شناسنامه تفسیر

نام معروف عنایة القاضی و کفایة الراضی، حاشیه شهاب، حاشیه خفاجی بر بیضاوی
مولف احمدبن محمدبن عمر خفاجی
تولد 977ق
وفات 1069ق
مذهب سنی حنفی اشعری
زبان عربی
تعداد مجلدات 8جلد
مشخصات نشر بولاق قاهره، چاپ اول ۱۲۸۳ق، قطع رحلی. افست همین چاپ در بیروت، دارصادر، بی تاریخ. بیروت، دارالکتب العلمیه، ۹ جلد، قطع وزیری، ۱۴۱۷ق.
 

معرفی مفسر و تفسیر

تفسیر بیضاوی، از جمله تفاسیر مختصر و مفید و بسیار مشهور در میان تفاسیر است که پس از وی، مورد توجه علما و محققان قرار گرفته و بسیاری بر آن شرح و حاشیه نگاشته اند. در این میان عنایة القاضی، از مفصل ترین شرح ها و حاشیه های این تفسیر است که به ارزشمندی و دقت و گستردگی مباحث معروف شده است. مشابه این کار با تفاوتی در سبک تألیف شیخ زاده در حاشیه بر تفسیر بیضاوی از نظر گستردگی در بیان و اهداف آموزشی و تعلیمی در تفسیر است که پیش از این درباره آن در این کتاب سخن گفته شده است.
 
مؤلف این شرح، شهاب الدین احمدبن محمدبن عمر خفاجی مصری، قاضی القضاة و مؤلف کتاب های ادبی، لغوی و رجالی است که از مشهورترین آنها ریحانه الألباء و شفاء العلیل و شرح در الغواص است.
 
شهاب الدین خفاجی در مقدمه تفسیر، هدف از نگارش این حاشیه را چنین توضیح میدهد که: چون انوارالتنزیل، بسیار مختصر و نیازمند به شرح و توضیح بود، به این کار مبادرت کردم و در قالب عبارات متن، به تفسیر و تبیین کلمات قرآنی گام برداشتم.
 
آن گاه به شرح زندگی بیضاوی، شارح کتاب و آثار و تألیفات وی می پردازد و سپس خطبه تفسیر را شرح می دهد که مباحث آن درباره عظمت قرآن، اعجاز، تحدی، فرق بین معجزه و سحر معنای تفسیر و تأویل، محکم و متشابه و... است.
 
روش کتاب در شکل نگارش، ادیبانه و با نثر بسیار زیبا تنظیم یافته و در نوع مطالب، همانند بسیاری از شروح، در قالب وفاداری به عبارات بیضاوی و توضیح کلمات وی انجام گرفته است. طبعا به چگونگی عبارت های تفسیر و چند و چون آن می پردازد، به گونه ای که کتاب را واقعا از حالت تفسیری خارج و به کتابی کلاسیک و شرح تعلیمی تبدیل میکند.
 
یکی از مشکلات این سبک، تفصیل و درازگویی است که شهاب انجام داده و در توضیح کلمات بیضاوی، بیش از اندازه تأکید کرده و لذا یکی از امور قابل نقد این کتاب است. گاه به نقد و بررسی و رد دیدگاه های بیضاوی و یا نظریات تفسیری او می پردازد. خفاجی به بحث های موضوعی نیز پرداخته و آراء معتزله را به مناسبت متن کتاب به نقد کشیده است. شیوه بیان او، جنبه عقلی و استدلالی دارد، گرچه استفاده از حدیث و آثار و نقل قصه ها در تفسیر، همراه با متن انجام گرفته است.
 
همچنین افزون بر تفسیر و توضیح کلمات بیضاوی، مطالبی از دیگران نقل می کند. آنچه بیش از همه جلب توجه میکند، کلمات اقوال حکما و صوفیه و ذکر لطائف و اشارات عرفا است.
 
دریافت مطالب کتاب جز با همراهی متن اصلی تفسیر انوارالتنزیل، آسان نیست، لذا جای ارائه تفسیر، همراه با متن کامل، خالی است.
 
منبع:
شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 762-761