معرفی تفسیر روح البیان

شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر روح البیان
مؤلف: اسماعیل حقی بروسوی (بورسایی)
مذهب: حنفی صوفی
زبان: عربی
تاریخ تألیف: ۱۱۱۷ق
تعداد مجلدات: ۳۰ جزء در ۱۰ جلد
مشخصات نشر: ترکیه، مطبعه عثمانی، چاپ اول، ۱۳۰۶ق، قطع رحلی، ۴ مجلد. بیروت، دار الفکر، قطع وزیری، ۱۰ مجلد. همچنین داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۵ق، ۱۰ مجلد.
 

معرفی مفسر و تفسیر

شیخ اسماعیل حقی بروسوى (اهل بورسای ترکیه)، از علمای قرن دوازدهم است که به مسائل عرفانی به شدت تمایل داشته و در این زمینه، آثاری را به نگارش در آورده است. او از اتباع فرقه خلوتیه صوفیه بوده و در این راه در جهت ترویج و تربیت افراد، به شدت تلاش کرده است.
 
تفسیر روح البیان نیز با همین ویژگی نویسنده و شخصیت مفسر به نگارش درآمده است. در جای جای این تفسیر، این صبغه عرفانی و بهره سیر و سلوکی نمایان است. در روش حقی مفسر حقایق درونی انسان قرآن را با مبانی و اهداف تربیتی با زبان خاص، کشف، تحلیل و بیان میکند، یا استدلال های قرآنی برای تشویق مخاطب نسبت به تربیت نفس و سیر و سلوک و اصلاح خود و جامعه گام بردارد. به عبارت دیگر، در این تفسیر راه ها و روش هایی برای مهار نفس و رهایی از غرایز در زندگی بشر که در قرآن به زبان عمومی بیان شده، مانند کنترل غرایز و شهوات، چگونگی تربیت نفس، و توجه به مبدأیی که او را نسبت به رفتارهای خود حساس می کند، برجسته و تبیین میکند. این دستورالعمل ها گاهی آنچنان فشرده و ساده بیان شده که انسان را غافل از این نکته میکند که قرآن در مقام ارائه نظامی اخلاقی و تربیتی و در مقام عمل در مقام انسان سازی است.
 
به همین دلیل، این تفسیر، کمتر به بحث های ادبی و لغوی توجه میکند و بیشتر به بحث های معنوی و سیر و سلوکی می پردازد. از سخنان محیی الدین عربی، قیصری، کاشانی و دیگر شاگردان مکتب عرفان در تفسیر و تأویل آیات کمک می گیرد و به اشعار مولانا جلال الدین رومی، حافظ شیرازی، سعدی و دیگر شعرای فارسی زبان استشهاد میکند.
 
شیوه تفسیر در بیان مطالب، اختلاطی است از کلمات عربی، فارسی و ترکی. گرچه متن اصلی عربی است، اما در تبیین لغات، واژه های فارسی را هم می آورد. همچنین از روایات نیز، در مواردی سود جسته است.
 
روح البیان از تفاسیری است که با صبغه تربیتی و هدایتی تألیف یافته و در کنار نشان دادن پیام و نقطه های مشکل قرآن هدف مهم تری را دنبال می کند. می خواهد نشان دهد که از این آیه چه باید نتیجه گیری کرد و پیام و دعوت قرآن چیست. به همین دلیل، بروسری تفسیر را با مقدمه ای در اشاره به هدف تربیتی و اخلاقی شروع میکند، آنگاه به معنای استعاذه اشاره کرده و این بحث را نسبتأ تفصیل میدهد، آنگاه وارد در تفسیر می شود.
 
در آغاز سوره، به معنای سوره و فضیلت آن، اشاره دارد. مدنی و مکی بودن و تعداد آیات آن را معین می کند، اما مهم در نظر بروسوی، توجه به ابعاد عرفانی و تأویل نکات قرآنی است، که در این جهت می توان گفت جامع ترین تفسیر عرفانی است که در کنار اهتمام به بیان ظاهری الفاظ، به مباحث عرفانی و اشاری پرداخته است.
 
منابع این تفسیر بسیار است. افزون بر کتاب های رسمی تفسیر و حدیث، از تفاسیری چون کشف الاسرار میبدی، تأویلات ملاعبدالرزاق کاشانی، تأویلات نجم الدین دایه، تفسیر سهل بن عبدالله تستری و لطائف الاشارات قشیری استفاده می برد. در زمینه مسائل اخلاقی نیز، از کتاب احیاء العلوم غزالی کمک می گیرد.
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 693-691