زاينده رود و تمدن هاي باستاني

تاثير زاينده رود در شکل گيري تمدن هاي باستاني و سکونت هاي انساني

اقليم مناسب يکي از شرايط اوليه ي شکل گيري استقرار گروه هاي انساني و تشکيل تمدن ها و تداوم آن ها در طول تاريخ بوده است. رودخانه ها و جلگه هاي حاصلخيز مربوطه نيز يکي از بسترهاي توليد تمدن ها بوده اند. براي نمونه مي توان به برخي رودخانه ها مثل: کارون عامل شکل گيري تمدن هاي دشت خوزستان (شوش، چغاميش، هفت تپه و ...)، رودهاي دجله و فرات (تمدن هاي ميان روداني)، رودخانه نيل (تمدن مصر باستان)، رود سند (تمدن هاي هارپا و موهنجودارو) اشاره کرد. رودخانه ي زاينده رود واقع در مرکز ايران که با نزديک 320 کيلومتر طول (نقشه 1) بخش مهمي از استان اصفهان را مي پيمايد يکي از اين رودهاست که به دليل عدم توجه شايسته در زمينه ي باستان شناسي تا حد زيادي بدين لحاظ مغفول مانده است، حال آن که تحقيقات سال هاي اخير باستان شناسي نگارنده و ديگر همکاران حاکي از آن است که اين رود پربرکت از ديرباز يک عامل مهم جذب گروه هاي انساني در طول تاريخ و شکل گيري و تداوم تعدادي زيادي از شهرهاي طول مسير خود بوده است.
به لحاظ سابقه، قديمي ترين مکان باستاني که در طول اين رودخانه تا کنون شناخته شده است دو غار و يک پناهگاه سنگي واقع در 30 کيلومتري جنوب شهر اصفهان (تصاوير 1 و 2) هستند که در سال 1384 با همکاري جناب آقاي دکتر مهدي يزدي استاد گروه زمين شناسي دانشگاه اصفهان شناسايي گرديد (2) و از آن پس سه فصل کاوش باستان شناسي با شرکت دانشگاه اصفهان، گروه پارينه سنگي موزه ملي و دانشگاه بوردو فرانسه را پشت سر گذاشته است (نقشه ي 1). بر اساس يافته هاي به دست آمده شامل انواع ابزارهاي سنگي و همچنين تاريخ گذاري با کربن 14 قدمت اين غارها به دوره ي پارينه سنگي مياني 40000 تا 60000 سال قبل مي رسد. (3) اين محوطه ي باستاني که قديمي ترين سايت باستاني شناخته شده در فلات مرکزي تاکنون است از لحاظ مکاني بر بدنه ي کوهي موسوم به کوه قلعه بزي قرار دارد که زاينده رود از قسمت جنوبي آن مي گذرد. بر اساس نمونه هاي استخواني به دست آمده بايد گفت رودخانه شرايط بسيار مطلوبي را براي شکل گيري اين استقرار فراهم کرده بوده است. بخش هايي از اين بستر بسيار مطلوب به شرح ذيل تشريح مي گردد:

الف) نمونه هاي استخواني به دست آمده از غارها وجود حيواناتي به ترتيب اهميت: بزکوهي، قوچ، گوزن، گاو کوهان دار، خر وحشي، کرگدن، شترمرغ و چند نوع پرنده ي ديگر را نشان مي دهد که توسط انسان هاي ساکن در غار شکار شده و به مصرف غذايي رسيده اند. حضور اين حيوانات در پيرامون محل زندگي اين انسان ها از اين حکايت دارد که اين زيست بوم مطلوب پديد آمده، به يمن وجود زاينده رود بوده است. بايد توجه داشت که برخي از گونه هاي فوق مثل گوزن، گاو کوهان دار، خر وحشي، کرگدن و شترمرغ در زمان حاضر به دلايل تغييرات اقليمي و محيطي در اين منطقه منقرض شده اند و تنها اسناد وجود آن ها محدود به آثار به دست آمده از غارهاي مذکور است.
ب) يکي از وسايل انسان هاي اين دوره ابزارهاي سنگي است که ساخت و توليد آن ها صرفاً با سنگ هايي است که درصد سيليس آن ها زياد باشد و اين سنگ ها به طور طبيعي در زاينده رود وجود دارند. سنگ هاي مذکور از محل اصلي آن ها در زردکوه بختياري جدا شده و به صورت قلوه ريگ همراه با رسوبات سيلابي رودخانه حمل، و در جاي جاي آن رسوب گذاري مي شوند. انسان ها بر اثر تجربه در طول دوره ي سنگ با ممارست و دقت توانسته اند ابزارهاي کاربردي مختلفي را از اين گونه سنگ ها توليد کنند (تصوير 3). بايد توجه داشت تمامي تمدن هاي پيش از تاريخي ديگر استان که در امتداد زاينده رود قرار دارند و در ادامه معرفي مي شوند با توجه به نمونه هاي ابزارها وابستگي کامل به زاينده رود را نشان مي دهند.

در ابتداي مسير زاينده رود چند محوطه ي پيش از تاريخ شناسايي شده اند که در ادامه معرفي مي شوند. يکي از اين محوطه ها تپه ي آشنا واقع در 20 کيلومتري غرب شهر چادگان(تصوير 4) درست در کنار زاينده رود است (نقشه ي 1) که در سال 1383 توسط نگارنده شناسايي شد و با انجام برنامه ريزي در تابستان سال 1384 به سرپرستي آقاي اسدا... ميرزا آقاجاني مورد گمانه زني لايه نگاري (تصوير5) قرار گرفت. (4) حاصل اين برنامه ي شناسايي دوره هاي مختلفي از سيلک II تا اوايل دوره هخامنشي در اين تپه تأثير و تأثر اين فرهنگ پيش از تاريخي از فرهنگ سيلک، فرهنگ هاي پيش از تاريخي جلگه مرودشت، خوزستان و غرب(تپه ي گيان) را نشان مي دهد. به همين دليل بايد اين تپه را يک نقطه ي عطف و اتصال ميان فرهنگ هاي ديگر پيش از تاريخي در اين نقطه از ايران قلمداد کرد.
تپه ي باستاني ديگر مهم اين محدوده تپه ي جمالو نام دارد که در نوع خود بزرگترين تپه ي شناخته شده به لحاظ وسعت و ارتفاع در استان اصفهان است. اين تپه که متأسفانه بر اثر عدم مطالعات باستان شناسي قبل از احداث سد زاينده رود مورد غفلت قرار گرفته و در حال حاضر با آب درياچه پشت سد فراگرفته شده در سال هاي اخير به دليل خشکسالي از زير آب بيرون آمده است (تصوير 6). به همين دليل فرصت را مغتنم شمرده و تابستان سال 1387 آن را مورد مطالعه و مستندسازي قرار داديم. مطالعه ي آثار سطحي اين تپه ي بزرگ حضور دوره هاي پيش از تاريخي (تصوير7) از هزاره ي چهارم پيش از ميلاد(آغاز دوره ي شهر نشيني)، دوره ي آغاز ادبيات و دوره ي برنز را آشکار نمود. (5)

مورخان، سابقه ي شهر اصفهان را با توجه به متون موجود به دوره ي ماد نسبت مي دهند. اما مطالعات نگارنده نشان داد که بر اساس آثار به دست آمده از محوطه ي باستاني گورتان واقع در محله ي نصرآباد اصفهان قدمت اين شهر به دوره ي آغاز شهرنشيني يعني هزاره ي چهارم قبل از ميلاد مي رسد.(6) در اين محوطه علاوه بر حضور اين دوره شاهد حضور دوره هاي ايلام مياني و عصر آهن III (ماد) نيز هستيم(تصوير8). شايان ذکر است جي باستان که بقاياي آن امروز به صورت تپه هاي اشرف و جي در منتهي اليه اصفهان واقع اند نيز درست در کنار زاينده رود قرار دارند و اين مبين اهميت اين رود در تداوم سکونت انسان در اين شهر است.

در امتداد زاينده رود رو به جانب مشرق در سال هاي اخير چندين محوطه ي پيش از تاريخي ديگر شناسايي شد که يکي از آن ها موسوم به تپه ي کوپنده در مجاورت روستاي کفران مورد کاوش باستان شناسي قرار گرفت که داده هاي جالب توجهي متعلق به هزاره ي سوم پيش از ميلاد را عرضه داشت(تصوير 9)(7). در انتهاي مسير زاينده رود در پيرامون باتلاق گاوخوني در سال 1384 با انجام يک بررسي باستان شناسي، باستان شناسان موفق به شناسايي 95 محوطه ي باستاني شدند که در نوع خود بسيار شگفت انگيز بودند. (8) اين محوطه ها که به فواصل اندک از همديگر قرار گرفته اند وجود دوره هايي از عصر فرا پارينه سنگي(1500 سال پيش) تا عصر آهن را نشان مي دهد. اين تعداد محوطه از سوي ديگر باز اهميت زاينده رود در شکل گيري اين تمدن ها را نشان مي دهد و بر آبادي زايدالوصف اين محدوده در دوران ياد شده اذعان دارد.

جاي تأسف است که اين محوطه ها اکنون در دل شن هاي روان قرار گرفته و کيلومترها از باتلاق گاوخوني فاصله دارد؛ حال آن که در زمان آبادي شان با توجه به مستندات موجود درست در مجاورت با لبه ي درياچه قرار داشته اند.

نتيجه

زنده رود در طول تاريخ خود همواره منشأ خير و برکت و عامل جذب گروه هاي انساني و شکل گيري استقرارها، سکونت ها و تمدن هاي متعددي با قدمت 60000 سال پيش تا دوره ي معاصر بوده است. اين عامل مهم در ادامه سير تاريخي خود باعث شکل گيري شهرهاي متعدد از دوره ي تاريخي به اين سو بوده است. از جمله اين شهرها مي توان به شهرها و آبادي هاي منطقه ي لنجانات و شهرهاي اصفهان و ورزنه اشاره کرد. يافته هاي باستان شناسي موجود در امتداد زاينده رود حاکي از اين واقعيت تلخ هستند که اين رود تدريجاً ضعيف شده و به تبع آن باعث ايجاد تغييرات محيطي در پيرامون خود شده و در نهايت به از ميان رفتن تمدن ها منجر شده است. يکي از مزاياي باستان شناسي درس گرفتن از گذشته است. بنابراين ضروري است متخصصان امر با عنايت به اين نکات توجهي ويژه به زاينده رود بنمايند که در طول زمان به خصوص در سال هاي اخير رو به ضعف و نقصان است و به ويژه خشک سالي هاي چند سال گذشته باعث خاموشي و خشک شدن آن شده است. اميد است با اتخاذ تدابير کارآمد کارشناسانه از نابودي اين رود پربرکت و تأثيرگذار جلوگيري شود.

پي نوشت

1- عضو هيأت علمي پژوهشکده ي باستان شناسي
2- جاوري، محسن و يزدي، مهدي، معرفي غارهاي پارينه سنگي حسن آباد، نامه ي پژوهشگاه، سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، شماره 8، پاييز 83، صص 116-107
3- Biglari, Fereydoun., Javeri, Mohsen & others., "Test excavition at the Paleolithic Rockshelter site of Qalen Bozi, south west of Central Iran" , Septamber 2006, lisbon university, Reports. p 119.
4- ميرزا آقاجاني، اسداله، گزارش گمانه زني تپه ي آشنا، منتشر نشده
5- جاوري، محسن و حاجي محمد عليان، علمدار، گزارش اوليه ي شناسايي تپه جمالو، آرشيو اداره ي باستان شناسي سازمان ميراث فرهنگي استان اصفهان، 1387.
6- جاوري، محسن، "محوطه ي باستاني گورتان"، نامه ي پژوهشگاه ميراث فرهنگي، شماره ي 6، بهار 1383، صص35-45.
7- سعيدي ، فريبا، "گزارش کاوش تپه ي کوپنده"، منتشر نشده
8- اسماعيلي، محمد اسماعيل، گزارش بررسي محوطه ي شهر آسيا، آرشيو اداره ي باستان شناسي سازمان ميراث فرهنگي استان اصفهان، 1387

منبع: ماهنامه فني - تخصصي دانش نما شماره 175-174
/ن