انگيزش و يادگيري (4)

جوّ کلاسي

«جو کلاسي» به آن دسته از ويژگي هاي معلم و دانش آموزان اطلاق مي شود که احساس ايمني و امنيت و همين طور حس درک و تلاش را در دانش آموزان بالا مي برد. جو کلاس از اين نظر مهم است که، به فراهم کردن محيط مهر آميز پرورش دهنده براي يادگيري بر پيشرفت و احساس رضاي خاطر دانش آموز تأثير مي گذارد. ويژگي هاي اين جو عبارتند از:

1- نظم و ايمني

نظم و ايمني در کلاس، هم براي انگيزش عمومي و هم براي انگيزش اختصاصي يادگيري ضرورت دارد. مدارس بايد از نظر فيزيکي و رواني محيط هاي سالمي باشند تا شاگردان بتوانند در آن ها چيزي ياد بگيرند و ديدگاه هاي شناختي و انسان گرايي هر دو دليل و منطق اساسي براي اين عنصر را فراهم مي کنند. يک راه براي ايجاد محيط ايمن و داراي نظم اين است که نظامي از قواعد را به کار گيرند که به روشني بيان شده و منصفانه اجرا شوند. قواعد مطابق با موقعيت هاي معلم تغيير مي يابند. يک قاعده ي مهم که بايد مورد نظر قرار گيرد، اين است که دانش آموز همواره بايد از خنديدن، ريشخند کردن، تحقير کردن و خلاصه هر نوع آزار همکلاسان خود در تمام موقعيت ها بپرهيزد. شکستن اين قاعده بايد در کلاس گناه کبيره تلقي شود. اعمال مداوم آن نه تنها احساس ايمني ايجاد مي کند، بلکه به ايجاد جوي که در آن دانش آموزان از يکديگر حمايت کنند، کمک خواهد کرد.

کاميابي

انتظار کاميابي مهمترين متغير جو کلاسي است. اهميت آن تا حدودي به وسيله ي انتظار و ارزش تعيين مي شود. کاميابي به احساس کفايت، کنترل و خود کار آمدي مي انجامد که خود نيز به تلاش فزاينده منجر مي شود. تلاش بيشتر، اسنادهاي مثبت براي کاميابي بيشتر را افزايش مي دهد. همه ي اينها حرمت نفس را بهبود مي بخشد. انگزيش باز هم افزايش مي يابد و اين چرخه ي مثبت ادامه خواهد يافت.

متغيرهاي آموزشي

معلم و جو کلاس بر انگيزش عمومي براي يادگيري تأثير مي کنند تا چارچوبي فراهم آورند که معلم در آن چارچوب بتواند درس هايي انگيزه آفرين طراحي کند.
يک ديدگاه درباره ي انگيزش اختصاصي براي يادگيري بر ميزان توجهي که دانش آموز صرف تکليف مي کند و ميزان درگير شدن او در کار يادگيري متمرکز است. اين بدان معني است که در آغاز بايد توجه دانش آموزان را به نحوي جلب موضوع درس کرد در اين فرايند آغاز درس بسيار حياتي است و براي يادگيري و انگيزش هر دو اهميت دارد. وقتي فعاليت يادگيري مستقيماً و شخصاً به دانش آموزان ربط داشته باشد و وقتي تقويت به حفظ توجه کمک کند، درگير شدن و توجه شاگرد افزايش مي يابد. همين عوامل متغيرهاي اصلي آموزشي هستند که سبب افزايش انگيزش اختصاصي براي يادگيري مي شوند.

تمرکز مقدماتي

تمرکز مقدماتي اصطلاحي است که براي وصف روش معلم، در جلب توجه شاگردان در آغاز آموزش به کار مي رود. دانش آموزان به وسيله ي رويدادهاي منحصر به فرد، جذاب، چشمگير يا غير معمول برانگيخته مي شوند؛ زيرا اين گونه رويدادها حس کنجکاوي و چالش را در آن ها تحريک مي کند.

شخصي کردن

شخصي کردن متغيري آموزشي است که محتواي درس را با استفاده از مثال هاي فکري يا عاطفي آشنا معنادار تر مي کند. ارزش شخصي کردن مطالب از جهات گوناگون قابل درک است.
نخست، بر اساس تجربه هاي ساده در زندگي، همه ي ما مي دانيم هر چيزي که شخصاً به ما ربط داشته باشد، بيشتر به سوي آن جذب مي شويم.
دوم، ربط دادن محتواي مطالب درسي به زندگي دانش آموزان، هدف اصلي انسان گرايي است.
سوم، برخي از متخصصان تعليم و تربيت معتقدند که معنادار بودن مطالب، يادگيري را افزايش مي دهد و شخصي کردن يکي از راه هاي معنادار کردن آن ها است. هر چه بتوانيم مطالب را به طور شخصي ربط بدهيم، براي ما محسوس تر از اطلاعات بي ارتباط و انتزاعي است. (1)

توجه به اصل انگيزش در سيره ي معصومان

معصومان مي کوشيده اند انگيزه ي يادگيري را در مخاطبان خود ايجاد، يا انگيزه ي موجود را از راه هاي گوناگون افزايش دهند. برخي از اين شيوه ها عبارت است از:
آگاهي بخشيدن درباره جهل
براي اين کار، گاه معصومان افراد را ابتدا به جهلشان آگاه مي ساختند و پس از اينکه از درون به علم و آگاهي احساس نياز مي کردند و از امام آموزش مي خواستند، امام به آموزش مي پرداخت. در سيره ي پيامبر اکرم آمده است که حضرت روزي به مسجد آمد مردي نيز وارد مسجد شد و نماز گزارد. سپس نزد پيامبر آمد و سلام کرد. پيامبر پاسخ او را داد و فرمود برگرد و نمازت را بخوان که نماز نخوانده اي. آن مرد نمازش را دوباره خواند و نزد پيامبر آمد و سلام کرد. پيامبر باز فرمود: برگرد و نماز بخوان که نماز نخواندي. تا سه بار پيامبر چنين کرد. آن مرد پس از بار سوم که درمانده شده بود و نمي دانست عيب نمازش کجا است، عرض کرد: به آن خدايي که تو را به حق برانگيخت، من بهتر از اين نماز ياد ندارم تو آن را به من بياموز. (2)

تشويق به علم آموزي

تشويق هاي مکرر به علم آموزي و يادگيري از سوي اهل بيت (ع)، روش ديگري براي ايجاد انگيزه است. در اين باره روايات بسياري نقل شده است که به يکي از آن ها اشاره مي شود: حضرت علي (ع) مي فرمايد:
ايها الناس اعلموا ان کمال الدين طلب العلم و العمل به و ان طلب العلم اوجب عليکم من طلب المال و ان المال مقسوم بينکم، مضمون لکم قد قسمه عادل بينکم و ضمنه سيفي لکم به والعلم مخزون عليکم عند اهله، قد امر تم بطلبه فاطلبوه؛ اي مردم بدانيد که کمال دين در طلب علم و عمل به آن است و طلب علم بر شما واجب تر از طلب مال است؛ زيرا مال بين شما تقسيم و براي شما تضمين شده است. عادلي آن را بين شما قسمت و ضمانت کرده و به زودي به عهد خود وفا خواهد کرد؛ ولي علم را از شما پوشيده و نزد اهلش اندوخته است و به شما دستور داد که به دنبالش برويد و آن را بجوييد. (3)

تشويق و ترغيب دانش پژوهان

تشويق و تکريم دانش پژوهان، عامل ديگري در ايجاد انگيزه ي بيروني است. در اين زمينه در روايتي از امام باقر (ع) آمده است که فرمود: پدرم زين العابدين هرگاه به دانش پژوهان جوان بر مي خورد، به آنان نزديک مي شد و مي فرمود: آفرين بر شما! امانت داران علم هستيد. اميد است که اکنون کودکان قوم هستيد، در آينده بزرگان قومي ديگر باشيد. (4) اين گونه برخوردهاي معصومان موجب تشويق اصحاب به فراگيري علم و تقويت انگيزه ي آنان مي شد.

راهکارهاي ايجاد انگيزش در دانش آموزان

* به دانش آموزان کمک شود تا نيازهاي کمبود خود را بر طرف کنند.
* به دانش آموزان کمک شود تا علاقه به پاسخ گويي به نيازهاي وجود را در خود ايجاد کنند. (ابراز وجود کند)
* احساس کاميابي در دانش آموزان ارتقا يابد.
* در آغاز درس دانش آموزان از اهداف آموزشي آگاه شوند.
* در موقعيت هاي مقتضي از تشويق هاي کلامي استفاده شود.
* از آزمون ها و نمره ها به صورت وسيله اي براي ايجاد انگيزش در يادگيرندگان استفاده شود.
* از خاصيت برانگيختگي مطالب استفاده شود.
* از ايجاد رقابت و هم چشمي ميان دانش آموزان جلوگيري شود.
* هنگام آموزش مطالب تازه از مثال هاي آشنا و هنگام کاربرد مطالب آموخته شده از موقعيت هاي تازه استفاده شود.
* افزون بر توضيح و تشريح مطالب به صورت کلامي، تا آنجا که ممکن است از روش هاي ديگر آموزشي نيز استفاده شود.
* دانش آموزان به مشارکت در يادگيري تشويق شوند.
* پيامدهاي منفي مشارکت در يادگيرندگان در فعاليت يادگيري کاهش داده شود.
* همواره دانش آموزان از روند يادگيري خود آگاه شوند.
* به دانش آموزان مسائل و تکاليفي ارائه شود که نه خيلي ساده و نه خيلي دشوار باشد.
* مطالب درسي تا آنجا که ممکن است به صورت معنادار ارائه شود.
* تکاليف و سؤالاتي به دانش آموزان داده شود که آن ها را به تفکر وادارد تا اينکه درس ها را طوطي وار حفظ نکنند. (5)

پی نوشت ها :

1- يوسف کريمي، روان شناسي تربيتي، ص 194.
2- علي حسيني زاده، سيره ي تربيتي پيامبر، ص 38.
3- ابن شعبه حراني، تحف العقول، ص 196.
4- محمد باقر مجلسي، بحار الانوار، ج 44، ص 196.
5- علي اکبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 377.

منابع
- اسپالدينگ. چريل. ال، انگيزش در کلاس درس، محمد رضا نائينيان و اسماعيل بيانگرد، تهران، وزارت آموزش و پرورش، انتشارات مدرسه، 1377.
- اسلاوين، رابرت ايي، روان شناسي تربيتي، ترجمه ي سيد محمدي، نشر روان، 1385.
- بيابانگرد، اسماعيل، روان شناسي تربيتي، تهران، نشر ويرايش، 1384.
- پارسا، محمد، انگيزش و هيجان، تهران، دانشگاه پيام نور، 1375.
- حسيني زاده، سيد علي، سيره ي تربيتي پيامبر و اهل بيت قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1384.
- خداپناهي، محمد کريم، انگيزش و هيجان، تهران، سمت، 1376.
- دل تايلا، شيوه هاي ايجاد انگيزه در افراد، فرهاد نائيني، تهران، بازرگاني، 1377.
- دينک مير، تشويق کودکان به يادگيري، ترجمه ي رضواني، مشهد، آستان قدس، 1372.
- سيد محمدي، يحيي، روان شناسي پرورشي، تهران، نشر روان، 1382.
- سيف، علي اکبر، روان شناسي پرورشي، تهران، آگاه، 1383.
- کريمي، يوسف، روان شناسي تربيتي، تهران، نشر ارسباران، 1385.
- کلاور جان اي، روان شناسي تربيتي، علينقي خرازي، تهران، دانشگاه تهران، 1382.
- گانيه، روبرت، شرايط يادگيري و نظريه ي آموزش، ترجمه ي نجفي زند، تهران، رشد، 1368.
منبع: نشريه اسلام و پژوهشهاي اسلامي شماره 1
/ن