نامگذاری سوره اَحزاب

این سوره را اَحزاب نامیده‌اند؛ به جهت آنکه بخش مهمی از این سوره به داستان جنگ احزاب (جنگ خندق) می‌پردازد.

واژه احزاب به معنای گروه‌ها سه بار در دو آیه این سوره به کار رفته است.
 

ترتیب و محل نزول

سوره احزاب جزو سوره‌های مدنی و در ترتیب نزول، نودمین سوره‌ای است که بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده است.

این سوره در چینش کنونی مُصحَف، سی و سومین سوره است و در جزء ۲۱ و ۲۲ قرآن جای دارد.


تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره احزاب ۷۳ آیه، ۱۳۰۷ کلمه و ۵۷۸۷ حرف دارد و از نظر حجمی از سوره‌های مَثانی شمرده می‌شود.
 

آیات مشهور

آیات تأسی، تطهیر، حجاب، صلوات و امانت از آیات مشهور سوره اجزاب شمرده شده است.
 
آیه اُولو الأرحام
«النَّبِی أَوْلَیٰ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ ۖ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَىٰ بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلَىٰ أَوْلِیَائِکُمْ مَعْرُوفًا ۚ کَانَ ذَٰلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُورًا ﴿۶﴾»

(ترجمه: پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آنها [ مؤمنان ] محسوب می‌شوند و خویشاوندان نسبت به یکدیگر از مؤمنان و مهاجران در آنچه خدا مقرّر داشته اولی هستند، مگر اینکه بخواهید نسبت به دوستانتان نیکی کنید (و سهمی از اموال خود را به آنها بدهید) این حکم در کتاب (الهی) نوشته شده است.)

آیه ششم سوره احزاب، همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) را مادران مؤمنان معرفی کرده است.

گفته شده هدف آیه بیان ارث بردن مسلمانان از خویشاوندان حقیقی خود(نه برادارن دینی) و بیان وجوب اِکرام به همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) و حرام‌بودن ازدواج با آنان است.
 
آیه تأسی
«لَّقَدْ کانَ لَکمْ فِی رَ‌سُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ(۲۱)»

(ترجمه: قطعاً برای شما در [اقتدا به‌] رسول خدا سرمشقی نیکو است.)

این آیه پیامبر(صلی الله علیه و آله) را به عنوان بهترین الگو برای جامعه اسلامی معرفی کرده و از مسلمانان می‌خواهد تا از سنت صالحه ایشان پیروی نمایند.

تأسی از پیامبر(صلی الله علیه و آله) به عنوان یک وظیفه دائمی برای مسلمانان دانسته شده است و کسانی می‌توانند از این الگو بهره‌مند شوند، که به رحمت خداوند و روز قیامت ایمان داشته و یک لحظه از یاد خدا غافل نمی‌شوند.


 
آیه تطهیر
«إِنَّمَا یرِ‌یدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنکمُ الرِّ‌جْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَ‌کمْ تَطْهِیرً‌ا(۳۳)»

(ترجمه: خدا فقط می‌خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر ]بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.)

این بخش از آیه ۳۳، به آیه تطهیر مشهور است. در منابع شیعه و سنی آمده است که این آیه در شأن اصحاب کساء نازل شد.

در این آیه تصریح شده است که خداوند پاکی اهل بیت(علیه السلام) از گناه و پلیدی را اراده کرده است. عالمان دینی شیعه برای اثبات عصمت امامان(علیه السلام) به این آیه استدلال می‌کنند.
 
آیه خاتمیت نبوت
«مَّا کانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّ‌جَالِکمْ وَلَٰکن رَّ‌سُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیینَ(۴۰)»

(ترجمه: محمّد پدر هیچ یک از مردان شما نیست، ولی فرستاده خدا و خاتم پیامبران است.)

این آیه از پیامبر اسلام با عنوان خاتم النبیین یاد کرده است. گفته‌اند:‌واژه خاتَم به معنای چیزی است که به وسیله آن به چیزی پایان می‌دهند.

عالمان مسلمان، معتقدند طبق این آیه، پیامبر اسلام، آخرین فرستاده خدا است و هیچ پیامبری پس از او نخواهد آمد.
 
آیه صلوات
«إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیماً(۵۶)»

(ترجمه: خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود میفرستند؛‌ای کسانی که ایمان آوردهاید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملًا تسلیم (فرمان او) باشید.)

خواندن این آیه به عنوان یکی از تعقیبات نماز مغرب توصیه شده است. در مساجد شیعیان در ایران بعد از هر نماز، یک نفر این آیه را با صدای بلند می‌خواند و حاضران سه بار صلوات را با صدای بلند تکرار می‌کنند. در روایاتی از شیعه و سنی آمده است که هنگام صلوات بر پیامبر، باید به خاندان او نیز درود فرستاد.
 
آیه حجاب
«یا أَیهَا النَّبِی قُل لِّأَزْوَاجِک وَبَنَاتِک وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ۚ ذَٰلِک أَدْنَیٰ أَن یعْرَ‌فْنَ فَلَا یؤْذَینَ ۗ وَکانَ اللَّهُ غَفُورً‌ا رَّ‌حِیمًا(۵۹)»

 (ترجمه: ای پیامبر، به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو: «پوشش‌های خود را بر خود فروتر گیرند. این برای آنکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند [به احتیاط] نزدیکتر است، و خدا آمرزنده مهربان است.)

این آیه و چند آیه دیگر به آیات حجاب معروف‌اند. به گفته مفسران، این آیه زنان مسلمان را به رعایت کامل حجاب، امر کرده و توضیح داده است که این کار برای خود آنان بهتر است؛ چرا که در این صورت کمتر مورد آزار مردان، قرار می‌گیرند.

آیه امانت
«إِنَّا عَرَ‌ضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَینَ أَن یحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ ۖ إِنَّهُ کانَ ظَلُومًا جَهُولًا(۷۲)»

(ترجمه: ما امانت [الهی و بار تکلیف‌] را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم، پس، از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناک شدند، و[لی‌] انسان آن را برداشت؛ راستی او ستمگری نادان بود.)

مفسران درباره واژه «امانت» در این آیه بسیار بحث کرده‌ و دیدگاه‌های گوناگونی در این زمینه مطرح کرده‌اند. در کتاب‌های تفسیر، مصداق‌هایی چون ولایت الهی، عقل، اختیار، معرفت خداوند و تکالیف دینی برای امانت بیان شده است.
 
آیه تخییر
«یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ إِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا فَتَعَالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَرَاحًا جَمِیلًا(۲۸) وَ إِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَه أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنکُنَّ أَجْرًا عَظِیمًا(۲۹)»

(ترجمه: ای پیامبر، به زنانت بگو: اگر خواهان زندگی دنیا و زینت‌های آن، هستید، بیایید تا شما را بهره‌مند سازم و به وجهی نیکو رهایتان کنم.

و اگر خواهان خدا و پیامبر او و سرای آخرت هستید، خدا به نیکوکارانتان پاداشی بزرگ خواهد داد.)

این آیه درباره اختیار دادن به همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) بین زندگی کردن یا جدایی از وی است. این آیه بعد از سهم‌خواهی همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) از غنائم نازل شده است. 1
 

آثار و برکات تلاوت سوره احزاب

در ادامه به برخی از آثار و برکات این سوره اشاره کرده ایم:

1. خواستگار فراوان می شود
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده: اگر سوره احزاب را بر پوست اهویی بنویسند و در ظرف کوچک شیشه ای قرار دهند و در منزل بگذارند، خواستگاران دختر او و خواهران و بستگان او زیاد شوند و میل و رغبت دیگران به دختر زیاد شود هر چند فقیر و درمانده باشد.
 
2. برآورده شدن 100 حاجت
عبدالله بن مغیره گوید که از موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که فرمودند: هر کس در تعقیب نماز صبح و مغرب پیش از آنکه برخیزد یا با کسی سخن بگوید آیه 56 این سوره ان الله و ملائکة... را بخواند و بعد بگوید: اللهم صل علی محمد النبی و ذریته خداوند صد حاجتش را برآورده سازد و هفتاد تای آن را در دنیا و سی حاجت در اخرت.

عبدالله گوید پرسیدم معنی صلاة خدا و ملائکه و مومنین چیست؟

فرمودند: صلاة خدا رحمت اوست و صلاة ملائکه ستایش و مدحشان است برای پیامبر و صلاة مومنیت دعاست برای پیامبر و آلش.

از اسرار آل محمد در موضوع صلوات بر پیامبر و آلش چنین آمده: اللهم صلی علی محمد و آل محمد فی الاولین، و صلی علی محمد و آل محمد فی الاخرین، وصلی علی محمد و آل محمد فی الملا الاعلی و صلی علی محمد و آل محمد فی المرسلین، اللهماعط محمدً و آل محمد، الوسیله و الشرف و الفضیله و ادرجة الکبیرة اللهم انی آمنت بمحمد و لم اره فلا تحرمنی یوم القیامه رویته و ارزقنی صحبته و توفنی علی ملته و اسقنی من حوضه مشرباً رویا سائغا هنیئاً لا اظمأ بعده ابداً انک علی کل شیء قدیر، اللهم کما آمنت بمحمد و لم اره فعرفنی فی الجنان وجهه، اللهم بلغ روح عنی تحیة کثیرة و سلاما

پس کسی که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در هر بامداد سه بار و در هر شامگاه سه بار این چنین صلوات بفرستد تمام گناهان و خطاهایش نابود و محو شود و ایام شادیش تداوم یابد و دعایش مستجاب گردد و به آرزویش برسد و روزیش فراوان شود و بر پیروزی بر دشمن یاری شود و اسباب خیر و نیکی برایش فراهم گردد و در بهشت برین از همنشینان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم باشد.


 

شأن نزول و محتوای سوره احزاب

این سوره یکى از پربارترین سوره هاى قرآن مجید است، و مسائل متنوع و بسیار مهمى را در زمینه اصول و فروع اسلام تعقیب مى کند.

بحثهائى را که در این سوره آمده است مى توان به هفت بخش تقسیم کرد:
 
بخش اول
سرآغاز سوره است که پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم را به اطاعت خداوند و ترک تبعیت از کافران و پیشنهادهاى منافقان دعوت مى کند، و به او اطمینان مى دهد که در برابر کارشکنیهاى آنها از وى حمایت خواهد فرمود.

بخش دوم
به پاره اى از خرافات زمان جاهلیت مانند مساله ظهار که آن را وسیله طلاق و جدائى زن و مرد از هم مى دانستند، و همچنین مساله پسرخواندگى (تبنى) اشاره کرده و قلم بطلان بر آنها مى کشد، و پیوندهاى خویشاوندى را در پیوندهاى واقعى و طبیعى منحصر مى سازد.
 
بخش سوم
که مهمترین بخش این سوره است مربوط به جنگ احزاب و حوادث تکان دهنده آن، و پیروزى اعجاز آمیز مسلمین بر کفار، و کارشکنیها و بهانه جوئیهاى گوناگون منافقان و پیمان شکنى آنان مى باشد، و در این زمینه دستورهاى جامع و جالبى بیان شده است.
 
بخش چهارم
مربوط به همسران پیامبر است که باید در همه چیز الگو و اسوه براى زنان مسلمان باشند، و در این زمینه دستورات مهمى به آنها مى دهد.
 
بخش پنجم
به داستان زینب دختر جحش که روزى همسر پسر خوانده پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم زید بود و از او جدا شد، به فرمان خدا با پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم ازدواج کرد و دستاویزى براى منافقان گشت قرآن در این زمینه پاسخ کافى به بهانه جویان مى دهد.
 
بخش ششم
از مساله حجاب سخن مى گوید که با بخشهاى گذشته نیز رابطه نزدیک دارد و همه زنان با ایمان را به رعایت این دستور اسلامى توصیه مى کند.

بخش هفتم
که آخرین بخش را تشکیل مى دهد، اشاره اى به مساله مهم معاد دارد، و راه نجات در آن عرصه عظیم و همچنین مساله امانت دارى بزرگ انسان یعنى مساله تعهد و تعهد و تکلیف و مسئولیت او را شرح مى دهد.

مفسران در اینجا شان نزولهاى مختلفى نقل کرده اند که تقریبا همه یک موضوع را تعقیب مى کند.

از جمله اینکه گفته اند این آیات در مورد ابو سفیان و بعضى دیگر از سران کفر و شرک نازل شد که بعد از جنگ احد از پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله وسلم امان گرفتند و وارد مدینه شدند، و به اتفاق عبد الله بن ابى و بعضى دیگر از دوستانشان خدمت رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم آمدند و عرض کردند: اى محمد! بیا و از بدگوئى به خدایان ما بتهاى لات و عزى و منات صرف نظر کن، و بگو آنها براى پرستش کنندگانشان شفاعت مى کنند تا ما هم از تو دست بر داریم، و هر چه مى خواهى در باره خدایت توصیف کن آزاد هستى.

این پیشنهاد پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم را ناراحت کرد، عمر برخاست و گفت: اجازه ده تا آنها را از دم شمشیر بگذرانم! پیغمبر صلى الله علیه وآله وسلم فرمود: من به آنها امان دادم چنین چیزى ممکن نیست اما دستور داد آنها را از مدینه بیرون کنند، آیات فوق نازل شد و به پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم دستور داد که به این گونه پیشنهادها اعتنا نکند. 2
 

داستان سوره احزاب

در آیة 37 سوره احزاب، داستان ازدواج پیامبر با زینب همسر زیدبن حارثه برای سنت شکنی مطرح شده و در ادامه آیه آمده است که:از مردم می ترسیدی، در حالی که خداوند سزاوارتر است که از او بترسی. سؤال این است، با توجه به عصمت پیامبر که مکروهی انجام نمی دهد، چگونه از مردم می ترسد؟ لطفاً این مطلب را توضیح دهید.

همانطور که اشاره کرده اید، آیه فوق به گفته اغلب مفسران و مورخان اسلامی در مورد داستان ازدواج زینب بنت جحش (دختر عمه پیامبر) با زیدبن حارثه، برده آزاد شده پیامبر، نازل شده است جریان داستان از این قرار است که بعد از ازدواج پیامبر با خدیجه، برده ای به نام زید خرید و آن را به پیامبر بخشید، پیامبر او را آزاد کرد و سپس او را فرزند خوانده خود معرفی کرد بعداً برای او از دختر عمه اش، زینب خواستگاری کرد این ازدواج به خاطر اختلاف طرفین به طلاق منجر شد هر چند که پیامبر اصرار داشت که این طلاق رخ ندهد. پیامبر اکرم برای جبران این شکست، به فرمان خدا، زینب را به همسری خود برگزید و قضیه همین جا خاتمه یافت .

بر این اساس، پیامبر اکرم دو سنت بزرگ جاهلی را شکست. الف: زید پسر خوانده پیامبر بود و مطابق یک سنت جاهلی، پسر خوانده، تمام احکام پسر را داشت از جمله این که ازدواج با همسر مطلقه او را حرام می پنداشتند.

ب: ازدواج شخصیت معتبری چون رسول اکرم با همسر مطلقه برده آزاد شده خود، خلاف شأن و مقام او تلقی می شد. پیامبر اکرم این سنت شکنی را انجام داد، و مسلم است که پیامبر نباید در این مسایل از مردم بترسد و از جوسازی واهمه به خود راه دهد، پیامبر گرامی نیز به این جهت نگران بود که مبادا این گفتگوها و جنجال ها در روند پیشرفت هدف مقدس او و گسترش اسلام اثر بگذارد و افراد ضعیف الایمان را تحت تأثیر قرارد دهد و در دل آن ها شک ایجاد نماید.

بر این اساس ترس پیامبر شخصی نبود بلکه به خاطر پیشرفت اسلام که احتمالاً با موانعی روبرو می شود نگران بوده است. و این نگرانی هم چیز کاملاً طبیعی و معقولی است و الا تاریخ از صحنه های شجاعت و شهامت رسول مکرم اسلام، پر است و اگر ترس هم مطرح است ترس از آئین اسلام است که نه تنها با عصمت او ناسازگار نیست که هماهنگ و مطابق است .

مرحوم علامه طباطبایی می گوید: آیه کریمه الذین یبلغون رسلت الله ویخشونه ولا یخشون احدًا الا الله

دلیل خوبی است که خوف پیامبر اکرم به خاطر خود نبود بلکه خوف به خاطر خدا بوده است و این خوف، خوف مذموم و ناپسند نیست و خوف به خاطر خدا همچون خوف از خدا پسندیده است. نظیر این خطاب را ما در آیه کریمه و الله یعصمک من الناس، نیز مشاهده می کنیم . 3

پی نوشت:
1.www.fa.wikishia.net
2.www.ommolketab.ir
3.www.tasnimnews.com