معرفی تفسیر الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور

شناسنامه تفسیر

نام معروف: الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور
مؤلف: جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی
تولد: ۸۴۹ق
وفات: ۹۱۱ق
مذهب: شافعی اشعری
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۸ جلد
مشخصات نشر: در ایران، تهران، انتشارات اسلامیه و جعفری، ۱۳۷۷ق(۱۳۳۷ش) که در حاشیه آن تنویر المقباس ابن عباس آمده است. همین چاپ در سال ۱۴۰۴ ق (۱۳۶۳ش) در قم توسط مکتبه مرعشی نجفی افست شده است، ۶جلد، قطع رحلی.
 

معرفی مفسر و تفسیر

در مقدمه این چاپ، آیت الله مرعشی، بحثی سودمند درباره جایگاه دانش و تفسیر و سیر تفسیرنگاری ها دارد. البته در بیروت توسط ناشران مختلفی این تفسیر از چاپ بولاق مصر افست شده است، همچنین دارالکتب العلمیة این کتاب را حروف چینی جدید و در ۶ جلد منتشر نموده است. ۱۴۱۱ق، قطع رحلی همراه با فهارس. دار الفکر، ۱۴۰۳ق، قطع وزیری، ۸ جلد.
 
جلال الدین سیوطی، از نویسندگان پرکار، سخت کوش و خستگی ناپذیر و دارای تألیفات بسیار، فوق العاده و متنوع در حوزه فرهنگ و معارف اسلامی است. در کمتر موضوعی است که سیوطی وارد بحث و تألیف نشده باشد. بسیاری از تألیفات او بدیع و در موضوع خود منحصر به فرد است. در تألیفاتی که ابتکار را به دست گرفته، انصافا آنها را بسط و گسترش داده و با عنوان های بسیار زیبا، فضایی جدید به آن دانش داده است. گستردگی تألیفات سیوطی آن چنان است که کتاب های فراوانی در فهرست آثار او نوشته شده و حتی درباره یک گرایش او، کتاب تألیف شده است، مانند پژوهش های قرآنی سیوطی.(1)
 
سیوطی، خود کتابی دارد با نام: «التحدث بنعمة الله» که حدیث نعمت خداوند، در توفیق تألیف آثار است. تألیفات وی را به بیش از ۵۰۰ شمارش کرده اند. وی در سال ۸۴۹ ق در شهر قاهره متولد شد؛ در پنج سالگی پدر خود را از دست داد؛ در هشت سالگی حافظ قرآن کریم شد؛ در پانزده سالگی به طور رسمی تحصیل علوم اسلامی را آغاز کرد و در مدت کوتاهی در بسیاری از دانش های زمان خود چیره دست شد. وی در سال ۹۱۰ق در قاهره فوت کرد و در همان شهر دفن شد.
 
سیوطی، جز درالمنثور، به نگارش تفسیر دیگری با عنوان مجمع البحرین و مطلع البدرین دست یازیده و آن چنان که در کتاب الاتقان به آن اشاره میکند، کتاب الاتقان مقدمه علوم قرآنی این تفسیر بوده است.(2) کتاب التحبیر او نیز، کتابی مستقل در علوم قرآن تلقی می شده است. تفسیر مجمع البحرین، مایه اصلی در المنثور به حساب می آمده، چون در مقدمه این کتاب می گوید: «چون ترجمان القرآن را که روایات با طرق مختلف و اسانید گوناگون به همراه داشت، نگاشتم، دیدم همت ها از دست یافتن به آن کوتاهند و گرایش به متون احادیث پیراسته از اسناد، فراوان است، از این روی، این مختصر را از آن برگزیدم و اسناد روایات را حذف کردم و تنها به نسبت دادن حدیث به منبع اصلی و کتاب مرجع بسنده کردم».
 
الدرالمنثور، یکی از گسترده ترین تفسیرهای نقلی اهل سنت است که تمام اخبار و آثار ذیل آیات را بدون هیچ نقد و تحلیل آورده است و از این جهت، از تفسیر طبری گسترده تر است. به همین دلیل، از ذکر اسرائیلیات و خرافات و روایات جعلی ابایی نداشته و شاید مهم ترین اشکال این تفسیر همین نکته باشد که:
 
اولا: اسناد روایات را حذف کرده و احادیث صحیح و سقیم را با هم در آمیخته است، به گونه ای که نمی توان احادیث را بازشناسی کرد.
 
ثانیا: این تفسیر مانند برخی دیگر از تفاسیر اثری، صرفا به نقل احادیث و آثار اکتفا کرده و هیچ نقد و ارزیابی نسبت به آنها نکرده است. سیوطی بحث های استدلالی و وجوه تفسیری و نظری را در مجمع البحرین و مباحث توضیحی را در جلالین آورده است و لذا دیگر نیازی نمی دیده در این تفسیر اثری، به آنها بپردازد و به گردآوری اخبار به صورت استقصایی بسنده کرد.
 
تفسیر الدر المنثور در میان تفاسیر شیعه نیز مورد توجه بوده و امروز نیز بسیاری از تفاسیر معاصر به ویژه المیزان مورد توجه قرار گرفته و در تحقیقات دانشگاهی رساله هایی در جهت مقایسه منقولات و مأثورات از صحابه و تابعین با منقولات از امام باقر و صادق علیهما السلام و یا مقایسه یکی از ائمه با منقولات این تفسیر نگاشته شده و به گستردگی و تنوع و جامعیت آن توجه شده است.
 
پی‌نوشت‌ها:
1. عبدالحلیم هاشم الشریف، السیوطی و جهوده فی علوم القرآن، قاهره، الصدر لخدمات الطابعة، ۱۴۱۲ق.
2. الاتقان، ج ۲، ص ۴۲۰.
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 677-675