنوي انسان فضاي مسجد را همچون بستر و زمينه اي مناسب براي رشد و تعالي انسان طراحي نموده است. دقت در ارتباطات فضايي مساجد نشان مي دهد تمامي اجزا و عناصر در جاي درست خود واقع شده اند. حياط مرکزي به عنوان قلب مسجد، برقرار کننده ي تعادل بصري در فضاي درون مساجد است؛ از اين جهت که اگر شخصي روي يکي از محورهاي حياط قرار بگيرد، متوجه مي شود ايوان و تصوير آن بر سطح آينه آب حوض، تصوير چليپايي تازه اي تشکيل مي دهد که اين تصوير عمودي است. تعادل بصري بين بازوهاي افقي صليب و دسته ي عمودي که به وسيله ايوان ايجاد شده، به هيچ عنوان تصادفي نيست، درحقيقت ترفندي هوشمندانه از جانب معمار بوده تا مفهوم توازن وتعادل را به آدمي القا کند.
مطالعه ي ارتباطات فضاها در مساجد اهل سنت، بيانگر نوعي تقارن حرکتي است. ولي به نحوي است که نمي توان به صورت يک حکم کلي در تمام مساجد اهل سنت بيان کرد و در هر مسجدي کاملاً متفاوت است؛ از طرفي ديگر تناسب و توازن حرکتي که از لحظه ي ورود تا انتها در مساجد شيعي انسان را ياري مي کند، در مساجد اهل سنت حضور کمرنگ تري دارد. دياگرام فضايي مساجد شيعه حرکتي قانونمند و حساب شده را نمايش مي دهد؛ حتي در دياگرام مسجد وکيل شيراز که پس از گذر از حياط به فضاي شبستان مي رسيم (نک به: دياگرام 1- الف) و گنبدخانه وجود ندارد - و يا مسجد جامع مهاباد که به علت قرارگيري در اقليم سرد، شبستان زمستاني آن در شرق مسجد واقع شده است باز هم تعادلي هدفدار، گام هاي انسان را به سمت قبله هدايت مي کند. هيچ سمت مسجد به سمت ديگر آن برتري نمي يابد؛ گويي هدف تمامي عناصر، آن است که انسان را به سمت مکان تقديس و تعالي نيايش پروردگار بکشانند؛ در صورتي که در بعضي از مساجد اهل سنت مانند مسجدجامع قشم حتي ورود از سمت قبله نيز صورت مي گيرد و لذا تعادلي پايدار، هدايت کننده ي مسير شاخصي نيست (نک به: دياگرام 2،الف -2 ب)؛ از اين رو مي توان اين تناسب و توازن- که به ورود به مساجد و حرکت در آن تشديد مي شود- را به مفهوم عدالت در تشيع مربوط دانست که در تفکر اهل سنت چنين مفهومي کمرنگ تر و بنابراين حضور آن در بعد مادي نيز ناچيز است.

تبلور نظريه اجتهاد در ارتباطات فضايي مساجد شيعي

همان طور که بيان شد. اجتهاد و يافتن راه هاي جديد، از ديگر مشخصه هاي شيعه است. توجه به اين جهان بيني همواره باعث پيشرفت و خلاقيت معماران شيعه بوده است.آنها همواره با حفظ اصولي مشخص، دست به آفرينش فضاهايي نوين و متفاوت با دوره هاي پيشين مي زدند. ارتباطات فضايي مساجد اهل سنت از نوع شبستاني و بيشتر به صورت خطي صورت مي گيرد که مي توان آن را تقليد از مساجد قرون اوليه اسلام و مسجد النبي دانست (ملازاده، 1378،ص 94)، ولي به همان صورتي که دياگرام حرکتي مساجد شيعي در دوره صفوي نشان مي دهد، اين مساجد معمولاً به صورت ايوان دار و حياط مرکزي ساخته مي شوند؛ حتي در مسجدي مانند مسجد جامع مهاباد و فرح آباد ساري که به ترتيب در اقليم هاي سرد و معتدل و مرطوب واقع شده اند، حياط مرکزي، حوض و ايوان وجود دارد.
اين تفاوت در نحوه طراحي مساجد شيعي و سني را مي توان به ترفندي از جانب معماران شيعه به جهت نوآوري در مساجدشان به جاي تقليد از نقشه ي مساجد شبستاني دانست. اين مسئله در حقيقت بهانه ي معماران شيعه ايراني بوده که شايد به صورت مخفي، خواهان کنار زدن نقشه شبستاني مساجد سبک عباسي بودند تا نقشه ي ايراني را جايگزين آن سازند ( متدين، 1381، ص 86)؛ بنابراين به همان شکل که در شناخت اجتهاد شيعي بيان گرديد، معماران شيعي در خلق فضا، راه آينده را مسدود نمي دانستند و به خلق فضاهاي نوين وبديع همت مي گماشتند، علاوه برآن دقت در ارتباطات فضايي مساجد شيعه، اين نکته را مي رساند که معماران فقط به يک الگوي خاص جهت طراحي اکتفا نمي کردند؛ براي مثال معمار مسجد امام اصفهان مشکل انحراف محور قبله و محور ميدان را به صورت مبتکرانه حل مي کند و نوعي هماهنگي در ارتباطات فضايي ايجاد مي کند. در مساجد اهل سنت مانند مسجد سلطان العلماء که بر روي صفه بلندي واقع شده و دسترسي به آن از طريق پله هايي صورت مي گيرد، صفه زير مسجد با کالبد خود مسجد هماهنگي چنداني ندارد؛ به نحوي که ورود به مسجداز سمت شمال صورت مي گيرد، سپس يک چرخش 90 درجه اي در طول صفه به سمت غرب انجام گرفته و دوباره حرکتي مستقيم رو به جنوب به سمت قبله صورت مي گيرد. اين مطلب نشان مي دهد معمار مسجد با الهام از نمونه هاي پيشين، ارتباطات درون مسجد را طراحي کرده و در اين مورد خاص که مسجد بر روي سکو واقع شده است، ايده اي جديد در خلق فضا به کار نبسته است؛ از طرفي ديگر، دياگرام حرکتي در مساجد اهل سنت نشان مي دهد گونه هاي مختلف اين مساجد با الگوي شبستاني و طبق ارتباطات فضايي نخستين مسجد ساخته شده در زمان حضرت رسول (ص) - مسجد النبي- ساخته شده اند و تغيير چنداني از آن زمان تاکنون نداشته اند (پيرنيا،1383 /قباديان، 1373)؛ از اين رو چنانچه بررسي شد، اجتهاد شيعي همواره معماران را به نوآوري و خلاقيت در طراحي فضاها و به خصوص طراحي فضاي مساجد تشويق مي کرده است.

تبلور عالم مثال در ارتباطات فضايي مساجد شيعي

ارتباط ميان فضاي مساجد شيعي با عالم مثال به اين شکل بيان مي شود که فضا در مساجد ايراني- شيعي در واقع نمودار فضاي ملکوتي عالم مثال است و عناصر و اجزاي درون مسجد بيانگر عالم مثالي است. يکي از عناصري که پس از گذر از محدوده ورودي مسجد و وارد شدن به حياط با آن مواجه مي شويم، حوض وسط مسجد است که تفسيرهاي متعددي درباره آن صورت گرفته است. ملافيض کاشاني از فلاسفه و علماي شيعه، در سال 1901 قمري مي نويسد: «در اين جهان، ارواحنا اجسدنا و اجسادنا ارواحنا (ارواح، متجسد مي شوند و اجساد، متروح مي گردند) ظهور شکل ها در آينه ها يا هر صيقلي ديگري، مثلاً آب صاف در اين جهان به صورت واسط يا ميانجي صورت مي گيرد؛ زيرا هر شکلي که آينه ها منعکس مي کنند نيز به اين جهان تعلق دارد» (فيض کاشاني، 1091 ق، 287) بدين قرار فلسفه آينه کامل خاص انسان شيعي وجود دارد که براي حوض هاي واقع در مرکز حياط مساجد شيعي معناي عميقي به وجود مي آورد. نمادگرايي متعالي عارفان شيعه، مسجد را به صورت مدخلي حقيقي بر عالم مثال تلقي مي کند (استيرلن، 1377، ص 177).
دياگرام ارتباطات حرکتي نشان مي دهد فضاسازي مفهومي همواره مد نظر معمار شيعي بوده است؛ فضايي که درآن اصول ديني و روحاني در ماده تجلي مي کند و بر محيط زندگي روزمره انسان که تأثيري عميق بر گرايش هاي فکري و روحي او دارد، اثر مي گذارد.
همان طور که دقت در دياگرام مساجد اهل سنت (نک به: دياگرام حرکتي 2) روشن مي سازد چون عالم مثال جايگاهي در تفکر اهل سنت ندارد، لذا در مساجد آنها نيز به بعد روحاني و ماوراي طبيعي فضاها کمتر توجه مي شود؛ و به دنبال تجلي عالم روحاني مثال در فضاسازي مساجدشان نمي باشند؛ هرچند اين مسئله به اين معنا نيست که مساجد اهل سنت از مفهوم و محتوا مبراست و بعد معنوي در آنها وجود ندارد، بلکه منظور اين است که محتواي مفهومي اين مساجد بيشتر به عناصر کالبدي وابسته است و عناصر به کار رفته در ساخت آنها يادآور مفهوم عالم مثال نمي باشد.

تبلور سلسله مراتب وجود در ارتباطات فضايي مساجد شيعي

طبق تعريف سلسله مراتب در تفکر شيعه، درک حقيقت سلسله مراتبي است و همه ي مخلوقات با توجه به شدت و ضعف دريافت شان، در درجات مختلفي از نظام هستي واقع مي شوند. وجود نظام سلسله مراتبي در ارتباطات فضايي مساجد شيعي سبب مي شود در نحوه ي ورود به يک فضا و نحوه ورود به فضاي بعدي، تفاوت هايي به وجود آيد تا بدين ترتيب احساس قرار گرفتن در ساحتي ديگرگونه برا ي مخاطب تسهيل و تشديد شود (محمديان، منصور، 1386)؛ و بدين شکل، معماري مساجد شيعي در جريان انتقال مخاطب از ساحتي به ساحت ديگر، دخيل و موثر مي باشد. در دياگرام فضايي مساجد شيعي، ورود به مساجد همواره از حاشيه صورت مي گيرد و هرگز رخصت ورود به مسجد از وسط و به صورت مستقيم داده نمي شود (نک به:دياگرام حرکتي 1).
پس از گذر از مسير غيرمستقيم ورودي مسجد وارد حياط مرکزي مي شويم. در حياط مسجد حوض آبي است که يادآور تسليم انسان شيعي است و حديث «المومن في المسجد کالسمک في الماء» را تداعي مي کند(1) پس از مکث و انديشيدن در حياط مسجد، به سمت گنبدخانه رهسپار مي شويم. اين بار عکس مرتبه اول که ورود از حاشيه صورت مي گرفت، دقيقاً از محور مرکزي وارد فضاي گنبدخانه مي شويم و از دالان هاي کناري اثري نيست؛ در واقع در هنگام ورود به حياط مسجد اجازه ي عبور از محور و مرکز را نداشتيم، اما در هنگام خروج، اين رخصت و اجازه را يافتيم (همان)؛ از اين رو طراحي فضا در مسجد به گونه اي صورت گرفته که انسان را يکباره راهي گنبدخانه نمي کند، بلکه اندکي او را در حياط مسجد مي چرخاند و وي را وادار به انديشيدن و تفکر مي کند سپس اجازه ي ورود به مکان تقديس و تعالي را مي دهد. مقايسه سلسله مراتب فضايي مساجد شيعي با اهل سنت، نشان مي دهد نظام سلسله مراتبي شاخصي در فضاي مساجد سني وجود ندارد و تمامي حرکت ها در يک درجه از لحاظ اهميت قرار گرفته اند. تنها مکان محراب معمولاً با يک بيرون زدگي از ديوار مسجد شاخص مي شود وبه عنوان فضايي جهت انديشيدن و مکث انتخاب مي گردد؛ بنابراين مي توان سلسله مراتب حرکتي در مساجد شيعي را به تفکر و جهان بيني شيعه نسبت داد به نحوي که اهل سنت به چنين نظامي در عقايد مذهبي خود اعتقاد ندارند (طغياني، 1365، ص 235). بنابراين تبلور اين مطلب در مساجدشان به نحوي متفاوت از مساجد شيعه ديده مي شود.

نتيجه

در اين مقاله ابتدا جهان بيني و اعتقادات مهم مذهب شيعه در تفاوت با اهل سنت بررسي گرديد و نحوه تأثيرگذاري اين ريشه هاي عرفاني در چگونگي شکل گيري ارتباطات فضايي مسجد شيعي که به صورت نشانه، آرايه و نماد تجلي يافته بود، شناخته شد. اکنون نتايج حاصل از اين نوشتار به اين صورت بيان مي گردد: به نظر مي رسد مذهب شيعه از جهان بيني جامع و عميقي برخوردار است و اصول و مباني اعتقادي و سياسي اين مذهب، بر آيات قرآن و روايات پيامبر (ص) استوار است؛ از طرفي ديگر، به علت سختگيري هايي که در طول تاريخ بر پيروان مذهب شيعه وارد آمده است، همواره براي اعلام و اظهار وجود در تنگنا قرار داشته، اعتقادات خود را به صورتي ظريف و در ايما و اشاره و کنايه بيان مي کرده است. رسمي شدن مذهب شيعه در دوره صفوي فرصتي به دست معماران شيعه مذهب مي دهد که آنها عقايد خود را آزادانه تر تبليغ کنند و جهان بيني تشيع را در قالب آفرينش فضاهاي مذهبي، علي الخصوص در معماري مساجد آشکار سازند که در اين پژوهش به پنج مورد از مهم ترين عقايد شيعه (امامت، عدالت، اجتهاد، عالم مثال، سلسله مراتب وجود) در طراحي مسير حرکتي مساجد شيعي اشاره شد.
در مرحله دوم دياگرام حرکتي مساجد اهل سنت نشان داد در ساخت اين مساجد به مسائل کالبدي و فيزيکي توجه بيشتري شده و مي شود. نحوه ي ارتباطات فضايي در اين مساجد، بيشتر از عملکرد تبعيت مي کند و در حقيقت الگوي ساخت اين مساجد، از الگوي شبستاني مساجد صدر اسلام مانند مسجد النبي (ص) نشأت مي گيرد.
از ديگر سو، بررسي دياگرام حرکتي مساجد شيعي نشان داد در معماري اين مساجد کالبد معماري با وجود معنايي متعالي در پيوند و تعامل کامل است. معماران مساجد شيعي با استفاده از حکمت ديني تشيع دست به آفرينش مجموعه هايي بي نظير مي زدند که علاوه بر تأمين نيازهاي مادي انسان، زمينه ساز رشد معنوي و روحي او باشد و در حقيقت، معماري مساجد شيعه بيانگر نوعي هنر اسلامي- شيعي است که مستقيماً از تفکر مذهب شيعه سرچشمه گرفته است و ويژگي هاي شاخص جهان بيني توحيدي دين مبين اسلام و مذهب تشيع را داراست، لذا مساجد شيعيان و اهل سنت، تنها به واسطه قرارگيري در يک دوره اسلامي در يک بسته بندي واحد قرار نمي گيرند و بايد به واسطه ي جهان بيني هاي مختلف، از يکديگر تفکيک گردند و در دسته بندي هاي متفاوت قرار گيرند.

پي نوشتها:

1- نقل به مضمون از جلسات مصاحبه با جناب آقاي دکتر مهدي حجت؛ استاديار گروه معماري دانشگاه تهران. دکتر مهدي حجت در سال 1384 در همايش علمي «تشيع و تأثير آن بر هنر» مباحث نويني درباره هنر شيعي مطرح کردند که پيش از اين به آن پرداخته نشده بود.

1- ابن ميثم، ميثم بن علي، قواعد المرام، في علم الکلام، (بي جا) مکتب آيت الله مرعشي نجفي، 1389ق.
2- استيرلن، هانري،اصفهان تصوير بهشت به قلم هانري کربن، ترجمه جمشيد اجمند، تهران: فرزان، 1377.
3- الهي قمشه اي، حسين، مجموعه مقالات دکتر حسين الهي قمشه اي، تهران: روزنه، 1377.
4- بهوميل پروچاکا، امجد، معماري مساجد جهان، ترجمه حسين سلطان زاده، تهران: اميرکبير،1373.
5-پاکباز، رويين، دائره المعارف هنر،تهران، فرهنگ معاص، 1378.
6-پيرنيا، محمدکريم، سبک شناسي معماري ايراني، تدوين غلامحسين معماريان، تهران: معمار،1383.
7-ترکمني، آذر، پروين، تاريخ سياسي شيعيان اثني عشري در ايران: ورود مسلمانان به ايران تا تشکيل حکومت صفويه، تهران: موسسه شيعه شناسي، 1383.
8-جعفريان، رسول، تاريخ تشيع در ايران از آغاز قرن هفتم هجري، قم: سازمان تبليغات اسلامي، 1368.
9-جناتي، محمد ابراهيم، منابع اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامي، تهران، کيهان 1370
10-حاجي قاسمي، کامبيز،گنجنامه فرهنگ آثار معماري اسلامي ايران مساجد، تهران: روزنه، 1382.
11-ــــــــــــــ، گنجنامه فرهنگ آثار معماري اسلامي، مساجد جامع، تهران، روزنه، 1383.
12- حجت، مهدي، «تشيع وتأثير آن بر هنر» (سخنراني دکتر مهدي حجت در کنفرانس علمي شيعه شناسي) تهران: شيعه شناسي، 1384.
13- حرعاملي، محمدحسين، ترجمه وسائل الشيعه: کتاب جهادالنفس، ترجمه علي صحت، تهران، ناس،1366.
14- حيدري آقايي، محمود و قاسم خانجاني، حسين فلاح زاده و رمضان محمدي، تاريخ تشيع، زيرنظر احمدرضا خضري، ج 1، قم:پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، 1384.
15-دهخدا، علي اکبر، لغت نامه دهخدا، زير نظر دکتر محمدمعين دکتر سيد جعفر شهيدي، چاپ دوم از دوره جديد، تهران: دانشگاه تهران 1377.
16- شايگان، داريوش، هانري کربن: آفاق تفکر معنوي در اسلام ايراني، ترجمه باقر پرهام، چ 2 تهران: فرزان روز، 1373.
17-شريعتي، علي، تشيع علوي و تشيع صفوي؛ چ 7، تهران: چاپخش، 1384.
18-طبرسي، بوعلي الفضل بن حسن، ترجمه تفسير مجمع البيان، ترجمه علي صحت و تصحيح رضا ستوده، تهران: فراهاني، 1358.
19-طبري؛ ابوجعفر محمد بن جرير؛ تاريخ الامم و الملوک (تاريخ طبري)؛ تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم ؛بيروت: روائع التراث العربي، (بي تا)
20-طغياني اسفرجاني، اسحاق، بررسي تفکر شيعه در شعر دوره صفوي، پايان نامه کارشناسي ارشد در رشته زبان و ادبيات فارسي، دانشکده علوم انساني، دانشگاه تربيت مدرس، 1365.
21- طوسي، محمد بن حسن، تمهيد الاصول در علم الکلام اسلامي: با شرح بخش نظري رساله جمل العلم و العمل؛ ترجمه عبدالمحسن مشکات الديني، (بي جا)، انجمن اسلامي حکمت و فلسفه، 1358.
22-غزالي، ابوحامدمحمد، الاقتصاد في الاعتقاد، قاهره: مکتبه الجندي، 1393 ق.
23-فيض کاشاني، محمدبن شاه مرتضي، النوادر في جميع الاحاديث، تهران: کتابخانه شمس، (بي تا).
24- قباديان، وحيد، بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران؛ تهران: دانشگاه تهران: 1373.
25- کربن، هانري؛ «عالم مثال»؛ ترجمه سيدمرتضي آويني؛ مجله نامه فرهنگ، ش 2 و3. س3، 1372.
26- کربن، هانري و فريتهوف شوان، تيتوس بورکهارت، آناداک کوماراستومي و دت سوزوکي، مباني هنر معنوي (مجموعه مقالات ) زير نظر علي تاجديني؛ تهران: حوزه هنري، 1376.
27- متدين، حشمت الله، «مسجدچهار ايواني»؛ فصلنامه علمي پژوهشي هنرهاي زيبا، ش6 ، 1381، ص 84-87.
28- مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، (بي جا)، (بي نا)، (بي تا).
29- محمديان منصور، صاحب؛ «سلسله مراتب محروميت در مساجد ايران»؛ فصلنامه علمي پژوهشي هنرهاي زيبا، ش 29، 1386، ص 59-65.
30- مددپور، محمد، تجليات حکمت معنوي در هنر اسلامي، تهران، امير کبير، 1374.
31- مسعودي، ابوالحسن علي بن الحسين؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، بيروت: موسسه دارالهجره 1409 ق.
32- مشکيني، علي، مواعظ العدديه، قم: الهادي، 1406 ق.
33- مطهري، مرتضي، خدمات متقابل اسلام و ايران، قم: اسلامي 1362.
34-مفيد، محمدبن محمدبن نعمان؛ الاختصاص؛ بيروت: دارالمفيد 1413 ق.
35- ملازاده، کاظم و مريم محمدي، زهرا حق دوست و محمد مهدي عقابي، مساجدتاريخي؛ تهران: حوزه هنري، 1378.
36- ملاصدراي شيرازي، صدرالدين محمد، الشواهد الربوبيه، ترجمه و تفسير جواد مصلح، تهران، سروش، 1375.
37-نديمي، هادي؛ حقيقت نقش (مجموعه مقالات دومين کنگره تاريخ معماري و شهرسازي ايران)؛ ج2، تهران: سازمان ميراث فرهنگي، 1378.
38- نصر،سيد حسين، معرفت و امر قدسي، ترجمه رحيم قاسميان، تهران: دفتر مطالعات ديني هنر، 1375.
39- ــــــــــــ، هنر و معنويت اسلامي، ترجمه رحيم قاسميان، تهران: دفتر مطالعات ديني هنر، 1375.
40- ــــــــــــــ، هنر و معنويت اسلامي، نظر متفکران اسلامي درباره طبيعت، تهران: خوارزمي، 1359
41- نعماني، محمد ابراهيم، الغيبه، تحقيق علي اکبر غفاري، تهران: مکتبه الصدوق، (بي تا).
42- تقي زاده، محمد، حکمت سلسله مراتب در معماري و شهرسازي (مجموعه مقالات دومين کنگره معماري وشهرسازي ايران) ج 3، تهران: سازمان ميراث فرهنگي، 1378.
43- نهج البلاغه: خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امام علي عليه السلام، ترجمه کاظم عابديني مطلق، چ 2؛ تهران: آفرينه، 1379.
44- يعقوبي، احمدبن يعقوب، تاريخ اليعقوبي، بيروت: دارالاصار، (بي تا).
45- Thames and Hudson; The mosque: history, architectural, devolopment and regional diversity, Contributer:Frishman, Martin.Khan,Hassan-Uddin,1994
منبع: شيعه شناسي- 23