شناسنامه تفسیر

نام معروف: جواهر التفسیر انوار من بیان التنزیل
مؤلف: الشیخ احمد بن حمد الخلیلی
متولد: ۱۳۶۱ ق /۱۹۴۲م/ ۱۳۲۱ ش
مذهب: اباضی
زبان: عربی
تاریخ تألیف: ۱۴۰۲ق
مشخصات نشر: عمان، مسقط، مکتبة الاستقامة، الطبعة الاولى، ۱۴۰۴ق. تا کنون ۴مجلد از این تفسیر به چاپ رسیده است.
 

معرفی مفسر و تفسیر

احمد بن حمد بن سلیمان بن ناصر بن سالمین بن حمید الخلیلی نائب رئیس اتحادیه جهانی علمای مسلمان، بامداد دوازدهم رجب سال ۱۳۶۱ق مصادف با ۲۷ ژوئیه سال ۱۹۴۲ (۱۴ مرداد ۱۳۲۱ش) میلادی در جزیره زنگبار در آفریقای شرقی به دنیا آمد. پدرش در دهم ربیع الاول سال ۱۳۴۱ ق به آن منطقه مهاجرت کرده بود و اصل او به محله الخضرا در ولایت بهلا در عمان بر می گردد. نسب شیخ به امام خلیل بن شاذان خروصی از ائمه مشهور عمان در قرن پنجم هجری می رسد. پدرش شیخ حمد بن سلیمان الخلیلی، یکی از بزرگان زمان بود که در روز دوشنبه هفتم ربیع الثانی سال ۱۳۸۹ق مصادف با ژانویه سال ۱۹۶۹ میلادی وفات کرده است.
 
خلیلی آموزش های دینی را نزد والدینش آغاز کرد و در سن نه سالگی موفق به حفظ قرآن کریم شد و از دوران کودکی مطالعه را آغاز کرد. وی با پدرش به انجام کارهای تجاری و کشاورزی و دامداری مشغول می شد و به خاطر ضعف بنیه مالی، از رفتن به مرکز اسلامی زنگبار که در سال ۱۳۷۱ق احداث شده بود محروم ماند. بنابراین در علم آموزی به خود متکی شد و علوم شرعی را به صورت خودآموز فرا گرفت. او کتاب «تعلیم الصبیان» و درس «النحو الواضح» را نزد استاد آغاز کرد و آن گاه کتاب های «جامع ارکان اسلام» در فقه، «ملحة الاعراب» و شرح آن، «لامیة الافعال» ابن مالک با شرح بحرق، «قطر الندى» و «شذور الذهب » هر دو با شرح ابن هشام را به پایان رساند. علامه مجاهد ابواسحاق ابراهیم اطفیش الجزایری اهل مصر (متوفای سال ۱۳۸۵ق) یکی از مهم ترین اساتید شیخ بوده است. او در آن هنگام ۱۹ سال بیشتر نداشت. علامه ابواسحاق در طول اقامتش در زنگبار روزانه حلقه هایی در زمینه تفسیر قرآن در مسجد سید حمود برگزار می کرد. وی شاگردش را به وعظ و ارشاد مردم گمارد که پس از ترک زنگبار و بازگشت به قاهره نیز بر این منصب باقی بود.
 
شیخ از آن پس به مطالعه کتاب هایی در زمینه فقه و اصول فقه ادامه داد و کتاب های حدیث و شروح آن را نیز مطالعه کرد که در رأس آن صحیح بخاری با شرح حافظ ابن حجر عسقلانی قرار داشت. شیخ در سال ۱۳۸۴ق پس از بازگشت به سرزمین مادری اش، عمان، نزد اهل علم آن دیار رفت و از محضر آنان استفاده کرد. شیخ پس از مرحله تدریس در مسجد خور در سال ۱۳۹۳ ق به عنوان مدیر امور اسلامی وزارت اوقاف و امور اسلامی انتخاب شد. ایشان در سال ۱۳۹۵ ق به جای شیخ خود علامه ابراهیم بن سعد العبری که همان سال وفات کرده بود، به عنوان مفتی عام سلطنتی انتخاب شد و تا امروز بر این سمت باقی است.
 
از آثار دیگر خلیلی «الحق الدامغ» و «الفتاوی» که پنج جلد آن چاپ شده، «أثر الاجتهاد والتجدید فی تنمیة المجتمعات الإنسانیة»، «القیم الإسلامیة ودورها فی حل مشکلات البیئة». ارزش های اسلامی و نقش آن در حل مشکلات محیط الوطء المحرم وأثره فی نشر حرمة النکاح  (آمیزش حرام و تأثیر آن در گسترش حرمت ازدواج، شرح غایة المراد فی الاعتقاد. شرح غایة المراد در عقیده، الحقوق فی الإسلام و برخی از کتاب ها ناظر به اختلاف های مذهبی اباضیه مانند حکم البراءة من مرتکب الکبیرة. (حکم برائت از مرتکب گناه کبیره است.)
 
جواهر التفسیر بر مذاق مذهب اباضیه نگاشته شده است، هر چند روش های تقریبی در آن مشهود است، اما از آنجا که مخاطبان خلیلی، مردم آن دیار عمان بوده است، به طور طبیعی با تفصیل و شرح فراوان در بیان عقاید خاص به نگارش در آورده است. این تفسیر، حاصل تدریس این عالم بزرگ در مسجد قابوس در شهر مسقط و با اهداف تربیتی و تبیینی است؛ و از سویی ناظر به نیارهای اجتماعی و مطابق با پرسش های عصر و ادبیات جهان معاصر دینی به نگارش در آورده و لذا تفسیری تحلیلی است و ویژگی های تفسیر عصر حاضر را دارد.
 
آنچه از این تفسیر به دست ما رسیده، سه مجلد است که از سوره حمد و بقره تا آیه ۹۴ و جلد چهارم تا آیه ۷ سوره آل عمران نشر یافته، ولی به دست ما نرسیده است.
 
مفسر در آغاز، به بیان مقدمه ای نسبتا مفصل پرداخته و در آن به جایگاه صحابه در تفسیر، فرق بین تأویل و تفسیر و مصادر تفسیر و اطوار آن اشاره کرده است. در همین مقدمه، به مباحثی از علوم قرآن، مانند اعجاز و انواع اعجاز پرداخته است. توانمندی احکام قرآنی را در پاسخگویی به مشکلات انسان معاصر اثبات کرده، سعادتمندی وی را در سایه دستورات اسلامی نشان داده، آن گاه وارد در تفسیر شده است.
 
در آغاز سوره، به نام سوره یا نام های آن، مکی و مدنی بودن سوره، بحث های لغوی و بیانی و مطالبی از این قبیل که در بیشتر تفاسیر معمول است، می پردازد. در ابتدای سوره حمد، بحثی فقهی درباره بسم الله دارد که آیا جزء قرآن است یا خیر؟
 
این تفسیر، افزون بر روش اجتهادی و استنباط و استدلال و تحلیل، مشتمل بر جهت گیری های کلامی است. به این معنا که به مناسبت تفسیر آیات و به اقتضای مطلب، به دیدگاه های اباضی می پردازد و مباحث کلامی مورد نزاع را مطرح میکند. روش مفسر معمولا چنین است که در آغاز آرا و اقوال مسأله را بیان می کند، آنگاه نظریه اباضی را با تعبیر اصحابنا» ذکر می کند.
 
خلیلی، با عقلگرایی های افراطی و تفسیرهای مادی و یا تفسیرهای علمی افراطی، میانه خوشی ندارد. به تحلیل ها و تفسیرهای مادی المنار حمله می کند و این نوع تفسیر را برای قرآن خطرناک می شمارد.
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 638-635