کار ویژه های دولت نبوی (1)

چکیده :

بسیاری از اندیشمندان سیاسی ، کارویژه اساسی نظام‏های سیاسی را برقراری نظم اجتماعی و ساماندهی مطالبات اعضای جامعه سیاسی، برای رسیدن به وضع مطلوب و سعادت آن اعضا می‏دانند. از آن‏جا که دولت مهم‏ترین منبع تدوین قواعد ، اجرای تصمیمات و تخصیص ارزش‏های مادی و معنوی به شمار می‏آید ، در جست و جوی ساز و کارهایی است که امکان ایجاد نظم مطلوب را برایش فراهم سازد. این که نظام‏های سیاسی در قالب چه ساختاری و بر مبنای چه نوع ارزش‏هایی امکان تحقق چنین کارویژه‏هایی را می‏یابند ، طیف گسترده‏ای از نظریه‏های مربوط به دولت را به وجود آورده است. آیین اسلام، مجموعه‏ای از تعالیم قدسی است که در کلام وحی - قرآن - از طرف خداوند به پیامبرصلی الله علیه وآله نازل گردیده است و سنت نبوی به عنوان نصّ مفسِّر ، بنیادهای آن را تشکیل می‏دهد. پیامبرصلی الله علیه وآله سامان سیاست را در اهداف اخلاقی جست و جو می‏کند. بدین ترتیب اخلاقی بودن و قواعد اخلاقی نزد ایشان پیش از تأسیس دولت ، وجود داشته است، زیرا خداوند منشأ قوانین است حال آن‏که در رویکردهای غیر دینی ، اخلاقی بودن دولت بعد از تأسیس دولت و به دنبال نیاز به قواعد و قوانین ایجاد نظم اجتماعی ، فراهم می‏آید. با تکیه بر همین بنیاد معرفتی است که دولت پیامبر صلی الله علیه وآله اجرای کارویژه‏های خاصی را بر عهده می‏گیرد؛ این کارویژه‏ ها موارد زیر را شامل می‏شود: یکم) دفاع از شریعت و ترویج آن؛ دوم) برپایی عدالت اجتماعی؛ سوم) امر به معروف و نهی از منکر؛ چهارم) کارویژه انسجام و همبستگی اجتماعی.
کلمات کلیدی : نظام سیاسی، جامعه نبوی، شریعت، عدالت اجتماعی، امر به معروف و نهی از منکر، همبستگی اجتماعی.
بسیاری از اندیشمندان سیاسی، کارویژه اساسی نظام‏های سیاسی را برقراری نظم اجتماعی و ساماندهی مطالبات اعضای جامعه سیاسی، برای رسیدن به وضع مطلوب و سعادت آن اعضا می‏دانند. از آن‏جا که دولت مهم‏ترین منبع تدوین قواعد، اجرای تصمیمات و تخصیص ارزش‏های مادی و معنوی به شمار می‏آید، در جست و جوی ساز و کارهایی است که امکان ایجاد نظم مطلوب را برایش فراهم سازد. این که نظام‏های سیاسی در قالب چه ساختاری و بر مبنای چه نوع ارزش‏هایی امکان تحقق چنین کار ویژه‏هایی را می‏یابند، طیف گسترده‏ای از نظریه‏های مربوط به دولت را به وجود آورده است. آیین اسلام، مجموعه‏ای از تعالیم قدسی است که در کلام وحی - قرآن - از طرف خداوند به پیامبرصلی الله علیه وآله نازل گردیده است و سنت نبوی به عنوان نصّ مفسِّر، بنیادهای آن را تشکیل می‏دهد. پیامبرصلی الله علیه وآله سامان سیاست را در اهداف اخلاقی جست و جو می‏کند. بدین ترتیب اخلاقی بودن و قواعد اخلاقی نزد ایشان پیش از تأسیس دولت، وجود داشته است، زیرا خداوند منشأ قوانین است حال آن‏که در رویکردهای غیر دینی، اخلاقی بودن دولت بعد از تأسیس دولت و به دنبال نیاز به قواعد و قوانین ایجاد نظم اجتماعی، فراهم می‏آید. با تکیه بر همین بنیاد معرفتی است که دولت پیامبرصلی الله علیه وآله اجرای کارویژه‏های خاصی را بر عهده می‏گیرد؛ این کارویژه‏ها موارد زیر را شامل می‏شود: یکم) دفاع از شریعت و ترویج آن؛ دوم) برپایی عدالت اجتماعی؛ سوم) امر به معروف و نهی از منکر؛ چهارم) کارویژه انسجام و همبستگی اجتماعی.

مقدمه‏

درک جنبش‏های اجتماعی اعتراض‏آمیز، به ویژه زمانی که رهبران فرهمند(2) لایه‏بندی‏های نظام مطلوب خود را با توسّل به یک رشته ارزش‏های عقیدتی دگرگون می‏سازند، از طریق بررسی ساختارها، رفتارها و ارزش‏های عقیدتی به مقوله‏های ساده‏تری تبدیل می‏گردد. به نظر می‏رسد که سامانه سیاسی در دوران حاکمیت پیامبر صلی الله علیه وآله در مدینه، نیز می‏تواند با تکیه بر این قاعده مندی بهتر فهم شود.
از سوی دیگر، گام‏های نخستین در فرآیند دولت‏سازی پیامبر صلی الله علیه وآله می‏بایست بر سازه‏هایی استوار گردد. جمعیت و مردمی که تابعان این دولت هستند، مهم‏ترین سازه برای تأسیس دولت به شمار می‏آیند. بنابراین، ملت‏سازی اقدامی ضروری و پیشینی است که رسالت پیامبر صلی الله علیه وآله در دوره مکّی محسوب می‏شود. در آن دوران، به طور عمده تحت تأثیر ساز و کارهای عقیدتی قدرتمندی که مبتنی بر آموزه‏های دین جدید بود، تغییراتی در سطح جامعه عربستان پدید آمد. بدین ترتیب، عده‏ای از مردم مکه، که هر روز تعداد آنان فزونی می‏یافت، با پذیرش گفتمان اسلام، هویتی تازه یافته و با تغییر در اساس پیوندهای قبیلگی پیشین خود، رو در روی ساخت اجتماعی و ارزش‏های جامعه جاهلی قرار گرفتند.
فرآیند ملّت‏سازی، هر چند از دوره مکّی آغاز گشت و شالوده نظام سیاسی درون مدینه گردید، اما از کارکردهای مستمر دولت نبوی و از ابزارهای اساسی گسترش اسلام به شمار می‏آمد. بی‏گمان ملّت‏سازی در فلسفه سیاسی پیامبر بسیار عمیق‏تر از مفهوم ملت در اندیشه سیاسی جدید است؛ به همین دلیل تعبیر «امّت» اساس تکوین نظام اسلامی در مدینه است.
برخی صاحب نظران معتقدند به عکس دوره مکّی ، برنامه‏ها ، شیوه عمل، سیره و روش‏های تبلیغی و اجتماعی پیامبر و نیز قواعد و احکام نازل شده در قالب سوره‏های مدنی، آشکارا از هدف وی در تأسیس یک نظام اجتماعی در عصر مدنی حکایت دارد. ریشه و بنیاد این نظام را همان اصلِ محوری یعنی توحید شکل می‏داد؛ محتوای نظام را نیز قوانین و احکام دین یا شریعت اسلامی، و غایت تکاپو و کنش آن حرکت به سوی کمال انسانی برای وصول به مطلوب در نشأه بعدی یعنی رستاخیز بشری بود.(3)
رویکردهای تاریخ نگارانه که اهتمام خود را صرف ثبت و ضبط وقایع در تاریخ اسلام کرده‏اند، این تصور را به وجود آوردند که پیامبر در دوره مدنی به طور عمده در کار جنگ یا دفاع بوده است؛ حال آن که در آن دوران نظامی سیاسی - اجتماعی پی ریزی شد که حیات بشری و مناسبات اجتماعی او را به شدت تغییر می‏داد. هر چند این در نوشتار مجال تبیین تفصیلی و کافی از نظام سیاسی دوره مدنی نیست، اما تنها در پاسخ به این پرسش که دولت نبوی دارای چه کارکردهایی بوده است، به این مسئله اشاره خواهد شد.
اغلب سیاست شناسان، دولت را مهم‏ترین منبع تدوین قواعد ، اجرای تصمیمات و تخصیص ارزش‏های مادی و معنوی به شمار می‏آورند. کارویژه اساسی دولت ، برقراری نظم اجتماعی و سامان‏دهی مطالبات اعضای جامعه سیاسی، برای رسیدن به وضع مطلوب و سعادت آن اعضاست.
در پاسخ به پرسش از « نظم سیاسی مطلوب» ، بسیاری از اندیشمندان سیاسی، در جست و جوی ساز و کارهای اخلاقی بوده‏اند و بدین ترتیب اغلبْ مفاهیمی چون اخلاق ، ارزش و فضیلت در دانش و ادبیات سیاسی آنان به کار رفته است. به رغم رویکردهای متفاوت، آنان در پاسخ به بحران‏های سیاسی عصر خود - که اغلب مبتنی بر روش‏های غیر اخلاقی دولت‏ها بوده است - به ترسیم دولت مطلوب و فضیلت مدار پرداخته و آن را به زمامداران عصر خویش تجویز می‏کردند.
دانش اخلاق، دانشی دستوری و هنجاری(4) است که به تعیین و ارزیابی هنجارهای رفتاری پرداخته و برای کسب فضایل و دفع رذایل توصیه‏هایی را ارائه می‏کند. بدین ترتیب ، موضوع دانش اخلاق ، «فعل و سلوک عملی انسان» است و به تعبیر سن توماس داکن «اخلاق قاعده رفتار انسانی» است. موضوع دیگری که مورد توجه صاحب‏نظران بوده، رابطه میان اخلاق و سیاست است. اغلب، هدف از دولت یا جامعه سیاسی را، تعریف و ایجاد «زندگی خوب» برای یک جامعه می‏دانند، هر چند در مورد ماهیت «زندگی خوب» و «خیر و سعادت» توافق نظر وجود ندارد.
از همین جاست که سیاست مُدُن و علم مدنی ، پیوند سیاست و اخلاق را تجویز می‏نماید؛ از این رو کسانی که از رابطه اخلاق و سیاست سخن می‏گویند، در پی بنیان نهادن نظامی سیاسی هستند که فعل سیاسی در آن، با تکیه بر ارزش‏ها و فضیلت‏های اخلاقی، محیط اجتماع را برای رسیدن انسان به سعادت آماده می‏سازد. اجتماعی که در آن عدالت، آزادی، اجتناب از ظلم و فساد، معنا دادن به حیات انسان‏ها و رعایت حقوق مردم، از امور مطلوب و خیر در سیاست به شمار می‏آیند.
از زمانی که جوامع بشری دستخوش بحران‏ها و التهابات سیاسی شدند، این پرسش همواره ذهن اندیشمندان سیاسی را به خود مشغول ساخت که چگونه می‏توان جلو خودکامگی حاکمان را گرفت؟ برای ایجاد یک جامعه سعادتمند چه تدبیری باید اندیشید؟ آیا فضیلت مدنی و تعهد اخلاقی می‏تواند
حافظ نظم اجتماعی و سیاسی باشد؟ و سرانجام آیا جمع میان اخلاق و قدرت، به عنوان دو نیروی همواره متضاد، ممکن است؟
تلاش برای پیوند دادن حکومت‏ها با فضایل اخلاقی، سابقه‏ای دیرپا در تأمّلات نظری حکما و اندیشمندان سیاسی داشته است. حتی پیش از یونان باستان آموزه‏های کنفوسیوس، نمونه‏ای برجسته از توصیه به فضیلت‏های اخلاقی در فلسفه سیاسی دوران باستان است. وی با وضع قواعد اخلاقی در سیاست مُدُن، به رابطه بین سلطان و رعیت پرداخت و اعلام داشت که هرگاه سلاطین و ملوک، این قواعد عالی را که بنیان قانونی مدنیّت فاضله است، رعایت کنند، اوضاع و احوال سراسر دولت ایشان تغییر خواهد یافت و تمام خلایق تقوا و فضیلت پیشه خواهند کرد. نمونه‏های دیگری از تعالیم اخلاقی در شرق باستان را می‏توان در آیین‏های اخلاقی بودایی در خاور دور و تعالیم اخلاقی زرتشت درمیان ایرانیان مشاهده کرد.
اما شاید بتوان گفت سخن گفتن در این باره به مثابه مسئله‏ای سیاسی که به شکل‏گیری یک منظومه فکری و چارچوب نظری منجر شد که بر اساس آن دولت خود را موظف به قرار دادن در یک سامان اخلاقی می‏داند، محصول میراث فلسفه سیاسی یونان باستان است.
افلاطون، از برجسته‏ترین نویسندگان و فیلسوفان یونان باستان است که آموزه‏های فلسفی‏اش آشکارا بر پایه یکتاپرستی، اخلاق، عدالت، خوبی و زیبایی ناشی از فطرت انسان قرار دارد. او در رساله «سیاست» مهم‏ترین هدف حکمران را سعادت و سلامت اخلاقی جامعه ذکر می‏کند و معتقد است سعادت بشری به نحو چشم‏گیری به اخلاق بستگی دارد.(5) به عقیده افلاطون، وظیفه حکومت چیزی جز پروراندن فضایل اخلاقی بین شهروندان نیست. همان‏گونه که ارسطو نیز غرض از تأسیس دولت را تحصیل بزرگترین خیرها در عالی‏ترین صورت‏های آن برای اعضای جامعه سیاسی می‏داند. وی مهم‏ترین وظیفه دولت را «اصلاح عیوب اخلاقی شهروندان و تلقین فضایل نفسانی به آنها» می‏داند.(6)
با رسمیت یافتن مسیحیت و گسترش آن و وضع اصول تازه‏ای در تنظیم رابطه دین و دولت، دو پدیده اخلاق و سیاست چنان در هم تنیده شد که تفکیک آنها از یکدیگر عملی نیست. اگر چه در دوره نوزایش و دین پیرایی، سخن گفتن از فضیلت دولت بر پایه رویکردهای سود انگار استقرار دارد و خیر مطلوب تحت تأثیر اندیشه‏های تحصّلی قرار گرفت، اما اصرار بر اخلاقی نشان دادن دولت مؤید آرمان‏های جامعه بشری است که سعادت خود را در دولت اخلاقی می‏بیند. شالوده نظام سیاسی نزد اندیشمندان مسلمان نیز بر همین اساس استوار است.
کارویژه‏های نظام سیاسی مدینةالنبی (صلی الله علیه وآله‏)
هر نظام سیاسی برای ادامه حیات خود، همواره در پی به اجرا در آوردن مجموعه کارویژه‏هایی است که سازمان سیاسی را قادر به تدوین و اجرای خط مشی‏های خود می‏سازد. این فعالیت‏ها، کارکردها یا کارویژه‏ها(7) چگونگی تأثیر واحدهای سیاسی بر فرآیندهای سیاسی را توضیح می‏دهد. شاید اصلی‏ترین کارویژه، نزد اغلب دولت‏ها یا نظام‏های سیاسی، محدود ساختن امیال و خواسته‏های بی حد و حصر انسان و وضع قواعد و مقرراتی بر این خواسته‏هاست. آن نظم اجتماعی که از این طریق حاصل می‏شود، خود محصول سازوکارهای پیچیده‏ای است که نظام سیاسی از طریق آن به توزیع ارزش‏های پدید آورنده همبستگی در جامعه می‏پردازد. از این‏رو اهداف و غایاتی که دولت‏ها برای نیل به آن تلاش می‏کنند، تبیین کننده و تعیین کننده کارویژه‏های آن است.
پیامبر اسلام‏صلی الله علیه وآله در تأسیس نظام سیاسی مورد قبول خود، هدفی اخروی داشت و آن قرب الهی است. پیامبرصلی الله علیه وآله می‏فرماید: «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق». این هدف رسالت است، ولی می‏توان برای دولتش اهدافی دنیوی نظیر دعوت به پذیرش حق و گسترش قلمرو اسلام را در نظر گرفت. این برخلاف دیدگاه کسانی است که غایت دولت را پاسخ‏گویی به مطالبات دنیوی انسان دانسته و تنها تلاش دارند که ارزش‏های اخلاقی را در محدودسازی و کنترل انسان در جامعه، جست و جو کنند.
بدین ترتیب جوهر اندیشه سیاسی پیامبر، مبتنی بر آموزه‏هایی است که از یک نظام منسجم دینی حاصل می‏آید. آیین اسلام، مجموعه‏ای از تعالیم قدسی است که در کلام وحی - قرآن - از طرف خداوند به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نازل گردیده است. سیره پیامبر به عنوان نصّ مفسر در کنار قرآن به عنوان نصّ اوّل، بنیاد معرفتی شکل‏گیری دولت اسلامی در مدینه است. بر پایه همین بنیاد معرفتی است که معیار فضیلت اخلاقی دولت و کارویژه‏های دولت اخلاقی نزد پیامبر با سایر اندیشمندان پیشین تفاوت‏های آشکاری دارد. در سیره و سنت پیامبر، فرمان‏های اخلاقی همان اوامر الهی است که منشأ خوبی‏ها، کمالات و فضایل اخلاقی است و از بدی‏ها و رذایل نهی می‏کند. معیار فضیلت اخلاقی و غایت کنش‏های اخلاقی نزد ایشان، رستگاری و وصول به مقام قرب الهی و خلیفةاللهی است که حیات معنوی انسان را در بر گرفته و از جنس ایمان است. چنان‏که قرآن کریم در این دو آیه به آن اشاره کرده و می‏فرماید: «واتقوا اللَّه لعلکم تفلحون»(8)؛ «انّی جاعلٌ فی الارض خلیفة.»(9)
بدین ترتیب، نظم سیاسی مطلوب در منظومه فکری و رفتاری پیامبر، نشان از یک جامعه همبسته‏ای دارد که بر اساس ایمان دینی مشترک استوار است. ساختار سیاسی در چنین نظمی، به مثابه یک کل به هم پیوسته، از تمامی ویژگی‏هایی که به جامعه هویت یکسانی می‏بخشد، متأثر است و مجموعه نهادها و سازمان‏های سیاسی درون آن برای سامان بخشیدن به اهداف و کارویژه‏های اخلاقی تجهیز می‏شوند.
برخی کارویژه‏های دولت اخلاقی در نظم سیاسی که پیامبر تأسیس کرد عبارت است از:

1. انسان سازی و معنابخشی به حیات انسان‏ها

مناسبات پیچیده اجتماعی، ضرورت ایجاد نظمی که در آن حیات بشری تداوم یابد و زندگی دارای معنا شود و سرانجام سعادت و بهروزی انسان را فراهم آورد، آشکار می‏سازد. ایجاد چنین نظمی از کارویژه‏های دولت به شمار می‏آید. از این رو «دولت هادی» و فضیلت محور پیامبر صلی الله علیه وآله برای رسیدن به چنین سامانی، بر تربیت اخلاقی انسان تأکید می‏کند. در این باره امام خمینی می‏گوید:
اگر برای هر دولتی برنامه‏ای است، برنامه رسول اکرم صلی الله علیه وآله را می‏شود گفت همان سوره‏ای که در اوّل وارد شده است، آن برنامه رسول خداست: «إقرأ باسم ربک الذی خلق.... علّم الانسان ما لم یعلم.»(10) تمام انبیا موضوع بحث‏شان موضوع تربیت‏شان، موضوع علم‏شان، انسان است. آمده‏اند انسان را تربیت کنند. آمده‏اند این موجود طبیعی را از مرتبه طبیعت به مرتبه عالی مافوق الطبیعه، مافوق‏الجبروت برسانند.(11)
تحصیل کمال انسانی در دولت نبوی از آموزه‏های عارفان، کشیشان و راهبان که تنها هدف حیات انسانی را وصول به کمال باطنی می‏دانند و هرگونه تلاش، تکاپو و حضور در عرصه اجتماعی را مانعی برای این وصول می‏دانند، کاملاً متمایز است. پیامبر بر اساس تعالیم وحی بر ضرورت فعالیت انسان در حیات اجتماعی و تأسیس نظام و برقراری تعاملات اجتماعی تأکید می‏کند و در همان حال راه مطلوب و مسیر ارزشمند رسیدن به قلّه سیر و سلوک باطنی را از مسیر حیات اجتماعی بیان می‏دارد. بنیاد آموزش پیامبر بر این سخنان استوار بود: که‏
لیس منا من ترک دنیاه لآخرته و من ترک آخرته لدنیاه؛ از ما نیست آن کسی که دنیای خویش را برای آخرت ترک گوید و وانهد، و نیز آن کس که آخرت خویش را برای رسیدن به دنیا وانهد.
اعمل لدنیاک کأنک تعیش ابداً و اعمل لاخرتک کأنک تموت غداً؛ برای دنیای خویش چنان کوشا باش که گویا همواره زنده خواهی بود و زندگی خواهی کرد و برای آخرت خود نیز چنان تلاش کن که پنداری همین فردا صبح از جهان رخت خواهی بست.
آنچه از این آموزه‏ها حاصل می‏شود آن است که کمال انسانی به اتصال با جامعه است نه انقطاع از آن. بنابراین سلوک پیامبر در انسان سازی، داخل کردن دین به حوزه عمومی است. این امر نیز زمانی تحقق می‏یابد که پیامبر با تأسیس دولت و تدوین قوانین اجتماع و تشکیل نهادهای مدنی در عصر مدنی، مناسبات جدیدی بر پایه آموزه‏های اسلامی بنا گذارد.

پي نوشت ها:

1) دانش آموخته حوزه علمیه و پژوهشگر پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی.
2) Charismatie.
3) غلامحسین زرگری نژاد، تاریخ صدر اسلام «عصر نبوت» (تهران: سمت، 1378)، ص 319.
4) Normative.
5) گانتاناموسکا و گاستون بوتو، تاریخ عقاید و مکتب‏های سیاسی، ترجمه حسین شهید زاده (تهران: انتشارات مروارید، 1363) ص 52 - 51.
6) مایکل. ب. فاستر، خداوندان اندیشه سیاسی، ترجمه جواد شیخ‏الاسلامی، ج 1 (تهران، امیرکبیر، 1362) ص 222.
7) Functio.
8) آل عمران(3)، 130.
9) بقره(2)، 30.
10) سوره علق(96)،آیه 1 و5.
11) امام خمینی، صحیفه نور، ج 8، ص 324.

منبع:مجله علوم سیاسی ، پاییز 1385 - شماره 35
/ن