یکی از قالب هایی که حضرات معصومین(علیهم السلام) به وسلیه آن اندیشه و تفکر توحیدی و الهی را به جامعه بشری تزریق کرده اند، قالب دعا و نیایش است. دعا یکی از مهمترین، کاربردی ترین و اثربخش ترین ابزار و رسانه های دینی است که تأثیر شگرفی در هدایت و گفتمان سازی اندیشه دینی و اسلامی داشته است. دعای ارزشمند امام حسین علیه السلام در روز عرفه یکی از بهترین دعاهایی است که حاوی مضامین عالی عرفانی، اخلاقی، تربیتی و اجتماعی است. دعای ارزشمندی که پیش از واقعه تلخ سال 61 هجری ایراد شده و به نوعی می توان ادعا کرد، معارف و فرازهای عرشی آن تجلی کننده حکمت نظری عاشورا  به شمار می آید. در این یادداشت تلاش داریم با نگاهی معرفتی ارتباط فرازهای این نیاش شگفت انگیز را با حکمت نظری و عرفانی عاشورا مورد بررسی و واکاوی قرار دهیم.
 

تجلی حکمت نظری عاشورا در نیایش عرفه

1-تکامل و حرکت بر مدار توحید و خداشناسی
دعای عرشی و ملکوتی امام حسین علیه السلام در روز عرفه دارای یک نظام کلی و راهبردی است. نظام و استراتژی که بر مدار توحید و خداشناسی می چرخد، از فراز اول تا فراز پایانی این نیایش ارزشمند توجه به خدای متعال اولین و مهمترین محور نیایش است. انسان در ارتباط معنوی با معبود خود هر گونه لباس خودخواهی و دنیاگرایی را به فراموشی می سپارد و خواهان عنایت و توجه و لطف و کرم الهی است. «فَتَعالَیْتَ یا رَحیمُ یا رَحْمنُ حتّى اِذَا اسْتَهْلَلْتُ ناطِقاً بِالْکَلامِ؛[1] پس تو برترى اى مهربان، اى بخشنده، تا آنگاه که آغاز به سخن کردم.» این نظام، راهبرد و حکمت نظری توحیدی و خدا گرایی و توجه نداشتن به آمال و امیال دنیوی در دعای عرفه و غرق شدن در، خواست و  اراده ی الهی[2] به خوبی در توحید، اخلاق و عرفان عملی امام حسین علیه السلام خود نمایی می کند؛ کما اینکه در جریان واقعه عاشورا حضرت فلسفه و هدف قیام خود را از هر گونه دنیا خواهی و دنیاگرایی مبرا اعلام می دارد. «وَ أَنِّی لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً؛[3] خروج و قیـام من از روى سرکشى و خوشگذرانى و فساد و ظلم نیست.»
 
2-تقویت ولایت مداری و اطاعت پذیری  
باید به این نکته توجه داشت که روح و باطن دعا و نیایش به درگاه الهی نوعی تسلیم، خشوع و تواضع در برابر معبود را می طلبد. از این رو نیایشگر در زمان رجوع به درگاه الهی باید تلاش کند، فطرت زنگار بسته خود را با اکسیر اشک، دعا و نیایش به درگاه الهی جلا داده و عزم خود را برای وارد شدن در میدان اطاعت و ولایت مداری تقویت نماید؛ چرا که رسیدن به سعادت و کمال تنها در سایه اطاعت پذیری و تسلیم در برابر حق میسر می شود. در دعای عرفه با برشمردن قصور و کاستی های مسیر ولایت مداری به نوعی تلاش شده است این عنصر حیاتی در وجو نیایش گر تقویت شود و احساس او برای تمکین به اوامر الهی برانگیخته شود. «اِلـهى اَمَرْتَنى فَعَصَیْتُکَ وَنَهَیْتَنى فَارْتَکَبْتُ نَهْیَکَ؛[4] خداى من، فرمان دادى فرمانت نخواندم، نهیم نمودى، مرتکب نهیت شدم.»
 
 یکی از مهمترین و با ارزش ترین دستوراتی که خدای متعال در قرآن کریم به آن سفارش کرده بازگشت به سوی خدای متعال و اجابت کردن اوامر و دستورات دینی و الهی است. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ؛[5]اى کسانى که ایمان آورده‏اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزى فرا خواندند که به شما حیات مى‏ بخشد، آنان را اجابت کنید.» در سال 61 هجری یاران باوفای و پرورش یافته در مکتب عرفان نظری و عملی امام حسین علیه السلام با اجابت هل من ناصر امام حسین علیه السلام در واقع اوج انقیاد و اطاعت پذیری خود را در برابر فرامین الهی به منصه طور رسانیدند.
 
3-یقظه(بیداری)، امید به خدا و توبه از گناه  
در فرهنگ عرفان نظری یقظه (بیداری) یکی از مهمترین و اساسی ترین مقامات سلوک به سوی خدای متعال است.[6] در واقع تا بیداری صورت نگیرد انسان از مسیر غلط و اشتباه خود باز نخواهد گشت. این یقظه و بیداری است که موجب می شود انسان غافل از خواب گران و غفلت مرگبار بیدار شود و با نور امید رو به سوی درگاه الهی نماید. فراز های دعای عرشی و ملکوتی عرفه به خوبی عنصر یقظه را مورد توجه قرار داده است. «وَاَیْقَظْتَنى لِما ذَرَاْتَ فى سَمآئِکَ؛ و به آنچه در آسمان و زمینت از پدیده هاى خلقت پدید آوردى بیدارم نمودى.»

علاوه بر مطالب یاد شده باید به این نکته توجه داشت که در فرهنگ دعا و نیایش به درگاه الهی هیج انسانی حق ناامیدی و یأس از درگاه الهی را ندارد، در واقع به طور کلی یأس و ناامیدی آفت ویرانگر بازگشت به سوی کمال است. انسان های ناامید هیچ گاه به خود جرأت بازگشت به درگاه الهی را نمی دهند، از این رو در فرازهای طلایی دعای عرفه همواره تلاش می شود اکسیر امید در قلب نیایش گر تقویت شود و عزم او را برای  بیداری و ترک گناه و مناطق ممنوعه برانگیزد. «اِلـهى اِنَّ رَجآئى لا یَنْقَطِعُ عَنْکَ وَاِنْ عَصَیْتُکَ؛ خدایا امیدم از تو قطع نشود، گرچه نافرمانی ات کردم.»

در فرهنگ عاشورا با صحنه هایی طلایی از انقلاب و بیداری فطری، توبه، بازگشت و امیدواری به در گاه الهی مواجه هستیم موضوع مهمی که خود نقطه ی عطفی در تحول و انقلاب درونی جامعه انسانی به شمار می آید. به طور مثال افرادی همچون «حُربن یزید ریاحی»، «جُوین بن مالک تمیمى»« عبدالرحمان بن مسعود»... با وجود اینکه تا پیش از واقعه تلخ ظهر عاشورا در سپاه شیاطین حضور داشتند، ولی با بیدار شدن از خواب غفلت و امید به دریای رحمت الهی خود را به سپاه عرشی و بهشتی امام حسین علیه السلام رسانیدند.
 
4-تقویت مقام توکل و اعتماد به خدای متعال
یکی از محورهای مهم و حکمت های عرفانی و نظری که در دعای عرفه مورد توجه قرار گرفته، مقام توکل و اعتماد داشتن به خدای متعال است. «بِکَ اَنْتَصِرُ فَانْصُرْنى وَعَلَیْکَ اَتَوَکَّلُ فَلا تَکِلْنى وَ اِیّاکَ اَسْئَلُ؛[7] پس مرا یارى ده، و بر تو توّکل می کنم، پس مرا وامگذار، و از تو درخواست می کنم.» امام حسین علیه السلام علاوه بر اینکه در نیایش به درگاه الهی اهمیت و ضرورت اعتماد و توکل به خدای متعال را به آحاد مردم نشان می دهد، در وادی عرفان و اخلاق عملی و سلوک عارفانه و حماسی خود اوج و نهایت اعتماد و توکل بر خدای متعال را به رخ جهانیان می کشاند. امام حسین علیه السلام از همان آغاز حرکت خود از مدینه به سوی کربلا در وصیتی که به برادرش محمد حنفیه داشت[8] این چنین آیات الهی را قرائت کردند: «وَمَا تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ؛[9] و توفیق من جز به [یارى‏] خدا نیست. بر او توکّل کرده‏ام و به سوى او بازمى‏ گردم.»
 
5-عنصر رضا در حکمت نظری و عرفان عملی امام حسین(علیه السلام)
رضا و رضایت در فرهنگ اخلاق و عرفان نظری به معنای خشنودی نسبت به خدای متعال و تقدیرات الهی است. کسی که توفیق رسیدن به مقام رضایت را کسب کرده، هیچ گاه در برابر مقدرات الهی زبان به شکوه و ناراحتی باز نمی کند، در برابر مصیبت و امتحانات الهی ابزار ناخرسندگی و گلایه ندارد و خدای متعال را در برابر مشکلات پیشرو مقصر جلوه نمی دهد. انسانی که در مکتب عرفانی امام حسین علیه السلام رشد یافته همواره تلاش دارد، خود را تابع حکمت و مصلحت الهی نماید و از موقعیت های به وجود آمده در مسیر کسب رضایت الهی گام بردارد. از طرفی کسی که بدون توجه به رضایت الهی به دنبال کسب رضایت غیر خداست در سلوک خود به کج راه و انحراف کشیده شده است مورد غضب الهی قرار می گیرد؛ کمااینکه در منابع روایی از حضرت این چنین نقل شده است: «لَا أَفْلَحَ قَوْمٌ اشْتَرَوْا مَرْضَاةَ الْمَخْلُوقِ بِسَخَطِ الْخَالِق‏؛[10]رستگار نشود آن گروهى که بوسیله رضایت مخلوق غضب خدا را خرید.»

در حکمت نظری دعای عرفه نیز امام حسین علیه السلام این چنین لزوم و اهمیت رضایت مداری بر محور توحید را متذکر می شود: «ماذا وَجَدَ مَن فَقَدَکَ؟ ومَا الَّذی فَقَدَ مَن وَجَدَکَ ؟ لَقَد خابَ مَن رَضِیَ دونَکَ بَدَلاً، ولَقَد خَسِرَ مَن بَغى عَنکَ مُتَحَوِّلاً؛[11] آن که تو را از دست داد ، چه یافت ؟ و آن که تو را یافت، چه از دست داد؟ بى گمان، آن که به غیر تو رضایت داد ، محروم گشت و آن که جز تو را جُست، زیان کرد.»
 
پی نوشت ها:
[1]. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، زاد المعاد - مفتاح الجنان، ص174.
[2].همان، فرازی ابتدای دعای عرفه «اَلْحَمْدُ لله الَّذى لَیْسَ لِقَضآئِهِ دافِعٌ وَلا لِعَطائِهِ مانِعٌ وَلا کَصُنْعِهِ صُنْعُ صانِعٍ».
[3]. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، بحار الأنوار، ج‏44، ص329.
[4]. کفعمى، ابراهیم بن على عاملى‏، البلد الأمین و الدرع الحصین، ص 255.
[5]. سوره مبارکه انفال، آیه 24.
[6]. ر.ک: دکتر سید یحیی یثربی، عرفان عملی، ص191.
[7]. ابن طاووس، على بن موسى‏، إقبال الأعمال، ج‏1، ص349.
[8]. بحارالانوار، ج44، ص 329.
[9]. سوره مبارکه هود، آیه 88.
[10]. مجلسی، بحار الأنوار، ج‏44، ص383.
[11]. بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۲۲۰.