هفتمین شماره فصل‌نامه علمی «قرآن، فرهنگ و تمدن» از سوی دانشکده علوم قرآنی اصفهان منتشر شد. این قالب فصل‌نامه که به صورت الکترونیک انتشار می یابد، پذیرای مقالات علمی پژوهشی اساتید و دانشجویان حوزه و دانشگاه می‌باشد.

در این فصل‌نامه مقالاتی که به بررسی نقش قرآن و معارف به طرق مختلف در شکل گیری و پیشرفت تمدن اسلامی پرداخته باشند مورد پذیرش قرار گرفته است.

اساتید، پژوهشگران و علاقه‌مندان می توانند جهت مطالعه و همچنین ارسال مقالات خود از طریق درگاه الکترونیکی این مجله به آدرس: qcc.quran.ac.ir اقدام فرمایند.

این فصل‌نامه دارای دسترسی آزاد است. فایل PDF متن تمام مقالات منتشر شده در سایت نشریه و در ادامه این نوشتار موجود است می‌توانید به صورت رایگان آن را دانلود نمایند.

مقالات این نوبت به شرح ذیل می‌باشد:
مقاله اول: تحلیلی بر گونه شناسی آیات و روایات مرتبط با عصر جاهلیت
تألیف: محمد حسین عسکری؛ محمد امینی
 
مقاله دوم: بررسی و تبیین روش‌های قرآن کریم در تحول فرهنگ و عقیده‌ی انسان
تألیف: مجتبی قربانیان
 
مقاله سوم: معرفی دوره‌هایِ زمانیِ پس از نزولِ وحی و جایگاه آن در تحریفِ لفظیِ قرآن
تألیف: کاظم استادی
 
مقاله چهارم: پیامدسنجی فرهنگی و تمدنی استکبار در جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن کریم
تألیف: محمد مصطفی اسعدی؛ احمد تاجیکی؛ محمد شهبازی
 
مقاله پنجم: بررسی تطبیقی تأثیر پذیری ملا حسین کاشفی از آیات قرآن کریم در مقتل نویسی (روضة الشهداء)
تألیف: سید مهدی طباطبا‌یی؛ مهران اسماعیلی؛ محمد مهدی باباپور؛ محمد حاجی تقی
 
مقاله ششم: سنجش برخی از باورها در فرهنگ عمومی با آیات قرآن
تألیف: محمود مهرآوران؛ احمد صفری
 
مقاله هفتم: راهبردهای رسانه‌ای به منظور جذب مخاطب مبتنی بر آموزه‌های قرآن کریم
تألیف: فائزه تقی پور؛ مهدی اثنی عشران
 
مقاله هشتم: تحلیل و بررسی تناسب آیات قتال در سوره توبه با تکیه‌ بر اسباب و فضای نزول آیات و سور مرتبط
تألیف: مهدی آب سالان؛ مهدی جلالی؛ محمدحسن رستمی

در ادامه، ابتدا مشخصات فصل‌نامه، سپس چکیده مقالات ارایه می‌گردد. جهت دریافت نسخه کامل و رنگی فصل‌نامه، بر روی عنوان و یا تصویر فصل‌نامه و جهت دریافت هر مقاله به صورت مجزا، بر روی تصاویر و یا عناوین مقالات کلیک نمایید.

مشخصات فصل‌نامه
عنوان: فصل‌نامه علمی «قرآن، فرهنگ و تمدن»
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم - دانشکده علوم قرآنی اصفهان(دولت آباد)
مدیر مسئول: حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید احمد سجادی جزی
سردبیر: دکتر محمد علی چلونگر
مدیر داخلی: سید مصطفی طباطبایی

اعضای هیئت تحریریه:
- دکتر محمد علی چلونگر: استاد گروه تاریخ و ایران شناسی دانشگاه اصفهان.
- دکتر نصراله شاملی: استاد گروه عربی دانشگاه اصفهان.
- دکتر محمد نقیب: استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.
- دکتر نعمت الله صفری فروشانی: استاد مجتمع تاریخ، سیره و تمدن اسلامی وابسته به جامعه المصطفى العالمیه.
- دکتر رحمان عشریه: دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.
- دکتر زهره اخوان: دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.

اعضای هیئت تحریریه بین الملل:
دکتر عمار عبودی محمد حسین نصار: استاد گروه تاریخ دانشگاه کوفه
دکتر هادی عبد النبی محمد التمیمی: استاد دانشگاه اسلامی نجف اشرف

مترجم عربی: صبیح فرجی علوی
مترجم انگلیسی: سعید حجارپور
صفحه آرا: نجمه عکاف زاده
طراح جلد: زینب ناجی

آدرس دفتر فصل‌نامه:
اصفهان، دولت آباد، خیابان طالقانی، خیابان حسام الدین، دانشکده علوم قرآنی، تلفن: 0۳۱۴۵۸۵۰۷۷۱ داخلی: ۱۰۹

ایمیل فصل‌نامه:
qcc@quran.ac.ir
شیوه نامه نگارشی مقالات در سایت فصل‌نامه به نشانی www.qcc.quran.ac.ir
 

چکیده مقالات شماره هفتم فصل‌نامه علمی «قرآن، فرهنگ و تمدن» 
 

تحلیلی بر گونه شناسی آیات و روایات مرتبط با عصر جاهلیت
نویسندگان: محمد حسین عسکری(1)؛ محمد امینی(2)
 
چکیده:
رفتارها و کنش‌های جاهلی اعراب در قبل از اسلام از ویژگی‌ها و خصوصیات خاصی برخوردار بوده است. این خصوصیات به طور کلی شکل‌گیری یک فرهنگ غالب را در زندگی اعراب جاهلی نشان می‌دهد. با دقت در این کنش‌ها می‌توان به یک پیوستگی در رفتارهای مردم در کلیه عصور قبل از ارسال رسل و تشریع شریعت‌ها پی برد که شاید همین تحریف‌ها و بدعت‌ها به تأسیس ادیان در زمان‌های مختلف ختم شده باشد مانند بت پرستی، ترویج خرافات و میل به عبادات و پرستش های خارج از مجرای فطری.

در قرآن کریم کتاب آسمانی مسلمانان می توان به وجود این خصوصیات در بین اعراب پی برد و قرآن از آنها تحت عنوان کلی تعصب‌های جاهلیت نام برده است. به وسیله بررسی و کنار هم گذاشتن تمام این موارد و گونه شناسی روایات مربوط به آن می توان به انحرافات فطری بشری که زمینه تأسیس شرایع الهی را ایجاد می‌کند پی برد. تا کنون به مساله جاهلیت بدین نحو پرداخته نشده است.

روش تحقیق این مقاله یه صورت تحلیلی می باشد و روایات تفسیری مرتبط با آیات جاهلیت به صورت طبقه بندی شده مورد دقت قرار گرفته‌اند و در گونه‌های مختلف بطون، قاعده جری و تطبیق، تفسیر واژگانی و عناوین دیگر طبقه بندی شده‌اند.

واژگان کلیدی: جاهلیت، شریعت، قرآن، تمدن، فرهنگ.
 

بررسی و تبیین روش‌های قرآن کریم در تحول فرهنگ و عقیده‌ی انسان
نویسنده: مجتبی قربانیان(3)
 
چکیده:
هر گونه‌ اقدامی در راستای تغییر و اصلاح جنبه‌­ای از جنبه­‌های فرهنگی و عقیدتی انسان، نیازمند شناخت کافی و نیز بکارگیری روش­‌ها و فنون هماهنگ و به طور کلی مستلزم در دست داشتن نقشه­‌ی راه است. قرآن ­کریم به منظور ایجاد تحول و دگرگونی در باورهای ناصحیح انسان و جایگزینی فرهنگ و عقاید صحیح به جای آن، بر روش‌­های ویژه‌­ای تکیه دارد. این مجموعه­‌ی وحیانی ضمن هماهنگی کامل با مهم‌ترین ویژگی‌­های انسان و تمرکز بر اساسی­‌ترین لایه­‌های وجود وی، تلاش گسترده‌­ای را در جهت احیای سرمایه‌­های بنیادین به کار می­‌گیرد و اندیشه‌­ی فرهنگی و اعتقادی او را به میزان قابل توجهی تحت تأثیر خود قرار می‌­دهد.

اصلاح فرهنگ و باورهای انسان در همه­‌ی زمان‌­ها مستلزم شناخت صحیح روش‌­های مذکور است و غفلت از آن­ها، جریان صحیح تحول فرهنگ و عقیده را دشوار می‌­سازد. بر این ­اساس بررسی و شناخت روش‌­های مرتبط با مسئله­‌ی تحول فرهنگ و عقیده از منظر قرآن­ کریم، چشم­‌انداز تربیتی روشنی در پیش روی انسان قرار داده و بسترهای لازم جهت پیمودن فرایند تحول مذکور در مقیاس جوامع بشری را برای او فراهم خواهد کرد.

از ­­این­ رو نویسنده در این پژوهش که با روش کتابخانه‌ای انجام می‌شود، ضمن استخراج مهم‌ترین روش‌­های قرآن­ کریم در تحول فرهنگ و عقیده‌­ی انسان، چگونگی و کیفیت تحول در هر کدام از روش­‌های مذکور را مورد تبیین قرار خواهد داد و به این مهم دست می‌یابد که قرآن کریم در راستای تأثیرگذاری بر فرهنگ و عقیده انسان و اصلاح باورهای ناشایست عقیدتی و فرهنگی، چشم‌انداز روشنی در پیش داشته و از الگوی ویژه‌ای تبعیت می‌کند. ویژگی ممتاز الگوی روشمند قرآن کریم در تحول مورد بحث را می‌توان در دو عنصر تعدد روش و تناسب آن دانست.  

واژگان کلیدی: تحول عقیده، فرهنگ، قرآن کریم، انسان، روش تحول.
 

معرفی دوره‌هایِ زمانیِ پس از نزولِ وحی و جایگاه آن در تحریفِ لفظیِ قرآن
نویسنده: کاظم استادی(4)
 
چکیده:
یکی از موضوعاتی که مباحث «عدم تحریفِ قرآن» را مه­‌آلود و شاید غیردقیق نشان می‌دهد، پرداختن به موضوع تحریف یا عدم تحریفِ قرآن، بدون مشخص نمودن محدوده‌ی زمانیِ بحثِ «تحریف قرآن» است. از سوی دیگر دسترسی ما به قرآن، دوره‌­های زمانی مختلفی را طی کرده است که ماهیت و نوعِ بررسی آنها، می‌­تواند در موضوع تحریف، دارای نتایج متفاوتی باشد.

این تفاوت به گونه‌­ای است که پاسخ‌گویی به عدمِ تحریف قرآن، دلایل و اسنادِ متفاوتی را نیز از دو سویِ منازعه، طلب می‌­کند؛ به این معنی که اگر موضوع تحریف قرآن را یک کل در نظر بگیریم، برخی از دلایلِ قائلانِ به عدم تحریفِ قرآن، جزیی است و نمی‌­تواند مرتفع کننده‌ی آن ادعای کلی باشد. بنابراین، تقسیم‌­بندی و معرفی دوره‌­های زمانی برای دسترسی به قرآن کریم از صدر اسلام تا کنون، بسیار ضروری است. یعنی لازم است تا بررسی و پژوهش شود، چه دوره‌­های زمانی، برای بررسی دقیق مصادیق «انحرافِ لفظیِ حذفیِ قرآن» قابل طرح هستند؟ و این دوره‌های زمانی چه مختصات و ویژگی‌هایی در خود دارند؟ در پژوهش پیش‌رو، پنج دوره زمانی، طرح و معرفی می‌گردد تا نسبت و جایگاه آن‌ها با مسئله تحریف لفظیِ حذفیِ قرآن، روشن گردد.

واژگان کلیدی: قرآن، تحریفِ مصحف، تحریفِ لفظی، دوره‌های تحریف.
 

پیامدسنجی فرهنگی و تمدنی استکبار در جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن کریم
نویسندگان: محمد مصطفی اسعدی(5)؛ احمد تاجیکی(6)؛ محمد شهبازی (7)
 
چکیده:
مسئله پژوهش حاضر پاسخ به این پرسش است که آسیب اجتماعی استکبار با توجه به مفهوم و ابعاد قرآنی آن، چه پیامدهایی در عرصه‌ی فرهنگ و تمدن جوامع بشری در طول تاریخ داشته و دارد؟

بر اساس یافته‌­های پژوهش حاضر، به روش تفسیر درون متنی و برون متنی در آیات قرآن، پیامدهای فرهنگی استکبار: تعارض و تقابل با فرهنگ دینی، گفتمان‌­سازی ضدفرهنگی، جریان‌سازی ضدفرهنگی و اشرافی­‌گری در سبک زندگی است. پیامدهای تمدنی استکبار: امنیت‌­زدایی از انسان، ایجاد اختلاف طبقاتی و تضعیف یا تخریب همبستگی اجتماعی در جامعه‌ی دینی است. هرچند این دو گونه پیامد گاهی به صورت توامان بروز می‌­یابند.

در نتیجه مشخص می‌گردد استکبار، آسیب رایج در هر دوره از حیات تاریخ بشری است و پیامدهای آن اول: اختصاصی به عرصه­‌های دینی و ایدئولوژیک ندارد و دوم: نه تنها در جامعه‌ی غیرایمانی، بلکه در جامعه‌ی ایمانی هم قابل شکل‌گیری و بروز پیامدهای خویش است.

واژگان کلیدی: پیامد استکبار، قرآن و فرهنگ، قرآن و تمدن، استکبار در قرآن، استکبار در تاریخ.
 

بررسی تطبیقی تأثیر پذیری ملا حسین کاشفی از آیات قرآن کریم در مقتل نویسی (روضة الشهداء)
نویسندگان: سید مهدی طباطبا‌یی(8)؛ مهران اسماعیلی(9)؛ محمد مهدی باباپور(10)؛ محمد حاجی تقی(11)
 
چکیده:
قرآن کریم بر نقل قصه و بیان سرگذشت انبیاء و امم گذشته بسیار تاکید می‌کند. بهره‌وری از این ظرفیت خصوصا در تالیف و تحلیل حوادث تاریخی از جمله در قیام امام حسین(علیه السلام) امری لازم و ضروری است. ملا حسین کاشفی از معدود افرادی است که هنگام بیان وقایع قیام امام حسین(علیه السلام) از آیات بسیاری بهره جسته و در این باره بسیار ماهرانه و با ظرافت بسیار خاصی، ضمن استناد به آیاتی از قرآن، درصدد تحلیل و بررسی قیام عاشورا برآمده بود.

شاید بتوان ادعا کرد در میان مقتل نویسان، کسی به اندازه کاشفی - که از علمای اهل سنت است - این‌گونه به مقتل نگاری روی نیاورده و در مواردی هنگام تطبیق و بیان شان نزول آیات، دیدگاهی را برگزیده که مطابق دیدگاه شیعیان است. نوشته حاضر به کیفیت و روش کاشفی در بررسی و تحلیل وقایع عاشورا با استناد به آیات پرداخته و در پی پاسخ به چرایی و چگونگی استناد کاشفی به آیات است.

در پرتو بررسی که صورت گرفت این نتیجه بدست آمد که انتخاب نوع آیات و تحلیل و بررسی که کاشفی در مورد آیات انجام داده، به نوعی بازگو کننده‌ی افکار و اعتقادات درونی کاشفی در مورد مشروعیت بخشی به خلافت خلفای سه گانه، عدم مشروعیت بخشی و طعنه زدن به حکومت بنی امیه و لزوم احترام و اکرام اهل بیت(علیهم السلام) است و هدف کاشفی از ضمیمه کردن آیات به گزارش‌های تاریخی، تفسیر، توضیح و تایید یا نقد و بررسی یک گزارش است.

واژگان کلیدی: قرآن، آیات، امام حسین(علیه السلام)، مقتل کاشفی (روضة الشهدا).
 

سنجش برخی از باورها در فرهنگ عمومی با آیات قرآن
نویسندگان: محمود مهرآوران(12)؛ احمد صفری(13)
 
چکیده:
فرهنگ عمومی چون درختی است که شاخه‌های فراوان دارد. آداب و رسوم، سنتها، باورها و عقاید، نوع پوشش، انواع خوراکی‌ها و جنبه‌های گوناگون زندگی شاخه‌های پر برگ و بار این درخت هستند. باتوجه به اسلامی بودن جامعه (در معنی عام خود) شناخت و سنجش باورهای تأثیرگذار فرهنگی در جامعه، با معیار مهم‌ترین منبع دینی یعنی قرآن کریم، امری مهم و جهت بخش است؛ زیرا شناخت این باورها می‌تواند در تقویت بنیۀ فرهنگی جامعه و نیز آسیب‌شناسی جامعۀ دینی کمک کند.

در این نوشتار تعدادی از سخنان مشهور را از باورهای عمومی که در قالب مَثل، ضرب‌المثل یا کنایۀ معروف در فرهنگ ما جاری است، استخراج کرده‌ایم و پس از دسته بندی موضوعی، به روش توصیفی- تحلیلی آنها را با آیاتی از قرآن سنجیده‌ایم؛ آیاتی که در آنها، مستقیم یا غیر مستقیم می‌توان مطلبی دربارۀ موضوعات مطرح شده دریافت.

نتیجه تحقیق در این موضوع، نشان می‌دهد که بیشتر این باورها با معارف قرآن، اعتقادات دینی و تجربۀ زندگی سازگار هستند. تعدادی نیز که در گفتار و کردار مردم سخت جا افتاده‌اند با مبانی دینی سازگار نیستند اما تلقی جامعه و باورهای کلامی گذشته و نیز وجود آنها در سخن شاعران باعث ماندگاری آنها شده است. چنین پژوهش‌هایی می‌تواند در پالایش فرهنگی باورهای نادرست در جامعه مؤثر باشد.

واژگان کلیدی: فرهنگ عمومی، باورهای عمومی، آیات قرآن کریم، مَثل، کنایه.  
 

راهبردهای رسانه‌ای به منظور جذب مخاطب مبتنی بر آموزه‌های قرآن کریم
نویسندگان: فائزه تقی پور(14)؛ مهدی اثنی عشران(15)
 
چکیده:
پژوهش حاضر با هدف ارایه راهبردهای رسانه‌ای به منظور جذب مخاطب مبتنی بر آموزه‌های قرآن کریم انجام شد. بدین منظور تعداد 25 نفر از مدیران، متخصصان و اساتید ارتباطات، رسانه، جامعه شناسی، حوزه و مدیریت فرهنگی با استفاده ازروش نمونه‌گیری نظری انتخاب شده و ازطریق روش تحلیل محتوای کیفی با رویکرد استقرایی مورد مطالعه قرار گرفتند.

ابزار جمع آوری اطلاعات در این پژوهش، مصاحبه عمیق نیمه ساختار یافته بود و جمع‌آوری یافته‌ها تا اشباع نظری اطلاعات ادامه یافت. یافته ها شامل 205 کد مفهومی و 26 مقوله است.

یافته‌ها نشان داد که درنظر گرفتن پیامدهای تولید محتوا از آیات قرآن، اهداف رسانه متربی، تعریف وضعیت مطلوب قرآن در فرهنگ عمومی، غنی کردن محتوا، برنامه‌های استراتژیک قرآنی در سازمان رسانه‌ای، ویژگی‌های مخاطبان، بِرندسازی، توجه به تفاوت پیام‌های قرآنی، جذابیت در تولید محتوی، تدوین دستورالعمل‌های رسانه‌ای خاص، جهانی کردن ادبیات قرآن کریم، تعامل هنر و قرآن کریم در رسانه و اتخاذ سیاست‌هایی بر همگرایی از جمله عواملی بود که در تولید محتوا به منظور جذب مخاطب و از طریق راهبردهای رسانه‌ای اثر می‌گذاشت.

واژگان کلیدی: رسانه، قرآن کریم، مخاطب.
 

تحلیل و بررسی تناسب آیات قتال در سوره توبه با تکیه‌ بر اسباب و فضای نزول آیات و سور مرتبط
نویسندگان: مهدی آب سالان(16)؛ مهدی جلالی(17)؛ محمدحسن رستمی(18)
 
چکیده:
در 17 سوره قرآن سخن از «قتال» به میان آمده است، این واژه در شکل‌های مختلف 158 مرتبه در بیش از 130 آیه بکار رفته است. در بیش از 20 آیه، خداوند مستقیما به کشتن انسان‌ها امر می‌کند؛ علاوه بر آن واژه جهاد 32 بار در قرآن آمده است و 400 آیه در رابطه با جهاد نازل‌ شده است. مهم‌ترین سؤال این پژوهش نوع نگرش به موضوع قتال و جهاد در سوره توبه است.

به نظر می‌رسد با واکاوی در گزاره‌های برون‌متنی (گزاره‌های تاریخی، روایات اسباب نزول، ترتیب نزول) و گزاره‌های درون‌متنی (سیاق و فضای نزول) و تطبیق آنها با اوضاع عمومی به‌ویژه مخاطب‌شناسی، اوصاف مردمی، رخدادها و شرایط ویژه‌ای که در مدّت نزول یک سوره وجود داشته بتوان به فهم عمیق و استوار قرآن کریم کمک کرد.

هدف این مقاله که بامطالعه موردی و به‌ صورت کتابخانه‌ای و تحلیلی صورت گرفته؛ شناخت و تحلیل جنبه‌های تفسیری؛ اعم از شأن و اسباب نزول، دلالت کلی آیه، نکات تفسیری، مبحث قتال و تناسب، در آیات سوره توبه با محوریت ﻗﺘﺎﻝ و جهاد است. به تناسب تحلیل‌های صورت گرفته می توان اذعان کرد رویکرد (قتال و جهاد) در سوره توبه آیات لحن شدیدتری به خود می‌گیرند.

واژگان کلیدی: آیات قتال، تحلیل و بررسی، سوره توبه، تناسب، اسباب و فضای نزول.

پی‌نوشت‌ها:
1. مدرس جامعه المصطفی العالمیه.
2. عضو هیات علمی جامعه المصطفی العالمیه قم.
3. عضو هیات علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث.
4. علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران.
5. دانشگاه علوم پزشکی ایران، دانشکده پزشکی، استادیار گروه معارف اسلامی.
6. استادیار دانشگاه فرهنگیان.
7. دانش آموخته دانشگاه معارف.
8. دانشجوی دکتری مدرسی معارف، گرایش تاریخ و تمدن اسلامی، دانشکده الهیات و ادیان دانشگاه شهید بهشتی ایران.
9. استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشکده الهیات و ادیان دانشگاه شهید بهشتی ایران.
10. دانشیار گروه فقه سیاسی دانشکده الهیات و ادیان دانشگاه شهید بهشتی ایران.
11. استادیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی ایران.
12. عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه قم، قم ، ایران.
13. سطح دو حوزۀ علمیه، مدرس مرکز آموزش زبان و معارف اسلامی جامعه المصطفی.
14. دانشیار گروه علوم ارتباطات اجتماعی، دانشگاه آزاداسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)، ایران.
15. دانش آموخته مقطع دکتری مدیریت رسانه، دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان (خوراسگان)، ایران.
16. دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، پردیس بین الملل دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
17. استاد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
18. دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.