معرفی تفسیر عیاشی

شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر العیاشی
مؤلف: ابونصر محمدبن مسعودبن عیاش سمرقندی معروف به عیاشی
حیات مفسر: قرن سوم
مذهب: شیعه
زبان: عربی
تاریخ تألیف: قرن سوم
تعداد مجلدات: ۲ جلد
مشخصات نشر: تهران، مکتبه اسلامیه (محمود کتابچی) با تصحیح و تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، چاپ اول، ۱۳۸۰ق با مقدمه علامه سید محمدحسین طباطبایی. چاپ دیگر، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۷ق. حروفچینی جدید در دو مجلد.
 

معرفی مفسر و تفسیر

یکی از نامدارترین تفاسیر روایی شیعه به شمار می آید که مؤلف آن در قرن سوم می زیسته و هم طبقه با کلینی بوده است. وی در آغاز، تابع مذهب اهل سنت بوده، سپس به تشیع می گراید و از پایه های دانش و اعیان شیعه می گردد و خانه خود را کانون اجتماعات و مرکز رواج دانش شیعه قرار می دهد. این تفسیر در اصل در دو جلد بوده که دانشمندان و علمای تفسیر از او روایت می کرده اند، اما متأسفانه در طی قرون و اعصار، قسمت دوم این کتاب مفقود می شود و لذا کتاب موجود که در دو جلد منتشر شده، فقط تا آخر سوره کهف است. از طرف دیگر، نسخه موجود، بدون اسناد روایان آن است. ظاهرا یکی از نسخه برداران کتاب، برای سهولت و آسانی مطالعه و استنساخ، اسنادش را حذف کرده است.
 
عیاشی، نخست چند بحثی از علوم قرآن را به عنوان مقدمه برگزیده است. روش او در این مباحث، مانند دیگر تفاسیر مأثور، نقلی است، به این معنا که از خود چیزی بر آن نمی افزاید. اهم این مباحث به این قرار است: فضل قرآن، ملاک حجیت روایات مطابق بودن با قرآن است، محتوای قرآن و تقسیم بندی آن، درباره ناسخ و منسوخ، ظاهر و باطن، محکم و متشابه، جایگاه اهل بیت (علیهم السلام) در قرآن، علم اهل بیت (علیهم السلام) به تأویل قرآن، مذمت تفسیر به رأی و...
 
این تفسیر، برخلاف تفسیر فرات، نقلیات تفسیری و توضیحی آن بسیار است، والحق نکات بسیار بدیعی را در تفسیر نقل کرده است. هدف از آوردن این مجموعه از احادیث، گردآوری بوده است و نه نقد و تحقیق صحیح از سقیم. بدین جهت نباید توقع یک کتاب دقیق و جامع را داشت. سید هاشم بحرانی در تفسیر برهان، مجلسی در بحارالانوار و فیض کاشانی در تفسیر صافی، از این تفسیر بسیار نقل میکنند و در حقیقت یکی از منابع تفسیری آنها بوده است. مرحوم علامه طباطبائی صاحب تفسیر المیزان بر چاپ انتشارات علمیه اسلامیه، مقدمه ای نگاشته و اهمیت و جایگاه این تفسیر را بیان کرده است. ایشان می نویسند: «قسم به جانم می توانم بگویم این کتاب بهترین اثری است که در زمان خود تألیف یافته است و اطمینان آمیز ترین مجموعه ای است که از پیشینیان ما در زمینه کتاب تفسیری مأثور به ارث رسیده است.»
 
روش عیاشی به مانند دیگر کتاب های تفسیری مأثور در قرون نخستین، چنین است که در ذیل هر سوره، روایاتی که مربوط به آن سوره است گردآوری کرده است. معمولا از نام سوره و فضیلت آن و اجر و ثواب قرائت شروع کرده و سپس به ترتیب آیات، روایاتی که مناسبت تفسیر می آورد، برخی جنبه بیان مفهومی و توضیح معنای آیه و برخی جنبه تطبیق و تعیین مصداق یا مصداق اکمل دارد. لذا پس از گردآوری، نیازمند به شرح و بیان و توضیح این معناست که اگر گفته شده این روایات در حق فلانی آمده به چه مقصود است، یعنی شأن نزول است، سبب نزول است، تعیین یکی از مصادیق است و مانند این امور.
 
از مسائل تأسف آمیز این تفسیر، راه یافتن روایات اسرائیلی است، آن هم نه هر اسرائیلی، اسرائیلیاتی که منافات با عقاید اصلی مذاهب اسلامی دارد، مانند آن چه که با عصمت ملائکه و انبیای عظام منافات دارد.
 
منبع:
شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 399-397