احکام فروش موقوفه بر اساس نظر امام خامنه ای

در این نوشتار، استفتائاتی که از محضر آیت الله العظمی سیدعلی خامنه ای (مدظله العالی) درباره تخریب، تعمیر و نوسازی موقوفه شده می آید.
 

۱- موارد مصرف ثمن فروش

فروش اجباری موقوفه

استفتاء: اگر ملکی را وقف بر اشخاص سازند، و موقوف علیهم ناچار به فروش موقوفه گردید مانند آنکه موقوفه مورد نیاز حتمی دولت جمهوری اسلامی ایران برای منافع کشور باشد و موقوف علیهم را ملزم به فروش موقوفه کنند آیا موقوف علیهم باید با پول آن ملک دیگری را خریداری کرده و آن را عوض موقوفه وقف نمایند، یا لازم نیست و می توانند از آن استفاده کنند؟ و اگر موقوف علیهم ملزم به فروش نشود ولی نتوانند از موقوفه به صورت موقت یا دائم استفاده کنند، و از این بابت پولی دریافت نمایند، آیا باید با آن پول ملک دیگری تهیه کرده و عوض موقوفه وقف سازند یا لازم نیست و می توانند از آن استفاده کنند؟ آیا در این حکم زمین و قنوات یکسانند یا خیر؟
 
جواب: باید با آن پول ملک دیگری را خریداری و در همان جهت وقف اول وقف نمایند.
 
استفتاء: چنانچه برابر مقررات زمین وقفی با زمین غیر وقفی معاوضه شود با توجه به اینکه زمین معاوضه شده وقف‌نامه ندارد لکن به عنوان رقبه موقوفه مورد معاوضه محسوب می‌گردد، حکم وقف را دارد یا خیر؟
 
جواب: در موارد جواز معاوضه باید زمینی که عوض وقف قرار داده شده وقف شود در همان جهتی که زمین اول وقف آن بوده است. 
 
 

فروش کتب وقفی

استفتاء: به فرض وجود جواز فروش کتاب های فوق صرف وجه آن جهت هر کدام یک از موارد ذیل بنابر نیاز ضروری‌تر کتابخانه به تشخیص مسئول کتابخانه چه حکمی دارد؟ ۱- خرید کتاب ۲- خرید لوازم کتابداری و کتابخانه ۳- هزینه های جاری؟
 
جواب: در صورت وقف بودن، باید با اشراف متولّی شرعی کتاب خریداری شود و در غیر این صورت تابع نظر اهداء کنندگان است.
 

فروش فرش کهنه مسجد

استفتاء: مسجد امیرالمؤمنین(علیه السلام) دارای فرشی است که بسیار مستعمل و تقریباً فرسوده است و برای استفاده در مسجد مفید نمی باشد ولکن دارای ارزش ریالی بالا در حدود بیش از دو میلیون تومان می‌باشد لطفاً بفرمایید:
با توجه به اینکه فرش وقفی می باشد آیا فروش آن جایز است؟
 
جواب: اگر قابل استفاده است فروش آن جایز نیست.
 
در صورت جواز آیا می شود علاوه بر فرش مورد نیاز مسجد باقیمانده پول را در مایحتاج دیگر مسجد از قبیل خرید و نصب کولر و تعمیر مسجد و سایر نیازمندیها مصرف کرد؟
 
جواب: حکم فروش آن ذکر شد و در موارد جواز فروش احتیاط آن است که پول را صرف در مماثل وقف بکنند، یعنی برای مسجد فرش تهیه کنند.
 
استفتاء: فرش های مستعمل و مستهلک مسجدی به قصد تبدیل به احسن بفروش رسیده بعد از خرید فرش های تازه، مبلغی زیاد بیاید، آیا می توان آن را صرف تعمیر و تأمین و تهیه مایحتاج همان مسجد نمود؟
 
جواب: با فرض صحت فروش فرش های مسجد مبلغ زیادی باید صرف تهیه فرش شود و اگر در آن مسجد نیاز نباشد در مساجد دیگر مورد استفاده قرار گیرد.  

۲- احکام مرتبط با بیع

معاوضه موقوفه

استفتاء: اطراف زمین مزروعی اراضی متعلق به موقوفه، که قبلاً مزورعی بوده ساختمان شده جهت منزل مسکونی یا بعداً می شود و از کشت و زرع افتاده است ولی زمین موقوفه کنار آن ساختمان منزل واقع شده که با مساحت کم نمی شود برای موقوفه خانه سازی کرد و نه قابل کشت زیرا که همسایه ساختمان مانع محصور شده است بنابراین زمین موقوفه بلااستفاده است و رها شده است حضرتعالی اجازه می فرمایید که اینگونه زمین موقوفه را با زمین دیگری با در نظرگرفتن صلاح وقف معاوضه کرد و در صورتی که معاوضه آن را اجازه نمی فرمایید آیا اجازه می فرمایید که اینگونه اراضی موقوفات برای مدت مدیدی مثلاً نود و نه ساله اجاره داده شود، به هر حال استدعا می شود جواب آن را مرقوم فرمایید.
 
جواب: با امکان استفاده از وقف ولو با اجاره دادن آن تبدیل آن جایز نیست و در فرض سؤال باید زیر نظر متولّی شرعی و در جهت وقف از وقف استفاده شود.
 
استفتاء: زمین موقوفه ایست که مال الاجاره آن صرف مدرسه علوم دینیه می شده و صاحب همجوار زمین موقوفه می خواهد زمین موقوفه را با زمین خودش شامل نموده خانه مسکونی بسازد، و او در عوض زمین موقوفه، مغازه یا زمین دیگری که نفعش دو برابر زمین موقوفه است بدهد، آیا تبدیل زمین موقوفه به مغازه اش یا با زمین او که نفعش دو برابر است اجازه می فرمایید؟
 
جواب: با امکان استفاده از وقف در جهت وقف تغییر و تبدیل آن جایز نیست.
 
استفتاء: ما قطعه زمین داریم که برای احداث منزل کافی نیست و یک قطعه زمین متصل به صورت کرت در کنار ما است که متعلق به حسینیه سادات است ما به سادات یک قطعه زمین بزرگ تر و بهتر و حاصل خیز در محل دیگری پیشنهاد و درخواست نموده ایم که آن قطعه را به ما بدهند و آنها با این پیش شرط با درخواست ما موافقت نموده اند که از آن حضرت استفتاء شود و در صورت موافقت ایشان زمین مورد درخواست ما را به ما اعطاء نمایند.
 
جواب: زمین اگر وقف حسینیه است تغییر و تبدیل آن شرعاً جایز نیست، ولی اگر ملک خاص سادات محل باشد اختیار آن با مالکین شرعی آن است.
 

فروش مال وقفی                                                    

استفتاء: اگر شخصی چند سال قبل زمینی را که از طریق ارث به او رسیده به صورت بیع لازم بفروشد و سپس معلوم شود که آن زمین وقف بوده، آیا این بیع باطل است؟ و درصورتی که باطل باشد، آیا باید قیمت کنونی آن را به مشتری بپردازد یا پولی را که هنگام فروش از او گرفته است؟
 
جواب: بعد از آنکه معلوم شد زمین فروخته شده در واقع وقف بوده و فروشنده حق فروش آن را نداشته، بیع باطل است و واجب است به همان حالت وقف عودت داده شود و فروشنده باید پولی را که از مشتری در برابر فروش زمین دریافت کرده است، به او برگرداند. و راجع به تنزل ارزش پول بنابر احتیاط واجب با هم مصالحه نمایند.
 
استفتاء: اگر خریدار ملک موقوفه در هنگام خرید متوجه اینکه این ملک موقوفه است یا نه اطلاعی نداشته باشد ولی بعدها متوجه شود که این ملک موقوفه بوده است خریدار چه کاری باید برای آزاد کردن ملک موقوفه انجام دهد؟
جواب: در هر صورت وقف قابل خرید و فروش نیست و باید زمین موقوفه را به حال خود برگرداند و خسارات خود را از فروشنده بگیرد.
 
استفتاء: شخصی مؤسسه تولیدی را که با سند عادی خریده، با سند عادی و قولنامه به فروش می رساند و ثمن معامله را تحویل گرفته و مثمن و مبیع را تحویل خریدار می دهد و معامله شرعاً انجام می شود و خریدار هم پس از تحویل آن مؤسسه مشغول تولید در آن می گردد پس از گذشت مدتی از معامله اداره اوقاف مدعی موقوفه بودن زمین کل آن منطقه می گردد. یعنی چندین روستاکه زمین آن مؤسسه هم در بین آنها و جزئی از کل است. آیا فروشنده و مالک آن در این خصوص ضمانی دارد؟ و نسبت به خریدار مسئولیتی دارد یا خیر؟
 
جواب: موقوفه قابل خرید و فروش و استملاک نیست. اگر به طریق شرعی ثابت شود که زمین مؤسسه تولیدی فروخته شده وقف است فروشنده ضامن ثمن آن برای خریدار است.
 

۳- فروش و تبدیل به احسن عین و تجهیزات موقوفه

الف) موارد عدم جواز فروش عین موقوفه و تجهیزات آن

فروش زمین مشاعی وقفی

استفتاء: روستای مسکونی ما حدود یکصد و چهل هکتار بوده که از قدیم و ندیم در اختیار زارعین بوده، عامه اهالی محل می دانیم بعضی از زمین های فوق از دو دانگ تا چهار دانگ و یا نصف آن وقف برای تکایا بود و سند وقفی موجود است، متأسفانه اداره اوقاف شهرستان و مسئولین امر کوچک ترین تحرکی از خودشان نشان نداده اند. و مردم هم در سال ۴۲ ثبت ملکی و سند اصلاحات ارضی گرفته اند آیا اعتبار ملکی و تصرف آن و محصولات سالیانه مشروع و مجاز خواهد بود و هر نوع تصرف آن جایز می باشد(بیع، تبدیل، هبه و ارث).
 
جواب: هر مقدار از زمین ها که وقفیت آن محرز و مسلم باشد خرید و فروش و تبدیل و نقل و انتقال آن شرعاً باطل است و هر گونه تصرف در آن منوط به رعایت احکام وقف و قرارداد با متولّی شرعی است.
 
استفتاء: اینجانب به موجب سند عادی موازی هیجده قصب زمین که ۴۵۰ متر مربع می باشد خریداری کرده‌ام که پس از خرید متوجه شده ام اراضی مزبور حدود ۲/۵ دانگ آن مشاعاً وقف بوده و استفتاء می‌نمایم آیا معامله فوق باطل است یا خیر و تکلیف اینجانب چیست؟
 
جواب: در فرض سؤال معامله نسبت به مقداری که وقف بوده باطل و نسبت به بقیه صحیح است و شما حق فسخ اصل معامله و مطالبه پولی که داده اید را دارید.
 
استفتاء: بانویی قطعه زمینی که یک دانگ از ششدانگ می باشد را وقف نموده که دارای باغات، بیوتات، قنوات و انهار و مزارع و مراتع و اراضی و غیره بوده است و متولّی زمین مذکور زمین فوق الذکر را به شخصی اجاره داده و چون پس از انقضاء مدت اجاره موفق به بازپس گرفتن آن نشده زمین را به اداره اوقاف واگذار نموده و چون در همان زمان عده ای از اهالی قریه مذکور قطعات زمینی را وقف کرده بودند لذا متولّی و اداره اوقاف تمامی املاک دایر و آباد را که دارای محسنات قید شده در بالا بوده است به متصرف واگذار نموده و زمین بایری را که هیچگونه آبادی در آن وجود نداشته از او دریافت نموده که طبق اظهارات متولّی و اداره محترم اوقاف می گوید تبدیل به احسن کرده ایم حال از آن مرجع عالیقدر مسلمین جهان تقاضا می شود در مورد اینکه آیا متولّی و اداره  محترم اوقاف حق تعویض زمین دایر و آباد که دارای درآمد بوده را با زمینی بایر داشته، فتوای مبارک را امر و ابلاغ فرمایید.
 
جواب: بعد از ثبوت وقف شرعاً تبدیل و تغییر آن جایز نیست.  
 

تصرف در رقبه وقفی مسجد

استفتاء: قطعه زمینی در حدود چهارصد مترمربع که سابقاً دارای چند درب اطاق مسکونی وقف مسجد بوده ولی فعلاً خراب شده و این زمین به واسطه خراب شدن ساختمان و از بین رفتن اطاقها معطل مانده که قابل درآمد نمی باشد. آیا اجازه می فرمایید نصف از این زمین فروخته شود و در نصف دیگر زمین که ساختمان قبلی بناء شده بود ساختمان جدیدی احداث شود یا نه؟
 
جواب: در فرض مذکور که زمین وقف و متعلق به مسجد است فروش کل یا بعض آن جایز نیست.
 
استفتاء: عده ای افراد خیر با جمع آوری کمکهائی از مردم، بنائی را جهت انجمنی به نام انجمن توحیدی تأسیس کردند ولی از آنجا که این انجمن منحل شد، این بنا توسط مؤسسین انجمن مذکور وقف مسجد محل گردید و پس از اینکه مسئولین امور مسجد ساختمان مذکور را بلا استفاده و متروکه رها کردند، اداره بهزیستی با توافق مسئولین مسجد و صرف هزینه های فراوان آن را تعمیر و در جهت خدمت به تعداد کثیری از خانواده های محروم و بی سرپرست مورد استفاه قرار داد، اکنون متولّیان مسجد ادعای مالکیت و تخلیه این ساختمان را نموده اند لطفاً بفرمایید با توجه به اینکه این بنا از کمک های مردمی جهت انجمن فوق تأسیس شده آیا وقف برای مسجد صحیح است؟
 
جواب: چنانچه دهندگان پول اختیار به مؤمنین داده باشند وقف مزبور صحیح بوده است و باید محل مزبور را تخلیه و تحویل جهت مسجد بدهند و قابل خرید و فروش نیست.
 

فروش حسینیه، فاطمیه و زینبیه

استفتاء: عده ای از خیرین حدود ۳۰ سال قبل خانه ای را به عنوان حسینیه خریدند، و اخیراً به دلیل کوچک بودن حسینیه سابق را فروخته و با کمکهای دیگری که جمع آوری کردند. خانه ای بزگتر را به همین عنوان خریداری نمودند. منتهی تعدادی از کسانی که قبلاً در خرید حسینیه سابق سهیم بودند از این عمل اعلام ناخرسندی کرده و رسماً هم اعلام می کنند که نسبت به سهمی که داده اند، رضایت ندارند، آیا هیئت امناء از باب تبدیل به احسن اجازه چنین عملی را داشته اند یا نه؟

جواب: اگر منزل را برای حسینیه وقف کرده بودند قابل خرید و فروش نیست.
 
استفتاء: فاطمیه ای ساخته شده ولی حالا خیلی کوچک است لذا معتمدین محل بنا دارند که فاطمیه ای بزرگ درست کنند از نظر اهالی به مصلحت است که فاطمیه حاضر را بفروشند و با مبلغی بیشتر بتوانند فاطمیه بزرگ تری درست کنند، نظر مبارک شما در این مورد را مرقوم بفرمایید.
 
جواب: اگر فاطمیه وقف است فروش آن جایز نیست.
 
استفتاء: با کمک افراد خیرخواه و مردم مذهبی یک باب حسینیه ساخته شده است اکنون چون راه دور است و مردم نمی توانند در آن حسینیه ایاب ذهاب داشته باشند اکثر اعضاء هیئت پیشنهاد داده اند که حسینیه فروخته شود و در منطقه سکونت اعضاء با همان پول فروش حسینیه محلی دیگر تهیه شود که مورد استفاده بیشتر باشد، واقعیت این است که این حسینیه ساخته شده هیچ گونه رونقی نداشته و به دلیل زحمت و دوری رفت و آمد موجب غصه و حسرت اعضاء گردیده.
سؤال این هیئت این است که با چنین شرایطی آیا امکان فروش این حسینیه از لحاظ شرعی وجود دارد یا نه؟ اگر نمی توان این حسینیه را فروخت، آیا می توان به عنوان محل درآمد مثل درمانگاه و شغلی دیگر بهره برداری نمود و از درآمد آن حسینیه ای در محل سکونت اعضاء تهیه کرد یا نه؟
 
جواب: حسینیه را نمی توانند بفروشند، یا آن را به غیر حسینیه تغییر دهند.
 
استفتاء: فرد خیری حیاط مسکونی خود را وقف زینبیه نموده و مدتی در آن عزاداری شده است حال عده‌ای زینبیه جدید ساختند، آیا می شود زینبیه قبلی را فروخته صرف و خرج زینبیه جدید کرد؟

جواب: وقف قابل خرید و فروش و تغییر و تبدیل نیست و از موقوفه باید در همان جهت وقف استفاده شود.

فروش زمین حسینیه

استفتاء: شخصی نذر کرده بود که هر جا باشد همراه خودش یک حسینیه بسازد، این ملک را فروخت و جای دیگر سکونت کرد، آیا برای خریدار آن زمین حسینیه هم واجب است که در آن جا حسینیه بسازد با فروش زمین قبلی یا خیر؟
 
جواب: اگر وقف محقق شده است تغییر و تبدیل و فروش آن جایز نیست و در غیر اینصورت اختیار با مالک است.
 
استفتاء: در یکی از روستاها دو قطعه زمین برای حسینیه قرار داده اند، نیمه ساز شده و روی آن اقامه عزا شده است و متولّی هم دارد و وجوهی مردم به متولّیان برای ساختمان داده اند لکن وجود دو حسینیه منشاء اختلاف و نفاق و درگیری شده است.
اولاً: اجازه می فرمایید در محل سومی زمین بزرگتری تهیه شود از محل فروش این دو قطعه زمین،حسینیه ساخته شود یا کتابخانه و ساختمان عام المنفعه دیگری ساخته شود.
ثانیاً: چنانچه نظر حضرتعالی بر این کار نباشد آیا ممکن است وجوه جمع آوری شده در محل سوم خرج شود یا به صاحبانش مسترد شود تا خرج حسینیه سوم کنند یا خیر؟
 
جواب: با فرض اینکه زمین برای حسینیه وقف شده و در آن عزاداری شده است تبدیل و فروش آن جایز نیست و تا عین پولی که افراد برای ساخت حسینیه پرداخته اند صرف نشده اختیار آن با صاحبان پول است.
 
استفتاء: قطعه زمین و ساختمانی بوده که وقف حسینیه شده است که در سال ۱۳۵۳ بنا گردیده است این ساختمان به مدت پنج سال در اختیار بانک بوده است و قرار شده که در سال ۱۳۵۸ تخلیه کنند ولی بعد از انقلاب تخلیه که نکردند هیچ بعد از پیگیریهای فراوان با زور و اجبار در سال ۱۳۶۷ بعد از ۱۴ سال استفاده از ساختمان و پرداخت اجاره بسیار ناچیزی و بدون سرقفلی به قیمت یک میلیون و دویست هزار تومان آن را خریداری کردند شایان ذکر است که وقف بعد از واگذاری بوده به امید اینکه ساختمان مذکور تخلیه خواهد شد. حال از حضرتعالی استدعا داریم با اجبار در فروش و موقوفه بودن آن تکلیف ما را مرقوم فرمایید.
 
جواب: واقف اگر زمین را وقف کرده که در آن حسینیه بنا کنند و تحویل متولّی شرعی یا عزاداران داده، هرگونه تصرفی که برخلاف حسینیه باشد در آن جایز نیست و اگر زمین را وقف نموده که منافع آن خرج حسینیه کنند تصرف جایز است ولی هرگونه تصرف در آن باید زیر نظر متولّی شرعی و صلاح وقف باشد و در غیر این صورت تصرف حکم غصب را دارد و فروش موقوفه هم جایز نیست ولی مسائل اختلافی باید در دادگاه حل و فصل شود.
 
استفتاء: شخصی در زمان حیاتش منافع یک قطعه زمین را جهت عزاداری امام حسین(علیه السلام) وقف نموده زمین مزبور در طرح قرار گرفته و واقف هم فوت کرده، اجازه می فرمایید زمین موقوفه را بفروشند و وجه آن را خرج مسجد محل کنند؟
 
جواب: در فرض سؤال، فروش زمین جایز نیست و باید منافع آن در جهت وقف مصرف شود.
 

فروش مکتب‌خانه مخروبه، سقاخانه و کاروانسرا

استفتاء: مکانی است وقف برای مکتب‌خانه که ساختمان مخروبه آن هنوز به جاست و قبلاً هم چندین سال متمادی در آن کلاس درس برقرار بود اما الان چون مدارس آمده آن مکان هیچ استفاده ندارد و حتی اسباب اذیت همسایه همجوار نیز می باشد و با وجود این مشکلات و عدم استفاده از آن مکان به هیچ عنوان، آیا اجازه می فرمایید که آن مکان را بفروشند به همان همسایه و از پول آن در جای دیگر برای کتابخانه یا پایگاه و یا امور عامه دیگر استفاده نمایند.
 
جواب: فروش وقف جایز نیست.
 
استفتاء: در روستایی علاوه بر حسینیه (تکیه) محلی به عنوان سقاخانه وجود دارد که سقاخانه نسبت به مسجد و حسینیه در موقعیت مکانی مناسبی قرار نگرفته است و محتاج تجدید بنا می باشد. جهت تبدیل به احسن  هیئت امناء، محل دیگری در نزدیکی مکان فعلی سقاخانه را انتخاب نموده اند که با مخالفت عده ای مبنی بر شرعی نبودن این انتقال به علت وفقی بودن مکان مواجه شده، آیا این تغییر به عنوان تبدیل به احسن نمودن مکان مذکور جایز است یا خیر؟
 
جواب: تبدیل نمی شود و انتقال ممکن نیست بلی می توانند سقاخانه دیگری در محل دیگر احداث کنند، ولی سقاخانه اول به حال اول باقی است.
 
استفتاء: مکانی است که حدود یکصد سال قبل به منظور استفاده مطلق فقراء و دیگر مسافران رهگذر به عنوان کاروانسرا و خیرات وقف شده است، بعضی از وارثان صاحب خیرات به علت ندانستن مسأله با داد و ستدهایی که بین یکدیگر داشته اند به دیگران فروخته و اکنون در تصرف ورثه خریداران است اینگونه معاملات و تصرفات ورثه خریدار در این مکان چگونه است؟
 
جواب: وقف قابل خرید و فروش نیست، و تصرف در وقف بدون اذن متولّی شرعی جایز نیست.
 

فروش اراضی، چنارزار و درختان وقفی

استفتاء:
۱- اگر ملک وقفی را کسی به نفع خود بفروشد و خریدار آن را صاحب شود در صورتی که تعدادی به خریدار گفته باشند این ملک موقوفه است آیا خرید ملک موقوفه برای خریدار جایز است یا خیر چگونه؟
۲- اگر فردی اراضی موقوفه را فروخته باشد آیا وراث آن می توانند به جای اراضی آن اراضی دیگری را به موقوفه واگذار کنند یا باید اراضی خود موقوفه به آن برگردد؟
 
جواب:
۱-۲- وقف قابل خرید و فروش نیست و با فروش از وقف بودن خارج نمی شود.
 
استفتاء: ابوی اینجانب موقع حیات خویش یک قطعه زمین چنارزار را وقف امام حسین(علیه السلام) نموده است از طرفی هم روستای ما از وجود مسجد محروم است.
۱- آیا می شود مورد موقوفه را خرج مسجد بنمایم؟
۲- در صورت امکان به علت اینکه دست ما نیز خالی است عنایت فرمایید تا ما بتوانیم از یک باب مسجد برخوردار هم جهت عبادت و هم تعزیه داری امام حسین(علیه السلام) استفاده نماییم.
۳- اگر نمی شود عین موقوفه را بفروشیم آیا می توانیم درختهای کاشته شده را فروخته خرج مسجد نمایم.
 
جواب: موقوفه را نمی توان فروخت نه زمین وقفی را و نه اصل درخت های وقفی را بلکه باید عواید وقف را صرف در جهت وقف کند.
 
استفتاء: شخصی وصیت کرده است که خانه ام را بفروشید و مصرف مسجد و حسینیه بنمایید و خانه مذکوردارای چند اصله درخت نخل خرما می باشد و این نخل‌ها هم برای خیرات و مبرات است، حال که موکل می خواهد خانه را بفروشد خریدار می گوید همراه با نخل‌ها می خرم و بدون نخل خانه را نمی خرد و با توجه به اینکه نخل‌ها برای خیرات در نظر گرفته شده است تکلیف چیست لطفاً بیان فرمایید.
 
جواب: در فرض مرقوم نمی توانند نخلها را بفروشند و بایددر خیرات از آنها استفاده کنند بلی اگر خیرات شامل صرف پول خود نخل در مسجد و حسینیه هم باشد می توانند بفروشند و پول آن را صرف در مسجد و حسینیه کنند، لکن اگر نخل اینطور اختصاص به خیرات داده شده که با وجود عین عوایدش صرف در خیرات شود نمی توانند آن را بفروشند.    

فروش زمین غسالخانه یا گورستان

استفتاء: قطعه زمینی وجود دارد که تقریبا از صد سال پیش تاکنون قبرستان عمومی بوده و چند سال پیش در عملیات حفاری چند قبر در آن مشاهده شده و بعد از عملیات حفاری و بردن خاک ها بعضی از قبرها آشکار شده اند و استخوان هم در داخل آن دیده شده، آیا جایز است شهرداری این زمین را بفروشد؟
 
جواب: اگر قبرستان مزبور وقف باشد، خرید و فروش آن جایز نیست و به هر حال اگر عملیات حفاری موجب نبش قبور شود، آن هم حرام است.
 
استفتاء: خواهشمند است نظر مبارک را در مورد مسأله ذیل مرقوم فرمایید: حکم فروش قبرستان های وقفی توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی چه می باشد در حالی که در بعضی از آنها قبر علمای اسلام بوده و نیز هنگام انجام عملیات ساختمانی بقایای اجساد مسلمین از زیر خاک ظاهر می گردد.
 
جواب: قبرستان عمومی قابل خرید و فروش نیست.
 
استفتاء: قبرستانی است که هم اکنون متروکه شده بعضی افراد فرصت طلب و سودجو بخشی از قسمت های قبرستان را مورد خرید و فروش قرار داده اند و بعضی به بهانه اینکه حاشیه زمین ایشان است تصرف کرده اند و موجبات هتک و حرمت قبرستان مسلمین را به وجود آورده اند، حال ما تقاضا داریم که از آن مقام عظمای ولایت حکم این مسأله را دریابیم باشد که با روشن شدن حکم مسأله هتک حرمت قبرستان مسلمین پایان پذیرد و اگر شرع مقدس اجازه می دهد اقداماتی در جهت رفع نیاز و احتیاجات عموم مردم از قبیل احداث مدرسه، بهداشت، شرکت تعاونی و... صورت گیرد.
 
جواب: خرید و فروش و تصرف قبرستان جایز نیست و رسیدگی موکول است به مسئولین محترم ذیربط در جمهوری اسلامی.
 
استفتاء: قبرستان قدیمی در محله ای وجود دارد که حدود ۲۹ سال هیچ میتی در آن به خاک سپرده نشد و اکنون بخشی از این قبرستان در معرض جاده عمومی قرار گرفته بقیه به شکل محل عبور درآمده است، آیا اجازه می دهید جهت استفاده مطلوب تر، قبرستان مذکور فروخته شود و پول آن در قبرستان اصلی محل یا ساخت حسینیه محل استفاده گردد؟
 
جواب: قبرستان قابل فروش نیست.
 
استفتاء: مردم روستا زمینی را در خارج از روستا جهت گورستان تعیین کرده و با همیاری غسالخانه را هم ساخته اند ولی به جهت بعد مسافت و به جهت اینکه در وسط روستا قبرستان وجود دارد که تا چند سال آینده قابل استفاده است و به هیچ وجه از غسالخانه و قبرستان جدید استفاده نشده،
١- آیا شرعاً فروش زمین مربوط به گورستان و غسالخانه جدید جایز است؟
٢- در جنب مسجد محل، زمینی که مربوط به مسجد است می توان از این وجه برای ساختن کتابخانه و کلاس و امور مربوط به مسجد هزینه و خرج نمود؟
٣- آیا متولّی امر صرف و خرج کردن این امر، هیئت امناء مسجد و حسینیه می تواند باشد؟
 
جواب:
۱- اگر زمین و غسالخانه را وقف نکرده اند اختیار آن با صاحبان آن می باشد چنانچه مصلحت می‌دانند می‌توانند آن را تبدیل کنند ولی اگر وقف محقق شده امکان تغییر و تبدیل ندارد.
2 و 3- در صورت صحت فروش صاحبان پول می توانند به هر کسی که بخواهند وکالت در صرف پول مزبور را در هر موردی بدهند ولی اگر وقف بوده چنین حقی را ندارند. 
 

فروش موقوفه از خوف تصرف عدوانی

استفتاء: قطعه زمین در روستا وقف اولاد ذکور بوده است و در اواخر دوران طاغوت از خوف تصرف عدوانی (اصلاحات اراضی) تنها اولاد ذکور آن را فروخته و پولش را در شهر تبدیل به منزلی نموده است.
با توجه به این که فروشنده در قید حیات نمی باشد و ملک وقف اولاد ترقی زیادی کرده است، تکلیف وقف چه می شود؟
در صورت بطلان معامله و بازگشت وقف آیا قیمت ملک باید لحاظ شود با قیمت فروش آن زمان؟
 
جواب: وقف قابل خرید و فروش نیست و زمین موقوفه به قوت خود باقی است و موضوع خاص نیاز به رسیدگی دارد که موکول است به مسئولین مربوطه.
 
استفتاء: پدر بزرگ اینجانب قطعه زمینی را وقف بر اولاد ذکور خود نموده و علت آن ظاهراً این بوده است که چون رژیم گذشته قصد داشتند زمین ها را تصرف کنند، و ایشان روحانی محل بوده اند، لذا زمین را وقف اولاد خود نموده اند آیا امروز ما می توانیم زمین مزبور را بفروشیم یا در آن احداث بنا نماییم؟
 
جواب: اگر زمین وقف است باید مطابق وقف عمل شود، واحداث بناء در آن با نظر متولّی شرعی و مراعات جهت وقف مانع ندارد، ولی فروش وقف جایز نیست.  

فروش موقوفات پراکنده به جهت تجمیع آنها

استفتاء: روستایی دارای مقداری اراضی وقفی است که نظر به پراکندگی، بازده آن اندک می باشد لذا متولّیان و متصدیان قصد تبدیل و تعویض و یکی نمودن این اراضی به منظور بازده بهتر دارند آیا اجازه می فرمایید؟
 
جواب: مورد ذکر شده مجوز تبدیل و تعویض موقوفه نمی باشد.

استفتاء: یکی از مشکلات این شهر وجود قبرستانهای پراکنده موقوفه می باشد که مردم جهت تدفین متوفیان با مشکل مکان مناسب و آبرومندانه مواجه می باشند تا جائی که در اکثر موارد با نبش قبر مبادرت به دفن متوفی می نمایند. لذا استدعا می شود اجازه فرمایند شورای اسلامی شهر به عنوان متولّی با فروش بعضی از موقوفات پراکنده با مساحت اندک در جهت حل مشکل به منظور تهیه زمین مناسب تجمیع نمایند.
 
جواب: خرید و فروش وقف جایز نیست و هرگونه تصرف در وقف باید زیر نظر متولّی شرعی و صلاح وقف باشد.
 

فروش فرش و موکت مسجد

استفتاء: در مواردی که حفظ مال موقوفه مسجد مثل فرش و موکت مندرس، با بهداشت و نظافت آن مکان مقدس منافاتی داشته باشد تبدیل به احسن نمودن اینگونه اجناس موقوفه چه حکمی دارد؟
 
جواب: با امکان استفاده از آنها فروش و تبدیل آنها جایز نیست و سعی کنند نظافت و بهداشت را در مورد آنها حفظ کنند.
 
استفتاء: از قدیم الایام مردم فرش هایی را داخل مسجدی انداخته اند حال بعضی از این فرش ها فرسوده و کهنه شده و با توجه به اینکه معمولاً مردم موقع آوردن فرش فقط به عنوان اینکه کار خیری کرده باشند فرش را به مسجد آورده اند و خیلی از آنها صیغه وقف را ولو به زبان خودشان نخوانده اند ولی قصد وقف نداشته اند.
حال آیا می توان این فرش ها را فروخت و تبدیل به احسن نمود؟
آیا فرش هایی که وقف شده اند نیز می توان فروخت و تبدیل به احسن نمود؟ اگر بدانیم که فرش ها را وقف کرده اند یا اینکه همینطوری قربه الی الله به مسجد داده اند، آیا می توانیم آنها را بفروشیم و یا فرش نو برای مسجد تهیه نماییم؟

جواب: در هر صورت حکم وقف را دارد که با امکان استفاده از آن فروش آن جایز نیست حتی برای تبدیل به احسن.
 
استفتاء: ده عدد فرش چهار متری وقف مسجد جامع گردیده و تا بحال فرش ها در مسجد بوده حالا مسجد را اهالی خراب کرده می خواهند از نو بسازند، آقایان معتمدین محل و امام جمعه می گویند این فرش ها را با نظر خبره بفروشیم و پولش را به مسجد خرج نماییم به عنوان امانت بعد از ساخته شدن مسجد فرش بگیریم و به مسجد بیاندازیم، آیا می شود فرش ها را فروخت و برای مسجد خرج کرد یا نه؟
 
جواب: اگر فرش ها وقف مسجد است، با امکان استفاده از آن فروش آن صحیح نیست.
 

فروش رادیو، ضبط، ساعت دیواری و پرده مسجد

استفتاء: اگر کسی چیزی را از قبیل فرش، رادیو، ضبط، ساعت دیواری، پرده و... را وقف مسجدی نماید آیا می توان بدون اجازه و دخالت آن شخص مورد وقف شده را فروخت و صرف دیگر مخارج مسجد نمود؟
 
جواب: وقف قابل خرید و فروش نیست.
 

فروش آهن و مصالح ساختمانی مسجد

استفتاء: شخصی مقداری آهن و لوازم جوشکاری را برای ساخت مسجد در مکانی هدیه کرده و بعد از پایان کار مقداری از آنها زیاد آمده است و با توجّه به اینکه ساختمان مسجد به علت هزینه های دیگر بدهی دارد، آیا فروش آن مقدار اضافی و مصرف پول آن برای پرداخت بدهیهای مسجد و رفع سایر نیازهای آن جایز است؟
 
جواب: اگر شخص متبرّع، آن ابزار و لوازم را برای ساخت مسجد داده باشد و آنها را برای انجام این کار از ملک خود خارج کرده باشد، در این صورت هر کدام که قابل استفاده باشد، هر چند در مساجد دیگر، فروش آن جایز نیست بلکه باید برای تعمیر مساجد دیگر بکار رود، ولی اگر متبرع فقط اجازه استفاده از آنها را در مسجد داده باشد، دراین صورت مقدار اضافی مال خود اوست و اختیار آن هم در دست او می‌باشد.
 

فروش ظروف مسجد

استفتاء: طبق رسومات گذشته افرادی ظروف مسی برای مسجد وقف و یا به هر نیت می گذاشتند و الان طبق گفته های متصدی و متولّی، آنها اصولاً قابل استفاده برای مراسم مسجد نیست و در ۱۲ ماه سال در گوشه انبار مسجد انداخته شده است و در آینده نیز از این گونه ظروف استفاده نخواهد شد حالا می شود ظروف به درد نخور را فروخت و تبدیل به اشیاء قابل استفاده نمود یا خیر؟
 
جواب: اگر وقف بودن آنها شرعاً ثابت نباشد فروش و تبدیل آن با اجازه حاکم شرع مانع ندارد ولی اگر ظروف مسی سفید شود و تمیز نگهداشته شود اولی و احسن است.
 
استفتاء: در یکی از روستاها در سال های گذشته دور افرادی ظروف مسی از قبیل کاسه و پیاله و مجمعه و غیره خریده و وقف مسجد محل کرده اند و مورد استفاده عموم بوده، اخیراً با پیدایش ظروف ملامین و استیل بعضی از آن ظروف مسی را مثل مجمعه استفاده می کردند ولی کاسه و پیاله ها را چند سال است که استفاده نمی کنند و می گویند سنگین است در حال حاضر کسانی از اهالی تصمیم گرفته اند که کلیه ظروف مسی را بفروش برسانند در بازار و با پول آن ظروف جدید خریداری کنند آیا این کار با توجه به وقفیت ظروف فوق الذکر مجاز است یا خیر؟ مستدعی است حکم الله را بیان فرمایید.
 
جواب: اگر قابل استفاده در جهت وقف ولو در مسجد یا حسینیه دیگر باشد فروش و تبدیل آن جایز نیست.

استفتاء: عباسیه محل ما دارای حدود دو تن ظروف مسی است که روی بعضی از آنها مهر وقف نیز ضرب شده است، با توجه به اینکه امروز ظروف مسی مورد استفاده نمی باشد و ظروف مذکور بلااستفاده مانده است و احتمال تلف شدن آنها نیز می رود، آیا اجازه می فرمایید که این ظروف را به فروش رسانده و از قیمت آن ظروفی را که امروز مورد استفاده است تهیه نماییم؟
 
جواب: اگر ظروف قابل استفاده است در جهت وقف ولو در حسینیه دیگر فروش آن جایز نیست.
 
استفتاء: حسینیه قدیمی دارای مقداری وسائل پذیرائی از قبیل (بشقاب های مسی، کاسه آبخوری برنجی، دیگ های مسی و لوازم دیگر) است که هم اکنون چند سال است مورد استفاده قرار نمی گیرد و در معرض اتلاف می باشد و تعمیر و نگهداری آن مقرون به صرفه نیست ملزومات فوق الذکر به وسیله افراد محلی وقف سیدالشهداء و یا به صورت نذر در اختیار حسینیه قرار گرفته است اکنون اگر اجازه بفرمایید یکجا به فروش رفته و وجه آن صرف خرید ملزومات جدیدی که همان مصارف را دارد بشود، ضمناً چون اینجانب به عنوان روحانی محل مسئول امورات شرعیه روستای مذکور نیز هستم درخواست اجازه می نمایم.
 
جواب: نمی توانند بفروشند و اگر امکان استفاده از آن در همان حسینیه هست باید همانجا از آن استفاده کنند، بلی اگر امکان ندارد به حسینیه دیگر که امکان دارد ببرند و بنابر احتیاط سعی کنند به الاقرب فالاقرب ببرند.
 
استفتاء: دیگ ها و ظروفی قدیمی(مسی) وقفی که از کار افتاده اند و غیر بهداشتی می باشند و در تکایای دیگر هم از آنها استفاده نمی نمایند آیا می شود تبدیل به احسن کرد یا خیر؟
 
جواب: تبدیل ظروف مسی وقفی اگر قابل استفاده باشد ولو با سفید کردن، جایز نیست.

ب) موارد جواز فروش عین موقوفه و تجهیزات غیر قابل استفاده

فروش وقف خاص

استفتاء: شخصی مقداری از باغ و آب را وقف نموده است و درحال حاضر از دنیا رفته است و چون کسی روی این باغ کار نمی کند لذا سودی از آن حاصل نمی شود و در نتیجه از بین خواهد رفت، آیا می توان این باغ و آب را فروخت و به جای آن مثلاً زمین یا مغازه ای برای وقف خریداری نمود؟
 
جواب: اگر انتفاع از وقف در جهت وقف ممکن نیست. در وقف خاص فروش جایز است.
 
استفتاء: شخصی مقداری آب و زمین زراعی را وقف پسران خود نموده، ولی به علت کثرت اولاد و سنگینی کارهای کشاورزی وکمی محصول،کسی تمایلی به زراعت در زمین ندارد و به همین دلیل وقف در آینده نزدیک، خراب و از قابلیت انتفاع خارج خواهد شد، آیا جایز است به همین دلیل، زمین و آب مذکور فروخته شوند و پول آنها در کارهای خیر مصرف شود؟
 
جواب: تا زمانی که وقف، قابلیت انتفاع و استفاده در جهت وقف را دارد، هر چند با اجاره دادن آن به بعضی از موقوف علیهم یا به شخص دیگر و مصرف اجاره آن در جهت وقف باشد و یا نوع استفاده از آن تغییر کند، فروش و تبدیل آن جایز نیست، و در صورتی که به هیچ وجه قابل انتفاع نباشد ولو در آینده، فروش آن جایز است، ولی در این صورت واجب است با پول آن ملک دیگری خریده شود تا منافع آن در جهت وقف به مصرف برسد. 
 
استفتاء: بانوی سالمندی خانه ای را که طبق وقف‌نامه ای از اجداد به ایشان رسیده است، ظاهراً منظور واقف این بوده که اولاد ذکور خانواده  از این خانه استفاده کنند و در آسایش باشند، ضمناً مقداری از آن را صرف روضه خوانی و مقداری صرف خرید روغن برای چراغ مسجد نمایند.
از آنجا که اکنون خانه مخروبه گشته و بلا استفاده مانده است و قدرت تعمیر آن نیز وجود ندارد حال سؤال این است که آیا می توان خانه مذکور را بفروش رساند و از درآمد آن جایی دیگر را خرید و یا آن را خرج تعمیر منزل موجود در روستا نمود؟
 
جواب: از وقف باید در جهت وقف استفاده شود و اگر امکان استفاده از آن نیست، متولّی شرعی آن را به جای دیگر که قابل استفاده باشد تبدیل می کند.
 

فروش اراضی وقفی

استفتاء: رقبات موقوفه از قبیل نخل و اراضی دیمی تقریباً فاقد درآمد گردیده، و هزینه آن بیش از درآمد آن می باشد، و به همین جهت به دلیل نداشتن درآمد سال ها است که نیت واقف تقریباً تعطیل گردیده است.
بر این اساس از آن مقام معظم تقاضامندیم که اجازه فرمایند با فروش این رقبات و خرید رقبات جدید و تبدیل به احسن موقوفه اقدام نموده، و در جهت نیت واقف به مسجد موقوفه کمک نماییم.
 
جواب: در صورتی که املاک موقوفه مذکوره منفعت معتدبه ندارد فروش و صرف ثمن آن در خرید چیزی که دارای منفعت باشد اشکال ندارد و صرف درآمد حاصله از آن در ساخت و ساز مسجد، بلامانع می باشد.
 
استفتاء: قطعات املاک و اراضی موقوفه به دلیل تغییر مجاری آب، و به هم خوردن املاک تخریب و تصرف مزارع، فاقد درآمد گردیده، به حدی که دیگر کسی حاضر به سرمایه گذاری روی آن نیست، و کلاً فاقد توجیه اقتصادی گردیده و به نظر می رسد بقای آن دیگر به مصلحت وقف نباشد. نهایتاً فروش اراضی و تبدیل به رقبات دیگر راه نجات موقوفه می باشد.لذا با فرض مذکور امکان شرعی فروش و خرید رقبه مناسب دیگر وجود دارد یا خیر؟

جواب: اگر استفاده از زمین موقوفه در جهت وقف حتی با اجاره دادن و صرف منافع آن در جهت وقف نیز ممکن نباشد فروش و تبدیل زیر نظر متولّی شرعی موقوفه به صورت مرقوم اشکال ندارد.
 

فروش باغ وقف حضرت سید الشهداء(علیه السلام)

استفتاء: به استحضار می رساند که اینجانب یک قطعه باغ انگوری را چند سال است که وقف سید الشهداء کرده ام به این عنوان که ۱/۳ حاصل آن را احیاء کننده بردارد و ۲/۳ حاصل از آن را در راه سیدالشهداء مصرف نمایند ولی عاملی برای آن تعیین نکرده ام، تا یکی دو سال پیش خودم او را به این نحو عمل می نمودم ولی دو سال است که خودم مریض و پیر شده ام دیگر نمی توانم و کسی هم از اهالی به این قیمت و حتی به دو سهم مال احیاء کننده هم حاضر نیست احیاء کند و دو سال است که رها شده و باغ از بین می‌رود و درخت‌هایش می افتد و از آنجا که فقط درخت های انگور مورد وقف است نه زمین آن و کسی هم پیدا نمی کنم برای احیاء و آبیاری آن و فرزندان من هم در تهران می باشند و هیچگونه دخالتی ندارند لذا از محضر حضرتعالی تقاضا دارم تا اجازه بفرمایید آن را بفروشم و پول آن را در عزای سید الشهداء و یا در هر راهی که صلاح می دانید مصرف نمایم چون هیچ راه چاره ای جز فروش ندارد.
 
جواب: اگر به هیچ نحو قابل استفاده در جهت وقف نیست، می توانید آن را بفروشید و با پول آن چیزی تهیه و وقف کنید که عواید آن صرف در جهت وقف شود.
 
استفتاء: اینجانب متولّی موقوفه مختصری هستم که جهت آن وقف در امور عزاداری و مجالس سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین(علیه السلام) و همچنین برای بازسازی حسینیه موقوفه (به حسب نیاز آن) و مازاد در تصرف خود متولّی می باشد، موقوفه کشت و باغ است، باغ اولی که دارای ۱۸ درخت بود الان به خاطر خشک شدن فقط ۸ درخت دارد و بقیه تلف شده است و از باغ دومی نیز از میان ۱۳ درخت ۱۱ درخت مانده است و چون هر دو این باغ ها امروز در آبادی مردم افتاده است ناچاریم که آن را بفروشیم و از قیمت حاصله آن طبق شرائط واقف یا حسینیه موجود را بازسازی کنم و یا ملک دیگری بخرم، لذا از جنابعالی تقضا می کنم که به فروش آن (باغ) اجازه مرحمت بفرمایید.

جواب: اگر امکان استفاده از باغ های مذکور نیست و ما بقی درختها در معرض از بین رفتن هستند می‌توانید آنها را فروخته و با پول آن باغ یا مکانی را تهیه کنید تا منافع آن در راه وقف مصرف شود.
 
استفتاء: احتراماً به استحضار می رساند یک باب منزل مسکونی و ۱۰ ساعت آب از سوی مرحوم مغفور برای اقامه عزاداری سالار شهیدان حضرت حسین بن علی(علیه السلام) با تولیت اینجانب وقف شده است ولی متأسفانه به دلیل نیاز به تغییر منزل مسکونی و عدم درآمد، عزاداری در مکان دیگر برگزار می شود و به استحضار می رساند با توجه به توسعه مسجد و درخواست از سوی مؤمنین برای در اختیار گرفتن منزل مزبور برای مسجد با شرط اقامه عزاداری حکم شرعی آن چه می باشد، در صورت منفی بودن جواب آیا در اختیار گذاشتن مقداری از ملک که دخل در عزاداری ندارد به عنوان هدیه  از سوی متولّی برای مسجد  امکان دارد یا خیر؟
 
جواب: تغییر وقف جایز نیست، و باید ازمنزل در جهت وقف استفاده شود، بلی اگر به هیچ وجه استفاده از آن در جهت وقف ممکن نباشد می توانند با نظر متولّی شرعی در مطلق خیرات از جمله مذکور در سؤال از آن استفاده نمایند.
 

فروش خاک اضافی زمین وقفی

استفتاء: زمین زراعی وجود دارد که وقفی بوده و سطح آن بالاتر از زمین های اطراف آن است و به همین دلیل رساندن آب به آن ممکن نیست و مدّتی است که کار مساوی کردن آن با زمین های دیگر به پایان رسیده و خاک های اضافی در وسط آن جمع شده و مانع زراعت در آن است، آیا فروش این خاک ها و مصرف پول آن برای حرم یکی از اولاد ائمه «علیهم السلام» که نزدیک زمین مزبور قرار دارد جایز است؟
 
جواب: اگر خاک اضافی مانع استفاده از زمین های موقوفه است، انتقال آن از زمین و فروش آن و مصرف پول آن در جهت وقف اشکال ندارد.
 

تبدیل به احسن یا فروش نخل‌های وقفی

استفتاء: حقیر متولّی بخشی از موقوفات امام حسین(علیه السلام) در منطقه می باشم.مردم آن منطقه بنا به علاقه ای که به حضرت رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله) و ذریه زهرای اطهر(سلام الله علیها) و ائمه معصومین(علیهم السلام) خصوصاً امام حسین(علیه السلام) دارند تعدادی از نخیلات خود را طلباً لمرضات الله وقف موالید و شهادت آن بزرگواران می نمایند تا در موقع تولد یا شهادت برای آنها اقامه مجلس شود و این رسم دیرینه از قدیم الایام تا حال در آن منطقه بوده و هست. مطلبی که قصد دارم به استحضار حضرتعالی برسانم آن است که نخیلات موقوفه به طور پراکنده و اندک است به طوری که جمع‌آوری عایدات آن با مخارج از عایدات نخیلات فوق الذکر بیشتر می شود لذا بنا به مسأله تبدیل به احسن استدعای آن را دارم که معظم له نظر مبارک را در مورد فروش نخیلات مذکور و سپس خرید آن در یکجا مرقوم فرمایند، لازم به تذکر است که بعضی از واقفین زنده و بعضی هم در قید حیات نیستند.
 
جواب: معلوم است که با امکان استفاده از نخیلات و صرف عواید در جهت وقف، تبدیل جایز نیست و در غیر این صورت تبدیل به احسن مانع ندارد و تشخیص آن با متولّی می باشد.
 
استفتاء: پدرم قطعه زمینی را که تعدادی درخت خرما در آن وجود دارد برای اطعام در ایّام عاشورا و شبهای قدر وقف کرده است و اکنون حدود صد سال از عمر درخت‌های موجود در آن می گذرد و از قابلیت انتفاع خارج شده اند، با توجّه به اینکه اینجانب پسربزرگ و وکیل و وصی پدرم هستم، آیا جایز است این زمین را فروخته و با پول آن مدرسه و حسینیه ای بسازم تا صدقه جاریه ای برای پدرم باشد؟
 
جواب: اگر زمین هم وقف باشد، به مجرّد خروج درختان وقفی موجود در آن از قابلیت انتفاع، فروش و تبدیل آن جایز نمی شود، بلکه واجب است در صورت امکان به جای آنها هر چند با صرف پول درختانی که از قابلیّت انتفاع، خارج شده اند درختان جدید خرما، کاشته شود تا منافع آنها در جهت وقف مصرف شود و در غیر این صورت باید از زمین موقوفه بصورت دیگری استفاده شود هر چند با اجاره دادن آن برای زراعت یا ساخت خانه و مانند آن و مصرف درآمد آن در جهت وقف باشد و بطور کلی تا زمانی که به نحوی از انحاء، استفاده از زمین موقوفه امکان دارد، خرید و فروش و تبدیل آن جایز نیست، ولی فروش نخلهای موقوفه در صورتی که ثمره ندهند اشکال ندارد و در صورت امکان باید پول آنها برای کاشت درخت های جدید مورد استفاده قرار گیرد و در صورتی که امکان نداشته باشد، باید در همان جهت وقف مصرف گردد.  

تبدیل به احسن موقوفه امیرالمؤمنین(علیه السلام)

استفتاء: زمین موقوفه امیرالمؤمنین(علیه السلام) که با اجازه آیت الله شاهرودی(رحمه الله) تعویض شده و تبدیل به احسن شده است، ۲/۳ آن حسینیه احداث شده ۱/۳ آن را مستأجر تخلیه نکرده و باقی مانده بعد از فوت مستأجر زمین رها شده و الان مدتی هست که تحویل شهرداری شده. در مقابل زمینی در جای دیگر این تعویض که بدون هماهنگی با متولّی و حاکم شرع انجام شده و الان هم در جنب حسینیه برای خود حسینیه قابل استفاده است آیا صحیح است یا نه تکلیف چیست؟
 
جواب: متولّی شرعی موقوفه اگر با دقت نظر و رعایت مصالح وقف یا در صورت نبود متولّی خاص شخص یا اشخاصی با اذن و اجازه مرجع تقلید جامع الشرایط در زمین وقف دخل و تصرفی نمودند باید مطابق آن عمل شود و تغییر وقف و تبدیل آن به چیز دیگر جایز نیست و گرنه حکم غصب را دارد که نیاز به رسیدگی دارد و می توانید به متولّی شرعی خاص یا اگر متولّی ندارد به حاکم شرع مراجعه نمایید و نیز امور اداری و قانونی موقوفه با متولّی شرعی است.
 

فروش یا تبدیل به احسن فرش مسجد یا امامزاده

استفتاء: به منظور برگزاری مراسم توسط اشخاص فرش هایی برای امامزاده محل خریداری گردیده که اخیراً توسط یک فرد خیر ایوان امامزاده مفروش شده و طبعاً فرش های خریداری شده بلا مصرف گردیده و کنار گذاشته اند، آیا مقام معظم رهبری اجازه می فرمایند فرش های خریداری شده تبدیل به وسایل مورد نیاز دیگری از قبیل دستگاه صوتی برای مجالس فاتحه خوانی شود و یا در مهدیه ای که در جنب امامزاده قرار گرفته و یا مساجدی که در محل موجود است و نیاز به آن فرش ها دارد استفاده شود؟
 
جواب: فروش فرش امامزاده جایز نیست و اگر در محل موقوفه قابل استفاده نیست به امامزاده دیگر منتقل کنند و اگر به هیچ وجه قابل استفاده نیست می توانند تبدیل به احسن کنند.
 
استفتاء: شخصی یک تخته فرش به مسجد اهداء نموده و اکنون این فرش در مسجد بلا استفاده مانده است.
آیا می توان آن را فروخت و مبلغ حاصل آن را در موارد دیگر مسجد صرف کرد؟
 
جواب: اگر استفاده از آن در همان مسجد به هیچ وجه امکان ندارد در مسجد دیگری بهره برداری کنند و اگر آن هم امکان ندارد در مصالح عامه از آن استفاده نمایند و اگر بهره برداری از آن ممکن نیست مگر به فروش آن، می توانند بفروشند و پول آن را به همان نحو و ترتیب که گفته شد مصرف کنند.
 

تبدیل به احسن دیگ های مسی موقوفه

استفتاء: دیگ های بزرگ مسی که وقف عموم و به نام افراد مشخص می باشد که به دلیل مستهلک شدن و هزینه بالای قلع آن قابل استفاده نمی باشد و در انبار موجود می باشد، آیا می شود آنها را تبدیل به احسن نمود و وقف همان افراد کرد؟
آیا ظروف وقف شده که قابل استفاده نیست با اجازه وقف کننده یا وارثین وقف کننده می توان آنها را تبدیل به احسن نمود؟
سماورهایی جهت استفاده عموم از بدو تأسیس حسینیه و مسجد وقف شده است که به دلیل فرسودگی قابل استفاده نیست و مشخص نیست چه کسی وقف نموده است آیا می شود آنها را تبدیل به احسن نمود؟
 
جواب: اگر امکان استفاده از ظروف، دیگها و سماورهای موقوفه در آن حسینیه و مسجد نیست به حسینیه و مسجد دیگر داده شود و چنانچه به هیچ وجه قابل استفاده نباشند تبدیل آنها به احسن اشکال ندارد.
 
استفتاء: آیا دیگ ها و ظروف مسی که وقف مساجد می باشند می توان آنها را به دلایل بهداشتی یا هزینه سنگین قلع آنها تبدیل به ظروف آلومنیومی (تبدیل به احسن) کرد یا خیر؟
 
جواب: اگر به هیچ وجه قابل استفاده در جهت وقف ولو در مسجد دیگر نباشد مانع ندارد.
 
استفتاء: حسینیه شهداء با داشتن اموال مختلف از جمله کالاهای اهدایی و دیگ های مسی می باشد که بعضاً وقف حسینیه شهداء گردیده است و در حال حاضر دیگ های مسی با چند مرحله استفاده در پخت غذا و حرارت شعله گاز می بایست با قلع سفید گردد که هر چند وقت هزینه زیادی در برخواهد داشت از آنجایی که دیگهای آلومنیوم چنین مشکلی را ندارد لذا از نظر بهاء دیگ تبدیل دو یا سه دیگ مسی به یک دیگ آلومنیوم مقدور خواهد بود. خواهشمند است در خصوص تبدیل دیگ حسینیه شهداء را ارشاد فرمایید.
 
جواب: اگر قابل استفاده هر چند در حسینه های دیگر نیست، تبدیل مانعی ندارد.
 
استفتاء: مقدار زیادی کاسه مسی مربوط به حسینیه روستا است که قابل استفاده نیست و استفاده از آنها معمول نیست تکلیف ما در این مورد چیست؟
 
جواب: چنانچه آن ظرف ها در آن حسینیه که برای آن وقف شده، قابل استفاده نباشد و در حسینیه های دیگر هم قابل استفاده نباشد؛ می توانید آن را با ظرف های قابل استفاده مبادله نمایید.
 
استفتاء: عده ای از خیرین ظروفی را جهت اطعام طعام مؤمنین در مجالس عزاداری ائمه معصومین(علیهم السلام) و استفاده عمومی تقدیم مسجد و حسینیه کرده اند که جزء اموال مسجد و حسینیه به حساب می آید از آنجایی که ظروف مذکور مستهلک شده اند و خبر از نیت اهداء کنندگان نیست که آیا وقف نموده اند یا خیر. در فرض مذکور آیا می شود از طریق فروش، این ظروف را تبدیل به احسن نموده و ظروف جدید را جایگزین آن بنمایند؟
جواب: در فرض مرقوم اگر استفاده از این ظروف امکان پذیر نیست به طوری که اگر فروخته نشود موجب از بین رفتن آن می شود می توان با فروش، آن را تبدیل به احسن نمود.
 

حکم اجناس مستهلک مسجد و حسینیه

استفتاء: حسینیه شهداء اجناس اسقاطی و از کار افتاده دارد خواهشمند است دستور فرمایید از طرف دفتر محترم نمایندگی، فروش اجناس فوق را به شورای اسلامی و هیئت امنای حسینیه فوق الذکر واگذار کرده تا اجناس اسقاطی فروخته شود و به جای آن اجناس مورد نیاز و قابل استفاده خریداری و جایگزین گردد، خداوند به مقام معظم رهبری طول عمر با برکت عنایت فرماید.
 
جواب: اگر به هیچ وجهی اجناس مذکور در خود آن حسینیه قابل استفاده نیست، و حسینیه های دیگر هم با مراعات الاقرب فالاقرب نیاز ندارد در این صورت متولّی شرعی حسینیه با در نظر گرفتن مصلحت وقف می تواند بفروشد و به مصرف حسینیه برساند.
 
استفتاء: آیا اجناس مستهلک مسجد را می توان فروخت از درآمد حاصله آن در خرید اجناس مورد نیاز و یا ساخت بناء مسجد هزینه نمود؟
 
جواب: اگر در خود آن مسجد و مساجد دیگر به هیچ وجهی قابل استفاده نباشد فروش آن مانع ندارد.
   

حکم قرآن یا کتب وقفی غیر قابل استفاده

استفتاء: اینجانب متولّی قرآنی هستم که بیش از یکصد سال قبل با دست نوشته شده، حال بیم آن می رود که از بین برود اگر اجازه می فرمایید آن را بفروشم وپولش را قرآن و مفاتیح برای استفاده مردم خریداری نموده در مسجد بگذارم.
 
جواب: فروش وقف جایز نیست مگر آنکه استفاده از آن به هیچ وجه ممکن نباشد که در آن صورت می‌توانند طبق نظر متولّی و مصلحت وقف تبدیل به احسن نمائید.
 
استفتاء: این کتابخانه دارای کتاب هایی می باشد که کاربرد ندارد اعم از اینکه بسیار فرسوده، دارای محتوای قدیمی و بدون متقاضی است. محل تأمین کتاب های فوق وقف، هدیه یا خریداری شده است. بر اساس دو فرض فوق مبادله این کتاب ها با کتاب یا اهداء به مناطق محروم یا فروش به تشخیص مسئول کتابخانه چه حکمی دارد؟
 
جواب: اگر وقف بودن کتاب های مورد سؤال، محرز باشد، در صورت عدم امکان استفاده از آن ولو در کتابخانه های دیگر تبدیل به کتاب های دیگر با نظر متولّی شرعی مانعی ندارد، ولی اگر هدیه یا خریداری شده باشد و وقف برای کتابخانه نشده باشد فروش و تبدیل آن به کتاب های دیگر مانعی ندارد.
 

خرید زمین مشکوک به وقف

استفتاء: سه سهم از آب نهر را از پدرم به ارث بردم و اکنون متوجه شده ام که این سه سهمی که پدرم خریداری کرده جزء صد سهمی است که پانزده سهم آن موقوفه است و الآن مشخص نیست که این سه سهم داخل در کدامیک است، آیا جزء وقف است یا ملک فروشنده؟ تکلیف من در این رابطه چیست؟ آیا خرید این سه سهم باطل بوده و من حق مطالبه پول آنها را از فروشنده اوّل که هنوز زنده است دارم؟
 
جواب: اگر فروشنده هنگام فروش، مالک شرعی آن مقدار از آب مشترک که فروخته است بوده و معلوم نباشد که آیا آن مقداری را که مالک آن است فروخته یا سهم مشاع بین وقف و ملک را به فروش رسانده است، در این صورت بیع محکوم به صحت است و حکم به مالکیّت مشتری نسبت به مبیع و انتقال آن از طریق ارث به ورثه او می شود.
 
استفتاء: شخصی زمینی را هشتاد سال پیش خریده و بعد از وفات او، ورثه اش چندین معامله روی آن انجام داده اند و خریدارانی که این زمین را از مشتری اول خریده اند همگی فوت کرده اند و در نتیجه زمین در اختیار ورثه آنان قرار گرفته است و گروه اخیر حدود چهل سال است که زمین را بطور رسمی به نام خود کرده اند و بعد از گرفتن سند رسمی مالکیت، خانه های مسکونی برای خود در آن ساخته اند و اکنون یکی از افراد ادّعا می کند که این زمین وقف بر اولاد مالک بوده و آنان حق فروش آن را نداشته اند، حال با توجّه به اینکه در طول هشتاد سال کسی چنین ادعایی نکرده و سند مکتوبی که دلالت بر وقفیّت بکند هم وجود ندارد و کسی هم شهادت به آن نداده است، مالکان فعلی چه تکلیفی دارند؟
 
جواب: تا زمانی که مدّعی وقفیّت و مدّعی عدم جواز بیع، ادعای خود را به طریق معتبری ثابت نکرده، حکم به صحت معاملاتی که روی زمین واقع شده است و همچنین حکم به ملکیت آن برای افرادی که فعلا نسبت به زمین ذوالید و متصرّف در آن هستند، می شود.
 

ج) جواز فروش موقوفه در موارد استثنایی

استفتاء: زمین موقوفه ای که اجاره آن باید در شب نوزدهم ماه مبارک رمضان خرج شود قسمتی از آن در مسیر جاده قرار گرفته و بقیه هم در حال تخریب و از بین رفتن است سؤال ما این است که آیا می توانیم ما بقی زمین را بفروشیم یا خیر در صورتی که اجاره آن سرجای خودش باشد و اگر می توانیم بفروشیم، از پول آن زمین دیگر بخریم وقف نماییم یا خرج مسجد نیمه کاره نماییم. خواهشمندیم دستورات لازم را جهت حفظ نمودن موقوفه مرقوم فرمایید.
 
جواب: با امکان استفاده از وقف در جهت وقف فروش آن جایز نیست و اگر استفاده از آن ممکن نیست مواردی مسوغ فروش وقف هست که در کتب مربوطه از جمله تحریرالوسیله حضرت امام خمینی (ره) با شرائط آن ذکر شده است، و در هر صورت باید زیر نظر متولّی شرعی و با نبود شخص خاص حاکم شرع باشد.
 
استفتاء: آیا فروش زمین هایی که وقف خاص بوده و واقف بر اثر اجرای قانون اصلاحات ارضی آنها را بدست آورده، جایز است؟
 
جواب: اگر واقف در هنگام وقف، مالک شرعی چیزی باشد که وقف کرده است و وقف هم بر وجه شرعی توسط او محقق شده باشد، خرید و فروش و تغییر و تبدیل آن توسط او یا دیگری صحیح نیست هر چند وقف خاص باشد، مگر در موارد خاص استثنایی که شرعا در آن موارد فروش و تبدیل آن جایز است.
 
استفتاء: زمینی در این محل وقف بر حوزه علمیه گردیده، اکنون شهرداری برای تعریض خیابان می خواهد مقداری از این زمین را بخرد، مستدعی است حکم الله را بیان فرمایید.
 
جواب: خرید و فروش وقف جایز نیست مگر در موارد خاصی که در کتب مربوطه مذکور است.
 
استفتاء: آب ملک وقف اولاد ذکور را فروختن چه صورت دارد حکم را بیان فرمایید.
 
جواب: فروش وقف جایز نیست، مگر در موارد خاصی که در کتب مربوطه ذکر شده است.
 
استفتاء: مجلس شورای اسلامی در تاریخ 25/۱۱/۱۳۷۱ با بقاء بر نظر سابق (عدم ذکر موقوفات خاص) مصوبه 20/۰۲/۱۳۷۱ را مجدداً تصویب نموده است.با عنایت به مراتب معروضه بالا مستدعی است به منظور تعیین تکلیف شرعی جواهر نظر عالی را در مورد تطابق یا عدم تطابق مصوبه اخیر با موازین شرع انوار محمدی(صلّی الله علیه و آله) امر به ابلاغ فرمایید.
 
جواب: در حکم شرعی بطلان بیع وقف مگر در موارد بخصوصی که استثناء شده است فرقی بین اوقاف عامه و بین وقف خاص نیست، و اظهار نظر در مورد مصوبه مجلس شورای اسلامی با شورای نگهبان است.
 

د) فروش موقوفه درصورت شرط ضمن وقف

استفتاء: شخصی در حدود صد سال است که ملک خود را بر اولاد ذکورش وقف کرده و در وقف‌نامه ذکر نموده که اگر یکی از اولاد ذکور او فقیر شود، شرعا حق دارد سهم خود را به ورثه دیگر بفروشد و بعضی از فرزندان او چند سال پیش مبادرت به فروش سهم خود به بعضی از موقوف علیهم نمودند و اخیرا گفته می‌شود که چون کلمه وقف درمیان است، بنابر این شروطی که واقف ذکر کرده صحیح نبوده و خرید و فروش آن  ملک هم باطل است، حال با توجّه به اینکه، این زمین وقف خاص است نه وقف عام، آیا خرید و فروش آن بر طبق آنچه که واقف در ضمن وقف‌نامه ذکر کرده، جایز است؟
 
جواب: اگر ثابت شود که واقف در ضمن عقد وقف شرط کرده که اگر یکی از موقوف علیهم فقیر و نیازمند شد، بتواند سهم خود را به یکی دیگر از موقوف علیهم بفروشد، بیع کسی که سهم خود از وقف را بر اثر فقر و احتیاج فروخته اشکال ندارد و بیع او در این صورت محکوم به صحّت است.
 
منبع: کتاب استفتائات مقام معظم رهبری در باب وقف، سازمان چاپ و انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه