ابعاد رشد در مدينه فاضله مهدوي (1)

ابعاد رشد در مدينه فاضله مهدوي از ديدگاه آيت الله جوادي آملي

چكيده

در آموزه‌هاي اسلام و آراي مسلمانان، مباحث متعددي در ارتباط با نظام اسلامي مطلوب يا همان مدينه فاضله وجود دارد كه در اين راستا مي‌توان ابعاد پيشرفت نظام اسلامي ايران با چشم‌انداز الگوي مدينه فاضله مهدوي را بررسي كرد. آيت الله جوادي آملي، پيشرفت نظام اسلامي را مبتني بر نقش محوري رهبر آن مي‌داند كه در عصر غيبت، ولايت فقيه و در عصر ظهور، امامت انسان كامل يعني حضرت ولي عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف به آن مشروعيت مي‌بخشد. همچنين نقش مديران و شاخصه‌هاي مديريتي آن‌ها در رسيدن به رشد و پيشرفت كشور با توجه به الگوي مدينه فاضله مهم است.از نظر آيت الله جوادي آملي، اسلام در حوزه‌هاي فرهنگي، اقتصادي و حقوقي، داراي آموزه‌هاي روشنگرانه و سازنده‌اي براي تكامل و پيشرفت نظام اسلامي به واسطه الگوي مدينه فاضله است.
كليد واژه‌ها: مدينه فاضله، امامت، رشد فرهنگي، رشد حقوقي، رشد صنعتي، آيت الله جوادي آملي.

مقدمه

آيت الله جوادي آملي، مفسر قرآن و از نظريه پردازان مبحث حكومت ديني و لوازم آن از منظر اسلام است. وي، پيشرفت و لوازم آن را از شؤون جامعه انساني مي‌داند، شؤوني كه در دين، بدون حكم نيستند.در اين پژوهش، سعي شده است با بررسي ديدگاه اين بزرگوار دربارة رشد و پيشرفت و ابعاد آن كه عمدتاً با استناد به منابع اسلامي است، اين سؤال بررسي شود كه: «آيا رشد و پيشرفت درالگوي مدينه فاضله اسلامي، مفهوم و جايگاهي دارد يا نه؟» اگر جواب مثبت است، چگونه و در چه محورهايي قابل طرح است؟ در پاسخ به اين سؤال، فرض كرديم با توجه به ديدگاه آيت الله جوادي آملي، در مدينه فاضله اسلامي، مفهوم رشد و پيشرفت، جايگاه معيني دارد و در شاخصه‌هاي فرهنگي، حقوقي و صنعتي مدينه فاضله، مي‌توان ويژگي‌ها و ابعاد آن را بررسي كرد.
از نظر آيت الله جوادي آملي پيشرفت يا توسعه «فرايندي است كه متضمن رشد مداوم در ابزار و روابط مادي و معنوي و بنيان‌هاي اقتصادي ـ اجتماعي مي‌باشد و انسان در اين جريان مي‌تواند به كمال برسد» (جوادي آملي، 1380: ص 213)؛ پس رشد در آموزه‌هاي اسلامي، جرياني پويا و مداوم و همه جانبه با هدف به كمال رسيدن انسان است.
برخي با انحراف از مسير صحيح رشد، همّ و غمشان در پيشرفت و توسعه، رشد مالي به منظور رفاه طلبي، رشد مصرفي، ‌رشد و توسعه شخصي به معناي زراندوزي بيشتر و بخل و… است؛ لذا رشد سرمايه داري اگر به منظور جمع مال و رفاه و راحت طلبي و فخرفروشي است، در اين رده جاي مي‌گيرد: ‌«كساني كه فقط به فكر توسعه شخصي‌اند، مسرفين، مترفين، مرفهين افرادي هستند كه چون چهارپايان مي‌خورند» (همان: ص219). اين‌گونه رفتارها به نام رشد و پيشرفت، مطرود است. زماني هم انسان براي رفع نياز خود و جامعه تلاش مي‌كند؛ ولي چون به منظور افزايش ثروت، حب مال و تكاثر نيست، اين رشد، معناي كوثر مي‌گيرد و مقبول است؛ براي نمونه: «توسعه اقتصادي به معناي افزايش سرمايه، بر اساس خودمحوري و تكاثر، مذموم و راه شيطان است؛ اما توسعه اقتصادي و داشتن كارخانجات و مزرعه و امكانات مادي به منظور رفع نياز نيازمندان، محبوب و مطلوب دين است» (همان: ص 223). اهداف حقيقي و نحوه استفاده از اين مواهب است كه تمايز بين اين دو مطلب (كوثر و تكاثر) را سبب مي‌شود.

امامت و رهبري در مدينه فاضله

از نظر آيت الله جوادي آملي، انگيزه نهايي بعثت پيامبران، پيروزي دين خدا بر همة مكتب‌هاي باطل و منسوخ است: (ليظهره علي الدين كله و لوكره المشركون) (توبه: 33 و صف: 9)، و مهم‌ترين عامل تحقق چنين حكومتي نيز رهبري انسان‌هاي كامل معصوم ـ به ويژه وجود مبارك حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف ـ است (جوادي آملي، 1387: ص 94).
آيت‌ا… جوادي آملي در توصيف اين انسان كامل كه خليفه خداوند در زمين است(اشاره به سوره بقره:30)، مي‌فرمايد:
وجودي عنصري دارد كه در عالم طبيعت است و جامعه در خدمت اويند و وجودي مثالي دارد كه ملكوتيان در مشهد و محضر اويند و وجودي جبروتي دارد كه عقول عاليه در خدمت اويند و يك وجود خلافت مطلق دارد كه در مشهد و محضر مستخلف عنه خود، از همه مستور و غايب است (جوادي آملي، 1387: ص110).
اين انسان كامل كه رهبري مدينه فاضله مهدوي را دارد يعني حضرت ولي عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف، داراي دو ويژگي محوري است: 1. بعد علمي كه رأي او بر قرآن عرضه مي‌شود. 2. بعد عملي كه هواي نفس و… را تابع هدايت قرار مي‌دهد. (همان: ص111و112). رهبر با دو رسالت عمده و محوري، مدينه فاضله را تشكيل داده و پيشرفت و تكامل آن را مديريت مي‌كند: يكي رسالت حراست از وحي و اقامه معارف آن و ديگري رسالت حراست از سلامت عقل و بصيرت بشريت (رك: همان: ص251 ـ 253). وي از اين دو مأموريت با عنوان نخستين سر فصل‌هاي حكومت حق مهدوي و مبناي هندسه دولت كريمه ياد مي‌كند (همان: ص254).
از سوي ديگر، الگوي نظام اسلامي ايران در عصر غيبت، مدينه فاضله مهدوي است و در اين راستا، سلسله رهبري اسلام، اين‌گونه تبيين مي‌شود:
واجبات و محرمات مقطعي در زمان رسول الله، به دست خود حضرتش بوده است و در زمان معصومين عليهم السلام به دست تواناي آن‌ها و در زمان غيبت، به دست كسي كه نايب ائمه معصومين هستند، خواهد بود (جوادي آملي، 1363: ص94).
اين انقلاب اسلامي ايران، از جهات متعددي آينه انقلا ب عظيم مهدوي مي‌باشد:
1. اين انقلاب‌ها هر دو نقطه عطف تاريخ مي‌باشند كه به تغيير كل جهان و نظام طاغوتي آن، منجر مي‌شوند.
2. در هر دو اين انقلاب‌ها قلب‌هاي انسان‌ها دگرگون مي‌شود. اين تحول قلوب، بر اساس كريمة «يهدون بامرنا (انبيا: 73)» در جهت هدايت انسان‌ها است (جوادي آملي، 1387، ص 159و160).
در نظام اسلامي عصر غيبت نيز رهبري، نقش اساسي را ايفا مي‌كند و اعتبار و مشروعيت همه ساختار و اركان نظام به او است. آيت الله جوادي آملي درمفهوم و ضرورت اين مطلب، معتقد است:
آن كه منوب عنه را نشناخت، به شناخت نايب راه نمي‌يابد. امام معصوم، نايب رسول اكرم است و ولايت فقيه، عهده دار نيابت عام امام معصوم؛ پس آن كه وحي و نبوت را نشناخت، امام شناس نمي‌شود و آن كه امام شناس نشد، نيابت عام و ولايت فقيه را نخواهد شناخت و شخص فقيه نيز تابع فقاهت خواهد بود (همان: ص152).
از نظر وي:
فقيه جامع شرايط در زمينه‌هاي مختلف اجتماعي ـ چه در امور فرهنگي نظير تعليم و تربيت و تنظيم نظام آموزشي صالح، چه در امور اقتصادي مانند منابع طبيعي، جنگل‌ها، معادن و درياها و… چه در امور سياسي داخلي و خارجي مانند روابط بين الملل و در زمينه‌هاي نظامي همانند دفاع در برابر مهاجمان و تجهيز نيروهاي رزمي و در ساير امور لازم ـ به تطبيق قوانين اسلام و اجراي آن مبادرت مي‌ورزد (جوادي آملي، 1378: ص 244-242).
در همين راستا، ويژگي‌هاي اين دو نظام اسلامي در عصر ظهور و غيبت نيز با تفاوت درجات و توجه به اختصاصات آن‌ها در مسير هم مي‌باشد و نظام مبتني بر ولايت عام امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف چشم انداز نظام و مدينه فاضله مهدوي را در پيشرفت و تكامل و زمينه سازي ظهور، در نظر دارد:
برخي از افراد در انقلاب و تحول عميق عصر مهدويت كه با محدودي از شاگردان و سربازان ويژه آن حضرت آغاز مي‌گردد و سر انجام به تغيير نظام حاكم بر پهنه زمين خواهد انجاميد، تشكيك روا مي‌دارند و چنين تحول عظيمي را كه به ياري گروهي به ظاهر اندك انجام مي‌شود، بعيد مي‌دانند (جوادي آملي، 1387: ص58).

2. ويژگيهاي مديران مدينه فاضله

ابعاد رشد در نظام اسلامي را مي‌توان از زاويه تأثير شاخصه‌هاي شخصيتي مديران و نيز نوع مديريت آن‌ها در نظام اسلامي بررسي كرد. اين بخش، به ابعاد انساني و فردي مدير يا كارگزار مي‌پردازد. چه شاخصه‌هايي براي يك فرد يا كارگزار سياسي لازم است تا او را در مديريت و رهبري و سازماندهي رشد نظام هدايت كند؟ اين شاخصه، در سطوح مختلف كارگزاران و مديران اجرايي و تصميم گيري به طور كامل وجود خواهد داشت و هر چه مسؤوليت، بالاتر رود، عمق و تأكيد و ضرورت آن شاخصه‌ها بيشتر نمود مي‌يابد؛ اما وجود آن براي همه كارگزاران نظام اسلامي لازم است:

تخصص و تعهد:

اين ويژگي، در رشد كمي و كيفي امور مؤثر است و فردي كه تخصص و تعهد دارد، از انضباط و وجدان كاري برخوردار است. از طرفي جامعه‌اي كه كار را به كاردان نمي‌سپارد، همواره سير نزولي خود را طي مي‌كند، نه سير پيشرفت و توسعه. و از سوي ديگر، تعهد در كار موجب مي‌شود كه شخص، متوجه نياز جامعه باشد و از شغل‌هاي كاذبي كه در عينِ داشتن درآمدهاي كلان شخصي، به پيكر اقتصادي جامعه خسارت وارد مي‌كند، بپرهيزد. چه در بخش خصوصي و چه عمومي، مديريت و سياست‌هاي نظام، بايد با تعهد و تخصص سياستگزار گره بخورد، تا پيشرفت به جاي خسارت باشد.

اتقان در مسؤوليت:

انجام هر مسؤوليتي بدون در نظر گرفتن ضوابط، جوانب و پيامدهاي آن، نافرجام و بي‌حاصل است. به طور عموم در اسلام از كم كاري، خيانت و تزوير در كار، نيرنگ و پنهان كردن حقيقت به شدت نكوهش شده است (جوادي آملي، 1380: ص 163-157).

پايداري در مسؤوليت:

شخص با استقامت، سختي‌هاي موقت و محروميت‌هاي مقطعي را ناديده مي‌گيرد و براي رسيدن به هدف، همه جانبه مي‌كوشد. از قرآن كريم (اعراف: 85) استفاده مي‌شود كه استقامت، موجب تقويت و آرامش دل و وسعت رزق است.

اخلاص در كار:

اخلاص، ضمن تقويت جنبة عبادي مسؤوليت، به آن، رنگ تقدس مي‌بخشد و به منزله زينت و زيور عمل است.

انتخاب مسؤوليتي مناسب:

اسلام، برخي شغل‌ها را واجب، بعضي را حرام، بخشي را مستحب و برخي را مكروه مي‌داند. خداوند متعال، كارهاي شكوهمند و عالي را دوست دارد و كارهاي پست را خوش ندارد.

اعمال تخصص در طليعه كار:

ممكن است فرد متخصص، مسؤوليتي بپذيرد؛ ولي در برخي بخش‌ها، از توجه به تخصص خودش غفلت كند. لازم است هر كاري از ورودي، نقشه، معيار، الگو و اندازه بگذرد، تا به وسيلة تخصص، از افزايش بي‌جا يا كاهش بي‌مورد جلوگيري شود. امام علي عليه السلام فرمود: «نخست اندازه بگير، آن گاه برش بده. ابتدا بينديش، سپس بگو. اول روشن و آگاه شو، ‌آن‌گاه كار كن» (آمدي، بي‌تا: ج4، ص56).
اين‌جا دو نكته به دست مي‌آيد: 1. تلاش در توليد و كوشش در عرضه كالاهاي مورد نياز جامعه، نه تلاش در مصرف؛ 2. قناعت در مصرف، نه قناعت در توليد، و عكس آن، يعني تلاش در مصرف و قناعت در توليد، پسنديده نيست.

خلاقيت در كار و مسؤوليت:

اصل كار و مسؤوليت، به منزله دميدن روح هنر در كالبد طبيعت است، تا صنايع آدميان، تبلوري از حيات هنر و تجلي زنده بودن و زنده شدن باشد.

دلپذير بودن مسؤوليت:

اصل هر چيز را روح ملكوتي آن تشكيل مي‌دهد؛ لذا براي آن كه كار و مسؤوليت كارگزاران، صبغه ملكوتي پيدا كند، لازم است دلپذير و دلاويز بودن در ضمن آن مسؤوليت، ظهور يابد.

كار و مسؤوليت هدفمند:

كار و شغلي به صورت هنر مدرن متبلور مي‌شود كه از بدعت، سهل‌انگاري، سست رفتاري و بي‌رونق بودن رهايي يابد و به سنت نوآوري بودن برسند. در اين راستا بايد: 1. كار و مسؤوليت براي هدف برين باشد. 2. هدف، معقول و مقبول جامعه انساني باشد. 3. كارهاي متنوع همانند اعضاي يك پيكر زنده بالنده، مكمل هم باشند. 4. فرهنگ كار، جنبه ديني و مدني خود را تفسير و كارهاي گوناگون نسبت به يك‌ديگر تبلور دهد، تا مكمل هم باشند و تمام نيازهاي صادق جامعه بشري را به بهترين وضع برطرف كنند (همان).
ويژگي‌هاي متوليان امور توسعه در نظام اسلامي و ساختار فكري و رفتاري آن‌ها، در تصميم گيري، اجرا و تكامل نظام، نقش اساسي دارد كه توجه به نهادينه كردن آن، ضروري است.
در مجموع، شاخصه‌هاي فردي (جامعه يا مسؤولان) در مدينه فاضله يا الگوي نظام اسلامي عبارتند از:
1. تخصص و تعهد، 2. اتقان و پايداري در مسؤوليت، 3. اخلاص در كار، 4. تناسب فرد با مسؤوليت، 5. خلاقيت، 6. نظم و محاسبه‌گري، 7. اصلاح و تحول به منظور پيشرفت، 8. هدفمند بودن.
آيت الله جوادي آملي در شرح ابعاد رشد در مدينه فاضله، موارد متعددي را بر‌اي تحقق آن در مدينه فاضله و نظام اسلام قابل ذكر مي‌داند. چهار بعد اصلي كه لازمه رشد نظام اسلامي هستند، عبارتند از: 1. رشد فرهنگي، 2. رشد اقتصادي، 3. رشد در فرايند صحيح صنعتي، 4. رشد حقوقي (داخلي و بين المللي).
در مباحث بعد به بيان ديدگاه اين عالم محترم و تبيين آن در اين موارد مي‌پردازيم.
منبع:www.entizar.ir
/ن