یکی از مهمترین و با ارزش ترین کارها و اعمالی که در فرهنگ و اندیشه اسلامی از جایگاه ممتاز و بی بدیلی برخوردار است، شغل و حرفه ی معلمی است. شغل بسیار باارزش و مقدسی که در جهت جامعه سازی قرار دارد و تلاش می کند جامعه انسانی را به سوی قله های معرفت و آگاهی و پیشرفت سوق دهد. در واقع به جرئت می توان ادعا کرد اگر حرفه و پیشه معلمی در جوامع انسانی نبود جامعه بشری در جاهلیت مرگبار خود فرو می رفت و آداب و روش درست زیستن را به خوبی فرا نمی گرفت و بسیاری از پیشرفتها و تکنولوژی هایی که در جهت رفاه و آسایش آحاد مردم بوده نیز هیچگاه روی خوش خود را به جامعه انسانی نشان نمی داد.

در واقع جامعه معلمان در ابعاد مختلف مادی و معنوی خدمات شایانی به بشریت داشته اند. ولی آنچه از همه مهمتر و با ارزشتر بوده را می توان در نقش انسان سازی آنها مشاهده کرد. نقش و هدف بسیار ارزشمندی که علاوه بر سعادت مادی و دنیوی به دنبال کمال و آرامش واقعی انسان در حیات ابدی بوده است. در این نوشتار تلاش داریم به مناسب روز معلم به برخی از دغدغه های قرآنی و اخلاقی معلمان نمونه، شاخص و انقلابی اشاره نماییم.

 
تکریم و بزرگداشت مقام معلمی در اندیشه اسلامی

هر چند در دنیای امروزی ارزش و اهمیت برخی از مشاغل را تنها در میزان حقوق و دریافتی های مالی آنها مورد ارزیابی قرار می دهند، ولی با این وجود خوشبختانه در اندیشه اسلامی ملاک و معیار ارزش گذاری مشاغل افراد در جامعه بر اساس این مقیاس محاسبه نمی شود. در واقع ارزش کار و فعالیت هر شخص در گرو نوع خدماتی است که به جامعه بشری می دهند. از آنجا که خدمات علمی معلمان به جامعه بشری سنگ بنای رفع تمام نیازهای بشری است می توان آن را  از همه مشاغل برتر دانست. نهال علم و معرفتی که ایشان در وجود انسانها پرورش می دهند سنگ بنای جان گرفتن برای پرواز به سوی کمالات مادی و معنوی است. از این رو در منابع روایی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) در اهمیت تعلیم و تعلم این چنین بیان شده است: «مَنْ تَعَلَّمَ بَاباً مِنَ الْعِلْمِ لِیُعَلِّمَهُ النَّاسَ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ أَجْرَ سَبْعِینَ نَبِیّا؛[1] هر کس یک باب از علم فرا گیرد که براى رضاى خداوند به مردم بیاموزد، خداوندش پاداش هفتاد پیامبر ارزانى مى ‏دارد.»

 

دغدغه های قرآنی و اخلاقی معلمان نمونه و شاخص

دغدغه های قرآنی و اخلاقی معلمان نمونه و شاخص را می توان از دو منظر مورد مطالعه قرار داد، دغدغه و نگرانی که ناظر به تقویت و توانمند سازی پیشه و حرفه ی معلمان بوده و به طوری خاص تقویت شاخص های روحی و تربیتی خود معلمان را شامل می شود و دغدغه هایی که مرتبط با توانمند سازی و ارتقای حرفه ای متربیان و شاگردان می باشد. ولی با توجه به اینکه این دو نگاه درونی و بیرونی ارتباط درهم طنیده ای با هم دیگر دارند در این یادداشت تلاش خواهیم کرد به سبک تلفیقی این شاخص ها را مورد واکاوی قرار دهیم.
 
سرمشق اول:  ادب و تهذیب اخلاقی
یکی از مهمترین و کاربردی ترین دغدغه های فکری و فرهنگی معلمان نمونه، نوشتن سرمشق ادب و تهذیب اخلاقی برای متربیان و شاگردان است. در واقع این دو عنصر حیاتی به عنوان دو رسالت مهم و راهبردی معلمان نمونه به شمار می آید که تلاش دارند در مسیر تعلیم و آموزش متربیان خود به نوعی در مسیر انسان سازی گام بردارند و روحیات و کمالات دینی و اخلاقی را در سرزمین وجودی متربیان تقویت نمایند. این دغدغه مهم ریشه در معارف قرآنی دارد؛ چرا که خدای متعال تزکیه نفس را عامل و  شاخص رستگاری معرفی فرموده است: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّىٰ؛[2] حقّا فلاح و رستگاری یافت آن کسی که تزکیه نفس کرد.»
یکی از دغدغه های فکری و فرهنگی معلمان نمونه این است که چگونه می توان دانش آموزان آسیب پذیر را از بدیها و اعمال و رفتارهای نامناسب دور نگه داشت و در صورت آلوده شدن به سوی خوبیها سوق داد.ولی در این بین معلمان شاخص سرمشق ادب و تهذیب اخلاقی را در عملکرد خود بر روی تخته سیاه زندگی متربیان حک می نمایند و خود را به عنوان الگوی عملی دین داری در پیش روی متربیان مسجم می کنند. تا اینکه با این روش نیکو آنها بهتر و ساده تر بتواند سرمشق زندگی را از معلمان خود بیاموزند؛ چرا که این رهنمود طلایی در منابع روایی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : «کُونُوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَیرِ ألسِنَتِکُم ، لِیَرَوا مِنکُمُ الوَرعَ و الاجتِهادَ و الصَّلاةَ و الخَیرَ ، فإنَّ ذلکَ داعِیَةٌ؛[3]امام صادق علیه السلام : مردم را به غیر زبان خود دعوت کنید، تا پارسایى و کوشایى در عبادت و نماز و خوبى را از شما ببینند؛ زیرا اینها خود دعوت کننده است.»
 
سرمشق دوم: وظیفه شناسی، تعهد و مسئولیت پذیری
یکی دیگر از دغدغه های مهم و کاربردی که همواره در سبک زندگی معلمان نمونه گنجانده شده است، مسأله پرورش متربیانی وظیفه شناس، متعهد و مسئولیت پذیر است. متربیانی که در جامعه و سبک زندگی خود به خوبی به مسئولیت های دینی و اجتماعی خود واقف بوده  و برای ایفای نقش و پذیرش تعهد دینی و اجتماعی از هر گونه سستی و ضعف خودداری می نمایند. مربیان نمونه در این خصوص نیز پیش از آنکه با قول و سخن خود دانش آموزان را به مسئولیت پذیری دعوت نماید و با نمایش عملی تعهد و مسئولیت پذیری خود الگوی عملی این شاخص سبک زندگی را در پیش روی متربیان قرار می دهند.  
سرمشق مسئولیت پذیری در پازل فکری معلمان نمونه، دارای شاخصهایی بر اساس اندیشه اسلامی و دارای ابعاد و گستردگی خاصی است. در یک سکانس قرآنی جلوه ای از مسئولیت های پیش روی انسان این چنین بیان شده است: «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً؛[4] از آنچه به آن آگاهى ندارى، پیروى مکن، چرا که گوش و چشم و دل، همه مسئولند.»

در ادامه برخی از انواع مسئولیت های پیش روی انسان را مورد بازخوانی قرار می دهیم: ۱-مسئولیت انسان در برابر خویش، ۲-مسئولیت انسان در برابر جامعه، ۳-مسئولیت انسان در برابر خانواده، ۴-مسئولیت انسان در برابر خویشاوندان، 5-مسئولیت انسان در برابر همسایگان، ۶-مسئولیت انسان در برابر مسلمانان، ۷-مسئولیت انسان در برابر طبیعت. در واقع معلمان نمونه در تمام حیات حرفه ای خود تلاش دارد متربیان و دانش آموزانی را به جامعه تحویل دهند که در حوزه های هفت گانه ذکر شده دغدغه مندانه در جامعه حاضر شوند.
 
سرمشق سوم: امید، نشاط و پویایی
یکی از  آسیبهای بسیار خطرناکی که می تواند حیات علمی، فکری و فرهنگی دانش آموزان را با چالش مواجه سازد، مسأله ناامیدی، عدم تحرک و خمودگی است. موضوع بسیار خطرناکی که هر انسانی را از حرکت به سوی قله های موفقیت باز می دارد از این رو جامعه علمی و فرهنگی معلمان همواره تلاش دارند در دوران فعالیت حرفه ای خود با این معضل خطرناک مبارزه نمایند و اجازه ندهند که این ویروس مرگبار در زندگی متربیان و دانش آموزان رخنه نماید. ویروس ناامیدی هر گونه فعالیت و تلاش علمی را از دانش آموزان سلب می نماید، در طرف مقابل معلمان برای حرکت دادن دانش آموزان باید عنصر امید و آینده روشن را در پیش روی دانش آموزان قرار دهند، وجود امید و نشاط موتور پیشرانی است که رسیدن به قله های پیروزی را برای همگان میسر می نماید.
 
عنصر امید و نشاط و پویایی از جمله مواردی است که همواره مورد تأکید و سفارش آموزه های دینی و اسلامی بوده و از این رو  معلمان نمونه با تکیه بر این چنین بن مایه های دینی و اسلامی تلاش دارند متربیان خود را با آن آشنا نموده و هر گونه توقف و سکون را از زندگی دانش آموزان پاک سازی نمایند: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموند: «الْأَمَلُ رَحْمَةٌ لِأُمَّتِی وَلَوْلَا الْأَمَلُ مَا رَضَعَتْ وَالِدَةٌ وَلَدَهَا وَلَا غَرَسَ غَارِسٌ شَجَرا؛[5] امید و آرزو برای امت من لطف و رحمت الهی است، اگر امید و آرزو نبود هیچ مادری به فرزندش شیر نمی‌داد و هیچ باغبانی درختی نمی ‌نشاند.»
 
سرمش چهارم: گندزدایی و دل کندن از بدیها و شتاب به سوی خوبی ها
یکی از دغدغه های فکری و فرهنگی معلمان نمونه این است که چگونه می توان دانش آموزان آسیب پذیر را از بدیها و اعمال و رفتارهای نامناسب دور نگه داشت و در صورت آلوده شدن به سوی خوبیها سوق داد. مهارت پاک کردن(توبه) و مهارت بازگشت(استغفار) از جمله آموزه های دینی است که به خوبی باید جایگاه خود را در مهارت ها و فنون تدریس پیدا نماید و جامعه معلمان را از هر گونه سکولاریزه شدن باز دارد. برخی از معلمان بدون توجه به بود یا نبود اعمال صالح در رفتار و منش دانش آموزان تنها دغدغه علمی دانش آموزان را برعهده می گیرند، این در حالی است که معلمان نمونه جایگاه خاصی را برای اصلاح و پالایش عملکرد دانش آموزان خود قائل هستند و تلاش می نمایند دلسوزانه آنها را از هر گونه آلودگی فکری و رفتاری باز دارند.
سرمشق پنجم: دلسوزی، مهرورزی و انسان دوستی
انبیاء و فرستادگان الهی برترین معلمان تاریخ بشریت هستند که همواره در طول حیات زندگی خود با پذیرش و تحمل سخت ترین ناملایمات و سختی ها از پاننشستند و با دلسوزی، رأفت و مهربانی به مبارزه با جهل، خرافات، و بدی ها شتافتند، و تلاش داشتند با کمال شجاعت به دنبال گندزدایی جامعه از آلودگی های فکری، فرهنگی و رفتاری باشند. این نمونه دلسوزی و شفقت را به خوبی می توان در سبک زندگی برترین معلم تاریخ بشریت یعنی پیامبر مهربانی ها(صل الله علیه و آله) به عینه مشاهده کرد، کسی که از همه بیشتر دغدغه مندانه برای هدایت بشریت از زندگی خود مایه گذاشت: «لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ؛[6]به یقین، رسولی از خود شما بسویتان آمد که رنجهای شما بر او سخت است؛ و اصرار بر هدایت شما دارد؛ و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است!»

پی نوشت ها:
[1]. فتال نیشابورى، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج‏1، ص12.
[2]. سوره مبارکه اعلی، آیه 14.
[3]. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، الکافی، ج‏2، ص78، ح14.
[4]. سوره مبارکه اسراء، آیه 36.
[5]. بحارالانوار ج ۷۷ ص ۱۷۵.
[6]. سوره مبارکه توبه آیه 128.