معرفی تفسیر مشکات تفسیر قرآن کریم انصاری

شناسنامه تفسیر

نام معروف	تفسیر مشکاة تفسیر قرآن کریم
مؤلف	محمدعلی انصاری
تولد	۱۳۴۳ش، معاصر
مذهب	شیعه اثنی عشری
زبان	فارسی
تعداد مجلدات	تا امروز ۴ مجلد
مشخصات نشر	مشهد مقدس انتشارات بیان هدایت نور ۱۳۹۱ش.

معرفی مفسر و تفسیر

محمدعلی انصاری، مفسر قرآن کریم و شارح نوپرداز نهج البلاغه، متولد ۱۳۴۳ش در مشهد مقدس است. ایشان با شوق وافر به کسب حقایق و معارف الهی، دروس حوزوی را هم زمان با تحصیلات متوسطه در حوزه علمیه مشهد آغاز نمود. در فقه و اصول از درس های حضرات آیات سید حسن صالحی و سیدابراهیم حجازی طبسی (رحمه الله) بهره مند شد و یک دوره کامل درس خارج اصول را از محضر متأله متخلق، حضرت آیت الله العظمی میرزا علی آقا فلسفی (رحمه الله) استفاده کرد. طی این سال ها، تحصیلات دانشگاهی را نیز در رشته ادبیات فارسی پیگیری کرد. انصاری در رشته های دانشگاهی دیگری نیز به شکل رسمی و غیررسمی مطالعات و تحقیقات انجام داده است. اما نقطه عطف زندگی ایشان آشنایی با فقیه و مفسر و اسوة اخلاق عملی، آیت الله محمد صادق سعیدی کاشمری (رحمه الله) بود.
 
ارتباطی بس تنگاتنگ بین این شاگرد و مرید و آن استاد و مراد دست داد و طی سیزده سال در فقه و اصول و تفسیر و اخلاق و در رشته های دیگر علمی، محمدعلی انصاری از محضر آن فقید بهره های فراوانی نصیب برد. مفسر، تدریس در حوزه علمیة مشهد را از سال ۱۳۶۱ آغاز کرد و جمع بسیاری از علاقه مندان به قرآن را جذب درس های خود کرد و تاکنون تدریس صبحگاهی و برخی جلسات دیگر وی مستمر و برقرار است. تاکنون از این مفسر افزون بر چهار جلد تفسیر (یعنی ۱۳۹۲ش)، ۲۸ عنوان کتاب در زمینه های تفسیر، شرح نهج البلاغه، متون ادب پارسی، مدیریت و مجموعه مقالات منتشر شده است. به عنوان نمونه کتابی درباره زن در قرآن، که در برگیرنده تفسیر و توضیح بیش از ۲۰۰ آیه به صورت موضوعی و تحلیلی و استنادی است که به توصیف جایگاه بانوان در کلام خدا، احکام مربوط به آنها و تبیین زوایای گوناگون وجودی زن در معارف الهی می پردازد.
 
مشکات، تفسیری است هدایتی و تربیتی بازبان ساده و قابل فهم برای طبقات مختلف، کوتاه و ناظر به حل مشکلات ظاهر کلام و استنتاج معانی و معارف. با جاذبه و معنابخش به زندگی معنوی. هرچند جاذبه و تأثیر بیشتر از گفتار شفاهی بوده و همین مبنا برای پیاده کردن و تبدیل نوارها به کتاب شده، اما خود همین متن به دلیل روانی و گویایی و اهداف تربیتی جاذبه برانگیز است.
 
ناشر در مقدمه جلد نخست تفسیر، در معرفی این کتاب که قاعدتا با هماهنگی مفسر بوده، ویژگی های تفسیر را این چنین به شرح زیر برشمرده است:
 
شیوه کلی مفسر موجزگویی و در حد اشاره به پیام آیه پس از ترجمه و توضیح برخی لغات و شرح معانی و احیانا طرح و تحلیل مباحث اعتقادی و اخلاقی و دفاع از مواضع نحل های است.
 
در بیان تفسیر از علوم و دانش های مختلفی بهره می برد و مطالب ناب الهی را برای مخاطبان ملموس می نماید. استفاده از ادب گفتاری در شیوه بیان مطالب که برگرفته از خود قرآن است، اهتمام مجدانه در بهره گیری از کلمات معصومین (علیهم السلام) و التزام به همراهی کتاب و عترت و استفاده از عقل و نقل و سعی در عینیت بخشی مطالب با نیازهای امروزی بشر، از جمله تمایزهای سبک تفسیری این استاد فرزانه است. البته تسلط ایشان به فنون ادب عرب و ادبیات فارسی و بهره گیری از محفوظات لطیف ادبی، حلاوت خاصی به سخنانشان می بخشد.
 
آن گاه به مقدمه ای با عنوان بخش اول «درآمدی بر تفسیر قرآن کریم» پرداخته که به مباحثی تمهیدی و به سبک جدید از موضوعات اشاره دارد و همچنین مطالبی در بیان مبانی و مسائل علوم قرآنی و روش نویسنده است، بلکه در تبیین مسائل تربیتی مناسب با مباحث و گرایش مفسر در تفسیر این کتاب عزیز است، مانند جایگاه قرآن در زندگی انسان که به مباحثی چون حوزه های ارتباطی انسان و خداوند، چون خلق و رزق و هدایت اشاره می کنند و آن گاه در تفصیلی به انواع هدایت انسان می پردازد.
 
مهم ترین ویژگی این تفسیر، کوشش در تبیین بعد هدایتی قرآن، یعنی هدف اصلی نزول است. در این تفسیر فقط به کشف معنا و ذکر پاره ای الفاظ و عبارات تفسیری صرف بسنده نمیکند؛ بلکه آنها را در آمدی برای تبیین ابعاد هدایتی و تربیتی کلام خداوند قرار داده و مخاطب را از معبر لفظ به معنا و از معبر معنا به بلندای هدایت قرآن، سوق می دهد.

روش انصاری در شرح معانی

روش انصاری در شرح معانی استخراج نکات و استظهار آن به خواننده است، این معنا حتی در پیچیده ترین آیات اعتقادی و فقهی و تاریخی، آشکار است. کسی که به سبک بیان و زبان تفسیر توجه کند، می بیند که او به جای مباحث آکادمیک، روح هدایت گری قرآن کریم را در جان خواننده می نشاند و دشوار فهمی آنها را به آسانیابی آموزه ها در فضایی ملموس بدل می سازد. در این تفسیر هیچ آیه ای در خارج از صحنه زندگی نیست، تا مهر کهنگی و ملال بر دامن آن نشیند؛ بلکه بهجت و طراوت آن به عیان هویداست.
 
ایشان در تفسیر خویش بر این تلاش است که خود گمشده انسان را به او یادآور شود و ارتباطی بس دلپذیر و تنگاتنگ میان آیات و فطرت انسانی برقرار سازد و پیام هدایتی آیات را با زیبایی های فطری انسان در آمیزد که البته این، شیوه خود قرآن کریم است. از این روست که مخاطب این تفسیر پس از خواندن برگ هایی از این مجموعه، احساس نزدیکی و انس با قرآن میکند و لحظه به لحظه به فطرت پاک خویش نزدیک تر می شود. مفسر در این تفسیر دست خواننده را می گیرد و او را با تمام حالات و زیر و بم های وجود خویش آشنا می کند و آیه آیه قرآن را با روح و جان او پیوند میزند.
 
خود به این نکته توجه میدهد که این تفسیر، پرتویافته از صفات رحمانیه و رحیمیه قرآن کریم است، هم عموم مردمان را کفایت است و هم پژوهندگان را پاسخ گو.
 
زبان و نثر تفسیر گویا و روان است. او به این معنا اذعان می کند، که سعی وافر در این تفسیر بر آن بوده که معارف بلند وحیانی در قالبی روان و فهم پذیر برای عموم مردم به زبان قلم در آید و البته این مشخصه به معنای چشم پوشی از طرح مفاهیم ژرف نیست؛ بلکه منظور، استفاده نکردن از الفاظ نا آشنا و اصطلاحات پیچیده است که راهبرد هدایتی قرآن نیز همین بوده است «و لقد یسرنا القرآن للذکر » و به یقین قرآن را برای یادآوری آسان ساختیم.
 
در روش تفسیری افزون بر استفاده از خود قرآن در تفسیر، نگاه ویژه به روایات اهل بیت(علیهم السلام): در تبیین و روشنگری آیات وحی دارد، که از نظر او جنبه برکت آفرین و پرمایه ساز این تفسیر است. آن بزرگان، طبق حدیث ثقلین، عدل قرآن اند و گرانبهاترین گنجینه های وحی نزد آنان است. البته مفسر در استفاده از روایات، تنها به روایت های تفسیری اکتفا نمی کند، بلکه به فراخور بحث، از عموم احادیث و سایر سخنان دربار حضرات معصومین: در موضوعات و زمینه های گوناگون خوشه بر می چیند. در این راستا، تمامی روایات اعراب گذاری و ترجمه شده اند تا خواندن و فهم کلام بزرگان دین برای شیفتگان کلام وحی دست یافتنی تر باشد.
 
از نکات دیگر در استفاده از منابع و شناخت لغت، بهره گیری از شعر قدیم و جدید است. توجه انصاری در منابع لغوی و فقه اللغة موجب شده است که گاه پیام های هدایتی و تربیتی زیبایی از سپیر واژه کاوی ها بیرون آید و بسیاری برداشت های نادرست از آیات قرآن رخت بربندد و پرده از اسرار نامکشوف کلام الهی کنار رود. البته به منظور اینکه تفسیر برای پژوهندگان استفاده فزون تری داشته باشد، متن عربی معنای واژگان از کتب معتبر لغوی در پانوشت آورده شده تا اصحاب دانش را سودمند افتد.
 
جنبه بارز این تفسیر، نگاه ریشه ای مفسر به واژگان و سرچشمه های آنهاست. ایشان در بیان معنای واژگان تنها به معناشناسی واژه، بدون توجه به ریشه آن نمی پردازد؛ بلکه ابتدا معنای ریشة لغت را میکاود و گاه با بیان برخی مشتقات دیگر آن، خواننده را گام به گام به معنای واژه مدنظر می رساند و آن گاه، معنای اصطلاحی را همراه با ارتباطی که با معنای لغوی دارد، بیان میکند. این واکاوی دقیق و ژرف یکی از پایه های گذرناپذیر تبیین کلام وحی و آشکارسازی مراد خداوند است.
 
از نکات دیگر این تفسیر توجه موضوعی به برخی از آیات است. این توجه دوسویه است، یکی استفاده از منابع بیرونی برای تفسیر است چنان که به مباحث تربیتی و جامعه شناختی، توجه دارد، و از سویی برای اقناع مخاطب به کار گیری براهین قطعی عقلی و علمی و شواهد تجربی و تاریخی در روش مفسر است. چنین بینش جامعی قرآن را به صحنه زندگی انسان می آورد و ما تجرى الشمس و القمر» جاری و ساری می سازد.
 
در این اثر، تناسب مقدار مطالب ارائه شده در هر بحث، موزون است به این معنا که به همان میزانی است که خداوند متعال به آن پرداخته است؛ به بیان دیگر، از تطویل و تفصیل های غیر ضروری که از هدف اصلی آیه و رسالت تفسیر به دور است، پرهیز شده تا میزان اهمیت دادن به هر موضوع، هماهنگ با میزان اهمیتی باشد که خداوند در قرآن بدان بخشیده است.
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 887-883