شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر فرات الکوفی
مؤلف: ابوالقاسم فرتبن ابراهیم بن فرات کوفی
حیات: قرن سوم
وفات: اوائل قرن چهارم (احتمالا تا سال ۳۰۷ق)
مذهب: شیعه، (احتمالا زیدی مذهب باشد.)
زبان: عربی
تاریخ تألیف: قرن سوم هجری
تعداد مجلدات: 1 جلد
مشخصات نشر: تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول ۱۴۱۰ق، تحقیق محمد الکاظم، ۷۲۰ص، چاپ پیشین: قم، مکتبة الداوری بر اساس چاپ نجف، مطبعة الحیدریة ۱۳۵۴ق، با مقدمه محمدعلی غروی اردوبادی.
 

معرفی مفسر و تفسیر

شیخ ابوالقاسم فرات کوفی از اعلام غیبت صغری، استاد محدثین زمان خود بود. او در عصر ثقة الاسلام کلینی و حافظ ابن عقده می زیسته و زادگاه وی کوفه، در آن عصر مرکز دانش و نقل حدیث و ثقل دانشمندان بوده است. با نگاهی به زندگی و مشایخ و اساتید حدیثی وی، روشن می گردد که وی زیدی مذهب بوده است، گرچه روایاتی را از امام باقر (علیه السلام) و حضرت امام صادق (علیه السلام) نقل می کند، همچنان که بسیاری از روایات صدوق به فرات می رسد و لذا احتمال داده شده که وی اثنی عشری باشد اما در آغاز زیدی بوده و سپس امامی شده باشد. اما در هر حال با این که این کتاب عمدتا در فضائل اهل بیت (علیهم السلام) گردآوری شده، اما نکته ای دال بر دوازده امامی بودنش یافت نشد.
 
کتاب فرات، تفسیری است روایی، همانند تفسیر عیاشی و علی بن ابراهیم قمی که به روش تفاسیر روایی، روایات تفسیری و تطبیقی را جمع آوری کرده است. بیشترین موضوعش درباره ائمه اهل بیت (علیهم السلام) است.
 
مرحوم صدوق و برخی دیگر از قدما، مانند حاکم حکسانی از فرات و کتابش روایت کرده اند و او را متعمد خودشان دانسته اند. البته این کتاب مدتی پس از تألیف، از حضور در مجامع و کتابخانه ها مخفی بوده تا آنکه مرحوم علامه مجلسی به آن دسترسی پیدا می کند و روایات وی را در کتاب خود، بحارالانوار، نقل می کند. روایات تفسیری در این کتاب، بر اساس ترتیب سوره ها و آیه هاست. پیش از تحقیق اخیر، کتاب، به صورت نامرتب تنظیم شده بود و احادیث هر سوره و آیه همگی در جای خود قرار نداشته است. از سوی دیگر همان طور که میدانیم، در این کتاب و هر کتاب حدیثی تفسیر، برای همه آیات روایت نقل نشده است، تا تفسیری کامل و جامع باشد.
 
روش مفسر در نقل اسامی روایت و مشایخ حدیثی خود، گزیده گویی و اشاره است. جز نقل حدیث، کلامی از مؤلف در توضیح روایات یا نقد آن یا اضافه کردن نکته و تعلیق های در تفسیر وجود ندارد.
 
سرآغاز کتاب با مقدمه ای درباره جایگاه اهل بیت (علیهم السلام) در تفسیر و فضیلت آن شروع می گردد، آنگاه روایات تفسیری و تطبیقی و تأویلی را که عمدتا در باب اهل بیت (علیهم السلام) است، نقل می کند. بنابراین عمده گزینش این روایات چه در توضیح و تبیین آیات و چه در منطبق کردن آیات به امیرمؤمنان (علیه السلام) و اهل بیت (علیهم السلام) با جهت گیری کلامی است.
 
در چاپ جدید این تفسیر، افزون بر نظم دقیق آن، روایات، شماره گذاری شده و در پاورقی به مصادر دیگری که روایات فرات را نقل کرده اند و یا روایات هم مضمون با آن در کتب اهل سنت، اشاره می کند. همچنین توضیحاتی در باب اعلام و رجال و نقد آنان دارد.
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 403-401