اگر تا به حال به زیارت مرقد امام هشتم (علیه السلام) رفته باشید، بی تردید متوجه خودنمایی گنبد فیروزه ای بزرگی در کنار گنبد طلای امام رضا ( علیه السلام) شده اید. گنبدی که گویا شکوه و عظمت فرهنگ و هنر و معنویت را همراه با معماری بی نظیر ایرانیان به تصویر کشیده است. این گنبد زیبا متعلق به مسجد گوهرشاد است؛ مسجدی که شاید بتوان آن را در کنار مسجد امام اصفهان از زیباترین و باشکوه ترین آثار معماری ایرانی - اسلامی دانست.
 
البته با توجه به قدمت تاریخی که این مسجد نسبت به مسجد امام دارد، گواه بهتری بر پیشینه ی هنر ایرانیان است.
 

تاریخچه مسجد گوهرشاد

این مسجد همان طور که از نامش پیداست به دستور بانوی عصر تیموری، «گوهرشاد آغا» دختر امیر غیاث الدین ترخانی در زمان فرمان روایی همسرش یعنی شاهرخ پسر تیمور گورکانی یا همان تیمور لنگ ساخته شده است.

بارگاه مقدس امام رضا (علیه السلام) یک بار در زمان تیمور لنگ به دستور «سبکتگین» حاکم آن زمان خراسان خراب می شود. شاهرخ نیز که برخلاف پدر روابط بهتری با شیعیان و ایرانیان داشت و به هنر و فرهنگ ایرانی علاقه ی زیادی نشان می داد، بار دیگر دستور داد تا مقبره و بارگاهی برای قبر امام هشتم (علیه السلام) بسازند و نسبت به قبل آن را گسترش دهند.

گوهرشاد نیز که بانویی شیعه و از دوست داران امام رضا (علیه السلام) بوده و همچنین علاقه ی زیادی به هنر و فرهنگ وطنش داشته است، از این فرصت استفاده می کند و دستور می دهد تا مسجدی با شکوه در کنار حرم مطهر رضوی (علیه السلام) بسازند و در آن از عالی ترین هنرها و فنون استفاده کنند. گفته می شود گوهرشاد آن قدر به ساخت این مسجد علاقه داشته و اهمیت نشان می داده است که هر روز به آن جا سرکشی می کرده و بر مراحل مختلف ساخت نظارت می کرده است. دو پسر شهربانو که فرزندان شاهرخ تیموری اند و از برجسته ترین هنرمندان زمان خود به شمار می رفتند نیز در ساخت این بنا شرکت داشتند و آثاری با خط نسخ روی کتیبه های مسجد از آن ها موجود است.


این مسجد که اکنون در وسط حرم امام رضا (علیه السلام) واقع شده است، از ضلع شمالی به دارالسیاده و دارالحفاظ، از سمت جنوب به صحن قدس، از غرب به صحن امام و از سمت شرقی به بست شیخ بهایی محدود می شود.

قدمت این مسجد به سال 818 هـ . ق . می رسد که به دست هنرمند و معمار نامی آن زمان، قوام الدین بن زید بن طیان شیرازی ساخته شده است. مصالح اصلی به کار رفته در آن آجر و گچ است و کار ساخت حدود سه سال به طول انجامیده است. مساحت کل مسجد 9410 متر مربع و دارای گنبد فیروزه ای بزرگ، یک صحن، چهار ایوان و هفت شبستان بزرگ است. گفتنی است که تمام مسجد در یک زمان ساخته شده و در زمان های گوناگون مورد تغییرات و تعمیرات زیادی قرار گرفته است.

بلندترین و باشکوه ترین ایوان این مسجد، ایوان مقصوره نام دارد. در دو طرف ایوان دو مناره به ارتفاع 40 متر ساخته شده است که با کاشی کاری و معماری زیبایی که دارد جلوه ی خاصی به مسجد بخشیده است.

یکی از علل معروفیت ایوان مقصوره، منبری چوبی است که در آن قرار دارد. این منبر که به منبر صاحب الزمان (عج) شهرت دارد، قدمتش به بیش از دو قرن پیش برمی گردد. این منبر به شیوه ی منبت کاری از چوب گردو به صورت یک تکه و بدون استفاده از آهن و میخ ساخته شده است. این اثر زیبا ساخته ی استاد محمد خراسانی است.

ایوان شمالی نیز که بعد از ایوان مقصوره زیباترین ایوان این مسجد است، در سال 1087 هـ . ق . در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی ساخته شده است.

 

کتاب خانه ی مسجد گوهرشاد

هر چند این کتاب خانه قدمتش از مسجد گوهرشاد بیش تر است، به علت واقع شدن در جنب مسجد به این نام مشهور شده است. قدمت این کتاب خانه به سال 618 هـ . ق . برمی گردد. بسیاری از نسخ خطی و کتاب های معروف در این جا نگهداری می شده است که متأسفانه در طول تاریخ از بین رفته است. در چند سال اخیر به علت کمبود جا و تقاضای زیاد آستان قدس رضوی، کتاب خانه ای وسیع با گنجایش پنج میلیون جلد کتاب ساخته و کتاب خانه ی قبلی را به صورت موزه کتاب درآورده است.

این مسجد وقایع تاریخی زیادی را به خاطر دارد. یکی از آن حوادث، حمله ی روس ها به حرم مطهر رضوی علیه السلام و به توپ بستن گنبد مطهر ایشان است. در این واقعه، گنبد مسجد گوهرشاد هم به توپ بسته شد و قسمت هایی از آن خراب شد؛ ولی بعد از آن گنبد دوباره تعمیر و کاشی کاری شد.

یکی دیگر از حوادث تلخی که در مسجد گوهرشاد اتفاق افتاد، کشتار مردم به دستور رضا شاه بود. در طول تاریخ همیشه این مسجد در کنار بارگاه رضوی محل تجمع و تبلیغ مسائل دینی و مذهبی بوده است.


منبع: ماه نامه ی سلام بچه ها شماره 218