كتابشناسى ترجمه آثار حديثى شيخ صدوق به فارسى

محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه، مشهور به «شيخ صدوق» و «ابن بابويه»، از شخصيتهاى بارز و چهره‏هاى درخشان تاريخ شكوهمند تشيع است كه در نيمه دوم سده چهارم هجرى، نزديك به عصر ائمه هدى - سلام اللّه عليهم اجمعين - مى‏زيسته و از عالمان بزرگ و دانا به احاديث و رجال و فقه و كلام بوده است. شهرت او بيشتر در علم حديث است، تا جايى كه «رئيس المحدثين» لقب گرفته است. نجاشى او را شيخ و فقيه شيعه اماميه معرفى كرده و فهرست مفصلى از آثار او را ذكر كرده است.
شيخ طوسى در حق «رئيس المحدثين» گويد:
حافظ احاديث و بصير در رجال و ناقد اخبار بود و در ميان قميون، از لحاظ حفظ و كثرت كار، مانند او ديده نشده است.
مرحوم علامه در كتاب المختلف به عدالت و وثاقت او تصريح كرده است. وى به بركت دعاى حضرت صاحب الزمان(علیه السّلام) در قم به دنيا آمد(1) و در كسب معارف و علم، و حفظ و جمع‏آورى روايات پيشوايان معصوم(علیه السّلام) تلاش فراوان كرد. به مباركى دعاى حضرت ولى عصر(علیه السّلام) بركت وجودى شيخ صدوق فراگير و منشأ حركت علمى‏فرهنگى بزرگى در تاريخ تشيع گشت.
اين رئيس محدثان عصر خود، با خلق نزديك به سيصد جلد كتاب و رساله‏(2) در زمينه‏هاى حديث، عقايد، احكام و اخلاق و... خدمات ارزنده و كم‏نظيرى به جهان اسلام و تشيع نمود. با تأسف بسيار بايد گفت كه بيشتر آثار شيخ صدوق از ميان رفته و آنها كه در اختيارند عبارتند از: الاعتقادات، الأمالى، التوحيد، الخصال، كتاب ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، عيون اخبار الرضا(علیه السّلام) ، صفات الشيعة، كمال الدين و تمام النعمة، علل الشرائع، فضائل الأشهر، فضائل الشيعة، المواعظ، كتاب المقنع، كتاب من لا يحضره الفقيه، مصادقة الإخوان‏(3) و الهداية.
شرح خدمات ارزنده علمى و اجتماعى و جلالت شأن و منزلت والاى اين عالم ربانى در علم و فهم و درك حديث و درجه فقاهت و راستى گفتار او، در اين مقال نمى‏گنجد.(4) آنچه اكنون مورد نظر است، معرفى فهرست‏وار ترجمه فارسى آثار حديثى اين دانشمند است. اميد است اين فهرست، علاقه‏مندان فارسى زبان آثار شيخ صدوق(ره) را سودمند افتد.
اين محدث جليل و خدمتگزار مكتب مقدس اهل بيت(ع) در طلب علم حديث و دست يافتن به احاديث نبوى، با وسايل نامناسب آن روزگار، رنج سفرهاى طولانى به اكناف مختلف جهان را به جان خريد و به بلاد شرق و غرب سرزمين اسلامى مسافرتهاى زيادى كرد. طبق گزارشهاى تاريخى، او به اين سرزمينها سفر كرده است:
رى، مشهد مقدس، نيشابور، مرورود، ماوراءالنهر، بلخ، سرخس، سمرقند، همدان، كوفه، بغداد، مكه و مدينه، ايلاق و فرغانه در خراسان، فيد... .
وى در اين شهرها با محدثان بزرگ ملاقات نمود و از آنها حديث فراگرفت و اجازه روايت دريافت كرد. تعداد مشايخ روايت او را بالغ بر 250 و تعداد راويان از او را نزديك به سى تن بر شمرده‏اند.
الامالى ‏(5) (= المجالس = عرض المجالس‏(6) = العوض عن المجالس)
قم: مؤسسه بعثت، 1417 ق .
اين كتاب مجموعه 97 مجلس سخنرانى و 1049 حديث است كه در شهرهاى مختلف تقرير شده است. كتاب توسط تنى چند از مترجمان به فارسى ترجمه شده است كه در ذيل معرفى مى‏گردد:
1 . ترجمه شادروان محمد باقر كمره‏اى(ره)، تهران: انتشارات كتابچى، 680ص.
2 . ترجمه به قلم سيدعلى امامى.(7)
3 . ترجمه به قلم سيد صادق ترشخانگى،(8) تاريخ فراغت از ترجمه 1310ق.
التوحيد (9)
قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين، تحقيق: هاشم تهرانى.
اين كتاب از مهم‏ترين كتابهاى كلام شيعى است كه در موضوع توحيد و نفى تشبيه و جبر نگاشته شده است. اين كتاب در رد بر ياوه‏گويانى كه عقيده تشبيه و جبر را به شيعه نسبت داده‏اند و در اين تهمت ناروا به اخبار و رواياتى استناد جسته‏اند كه از تأويل آنها كاملاً بى‏اطلاع بوده‏اند،(10) نوشته شده است. كتاب داراى 67 باب و 583 حديث است، روايى و استدلالى است و مكرر در ايران و بمبئى و نجف به چاپ رسيده است و چاپ مكرر آن ادامه دارد.
يك ترجمه و شرح از آن در دست است: اسرار توحيد، سلسله انتشارات نور، وزيرى، 507 ص، به ضميمه فهرست، ترجمه شيخ محمدتقى آقا نجفى.(11)
اين كتاب شرحهاى‏(12) متعددى دارد:
شرح محقق سبزوارى (م 1090 ق) فارسى، و شرح قاضى محمد سعيد قمى و شرح سيد نعمت اللّه جزايرى (انيس الوحيد يا انيس الفريد) عربى است.
ثواب الاعمال (13)
تهران: مكتبه صدوق، تحقيق: على‏اكبر غفارى، 371 ص.
كتاب مشتمل بر احاديثى در زمينه پاداش اعمال نيك است. انگيزه نويسنده در خلق چنين اثرى، روايت مشهور «الدال على الخير كفاعله» بوده است.
از اين يادگار ارزشمند صدوق چند ترجمه سراغ داريم:
1 . ترجمه على اكبر غفارى، چاپ هفتم، كتابفروشى صدوق، قطع وزيرى، 714ص، 1363.
2 . ترجمه ابراهيم محدث بندرريگى، انتشارات اخلاق، وزيرى، 672 ص، بهار 1377.
3 . ترجمه شيخ محمدتقى اصفهانى، معروف به آقا نجفى.(14)
4 . ترجمه ميرزا عبدالكريم مقدسى ارومى.(15)
الخصال (16)
تصحيح و تعليق: على‏اكبر غفارى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين قم، 750 ص، 1403 ق .
در اين كتاب سخنان حكمت‏آميز پيشوايان دين و خصلتها و منشها به روش عددى ترتيب يافته است كه براى دانش‏پژوهان و نيك خواهان بسيار سودبخش است. در اين كتاب سند احاديث مذكور است و چون عالمانى كه قبل از صدوق(ره) مى‏زيسته‏اند كتابى در اين موضوع تأليف نكرده‏اند، نويسنده به قصد تقرب به خداوند اين كتاب را تأليف كرده است. از اين كتاب اخلاقى چند ترجمه در دست است:
1 . ترجمه محمدباقر كمره‏اى، متن و ترجمه و شرح، تهران: انتشارات كتابچى، وزيرى، 452 ص.
2 . ترجمه مدرس گيلانى، تهران: سازمان انتشارات جاويدان، وزيرى، 334ص.
مترجم اعلام كتاب را نيز معرفى كرده است.
3 . ترجمه و تصحيح آقاى سيد احمد فهرى زنجانى، تهران: انتشارات علميه اسلاميه، وزيرى، 819 ص .
اين كتاب سه تلخيص دارد : يكى عربى به نام خلاصة الخصال، تأليف سيد محمد موسوى (بيروت - دار المورخ العربى)؛ و ديگرى كتاب منتخب الخصال به فارسى از مير محمدعلى عمادالاسلام اسكويى، چاپ نبرد ما، وزيرى، 136ص، 1382، به ضميمه خاتمه در شرح احوال و آثار ملخص (اين تلخيص متن را همراه ندارد)؛ نخبة الخصال، فارسى، از سيد على بن محمد بن اسد اللّه اصفهانى.
صفات الشيعة (17)
كتاب 71 حديث درباره صفات شيعه است و همراه فضائل الشيعة و مصادقة الاخوان، توسط موسسة الامام المهدى(ع) در سال 1410 ق منتشر شده است.
1 . مترجم، نامعلوم، تهران: انتشارات اعلمى، وزيرى، 51 ص.
2 . ترجمه و تصحيح امير توحيدى، انتشارات زراره، رقعى، 119 ص، 1379.
عقاب الاعمال (18)
تهران: مكتبة الصدوق، تحقيق: على‏اكبر غفارى.
اين كتاب كه به بيان جزاى كارهاى ناپسند مى‏پردازد، چند ترجمه دارد:
1 . هداية النجاة ، محمدتقى مسجدشاهى، معروف به آقاى نجفى (م 1332ق). اين ترجمه چاپ شده است.(19)
2 . ترجمه عبدالكريم مقدس ارومى.(20)
3 . ترجمه على‏اكبر غفارى، قطع رقعى، 48 ص، 1378.
كيفر بسيارى از گناهان ترجمه آخرين خطبه پيامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) است و از كتاب ارزنده فوق با ترجمه استاد غفارى انتخاب و با تحقيق و ويرايش مختصرى به صورت جداگانه چاپ شده است.
كتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال گزيده‏اى دارد با نام پاداشها و كيفرها.
آقاى على افراسيابى 161 حديث از احاديث روح‏بخش معصومين(علیهم السّلام) را در دو بخش «پاداشها» و «كيفرها» گزينش و ترجمه كرده است.
قم: انتشارات نهاوندى، قطع جيبى، 160 ص، 1378.
علل الشرائع و الاحكام و الأسباب (21)
دار احياء التراث و دارالبلاغة، 648 ص .
اين اثر مشتمل بر 385 باب و 1907 حديث مى‏باشد و همچنان كه از نامش پيداست حاوى احاديثى است كه بيانگر حكمت احكام و علت برخى اشيا و حوادث تاريخى و تكوينى است.
ترجمه‏ها:
1 . علل الاحكام، مترجم محمد تقى بن محمدباقر بن محمدتقى اصفهانى(م 1331 ق).(22)
2 . آقاى سيد هدايت اللّه مسترحمى نيز آن را به فارسى برگردانده و كتابفروشى مصطفوى آن را نشر داده است.
مرحوم شيخ ابراهيم كفعمى اين كتاب را مختصر كرده و آن را اختصار علل الشرائع ناميده است.(23)
عيون اخبار الرضا (علیه السّلام) (24)
قم: انتشارات جهان و دارالعلم، تحقيق: سيد مهدى حسينى لاجوردى قمى.
اين اثر كه مشتمل بر اخبار و وقايع دوران زندگى امام رضا(علیه السّلام) و مناظرات، احاديث، تفسير و تأويل برخى آيات و... است، داراى 69 باب و 920 حديث مى‏باشد.
تنى چند از مترجمان به ترجمه اين كتاب اهتمام ورزيده‏اند كه شمارى از آنها ذيلاً معرفى مى‏شوند:
1 . ترجمه آقايان حميدرضا مستفيد، على رضا غفارى، تهران: نشر صدوق، 2جلد، وزيرى، ج 1، 296 ص، ج 92، 779 ص، چاپ اول، 1372.
2 . ترجمه به قلم بعضى اصحاب، اول آن: «آغاز سخن‏گزارى به حمد و ثناى حضرت پروردگار».(25)
3. ترجمه به قلم يكى از فضلاى مشهد.
تاريخ فراغت از ترجمه 1245، اوّل آن: «الحمدلله رب العالمين... اما بعد بر رأى خورشيد ضياء»، ص 121.
3 . بركات المشهد المقدس كه به سال 1075 ق صورت پذيرفته است.(26)
4 . كاشف النقاب.(27)
5 . ترجمه به قلم سيد ميرزا ذبيح‏اللّه موسوى اصفهانى.(28)
6 . ترجمه به قلم مولى على بن طيفور بسطامى.(29)
7 . ترجمه يكى از علماى شيعه.
8 . ترجمه به قلم سيدعلى امامى.(30)
فضائل الشيعة (31)
كتاب 45 حديث در فضيلت شيعيان است. از اين كتاب چند ترجمه در دست است:
1 . ترجمه و تصحيح امير توحيدى، انتشارات زراره، رقعى ، 106 ص، 1379.
2 . چاپ تهران: مركز انتشارات اعلمى، وزيرى، 44 ص.
3 . چاپ تهران: مؤسسه انتشارات فراهانى، رقعى، 42 صفحه، همراه با صفات‏الشيعة.
كمال الدين و تمام النعمة (32)
اين كتاب پيرامون اثبات وجود امام زمان(علیه السّلام) و غيبت طولانى آن حضرت است كه شيخ آن را به دستور حضرت مهدى(علیه السّلام) در سال 354ق نوشته است‏(33) و در مقدمه آن، علت تأليف آن آمده است. كتاب داراى 85 باب و 9056 حديث است. از اين اثر سه ترجمه در دست است:
1 . ترجمه و شرح فارسى محمد باقر كمره‏اى، تهران: كتابفروشى اسلاميه، 2 جلد وزيرى، ج 1، 452 ص، و ج 2، 400 ص.
2 . ترجمه به قلم بعضى از فضلاى معاصر محدث نورى، از سادات شمس‏آباد اصفهانى.(34)
3 . ترجمه به قلم سيد على بن محمد بن اسداللّه امام اصفهانى.(35)
4 . ترجمه منصور پهلوان همراه با متن، تحقيق و تصحيح: على‏اكبر غفارى، سازمان چاپ و نشر دارالحديث، وزيرى، ج اول 611ص+ ج دوم 611ص، چاپ اول، 1380. اشعار كتاب به نظم فارسى برگردان شده است.
مصادقة الاخوان‏(36) = المصادقة
كتاب حاوى 43 باب و 125 حديث درباره دوستى و برادرى دينى اسلامى وحقوق برادرى است. اين كتاب به كوشش تنى چند از نويسندگان به فارسى ترجمه‏شده است. از آن جمله محمد تقى دانش‏پژوه است كه دو چاپ از ترجمه او ديده‏ايم:
1. آيين دوستى و برادرى در مكتب اسلام، چاپ انتشارات مفيد، قطع رقعى، 60 ص.
2 . چاپ مكتبة الامام صاحب الزمان العامة، عراق، كاظميه، چاپ زير نظر سيدعلى خراسانى كاظمى، وزيرى، 88 صفحه .
3 . حقوق برادران دينى در اسلام، ترجمه و تنظيم مجيد ب، قم: انتشارات بشير، رقعى، 159 ص، 1404.
معانى الاخبار (37)
قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين، تحقيق: على‏اكبر غفارى.
كتاب بيان كننده معانى اخبار و مفاهيم واقعى الفاظ شبهه‏انگيزى است كه در كتاب و سنت آمده و داراى چند احتمال بوده و معمولاً دست‏آويز بدخواهان شده است. تعداد روايات اين كتاب ارجمند 809 حديث است.
اين اثر به وسيله آقاى عبدالعلى محمدى شاهرودى به فارسى ترجمه شده است؛ تهران: دارالكتب اسلاميه، دو جلد، قطع وزيرى، جلد اول، 432 ص، ج 2، 424 ص، چاپ اول، 1372.
كتاب من لا يحضره الفقيه ‏(38)
اين كتاب گرانسنگ معروف‏ترين اثر مرحوم صدوق است كه نام آن را از كتاب من‏لايحضره الطبيب زكرياى رازى اقتباس كرده و يكى از چهار كتاب پايه و مرجع شيعه است كه از نظر اتقان و اعتبار، پس از كتاب الكافى، صحيح‏ترين و استوارترين كتابها به شمار مى‏آيد و در عين اختصار، يك دوره كامل احكام دين بر مبناى مكتب اهل بيت(ع) ارائه كرده است.
اين اثر به پيشنهاد شريف الدين ابوعبداللّه محمد بن حسن بن اسحاق، معروف به نعمت، نگاشته شده است. اصل كتاب چهار مجلد و مشتمل بر 5920 (39) حديث است در موضوع فقه، حلال، حرام، شرايع و احكام كه مؤلف آن را در 62 سالگى تأليف كرده است و دويست و چهل و ششمين كتاب وى به شمار مى‏رود. ترجمه كتاب ياد شده توسط آقاى محمد جواد غفارى زير نظر استاد على اكبر غفارى به انجام رسيده است؛ تهران: نشر صدوق، وزيرى، 6 جلد، ترجمه و شرح به همراه متن، 1367. گزيده‏هايى از اين كتاب نيز به فارسى منتشر شده است.
1 . گزيده من لا يحضره الفقيه، ترجمه و تحقيق از محمد باقر بهبودى، تهران: انتشارات كوير، 2 جلد، 1370.
كتاب گزيده‏اى از روايات است كه نويسنده آنها را صحيح دانسته و به همراه ترجمه و متن حديث آورده است.
2 . گلچين صدوق، محمد حسين صفاخواه، انتشارات فيض كاشانى، ج اول، 192 ص، ج 2، 190 ص، 1376. كتاب مشتمل بر حكايات و روايات بهگزين شده از كتاب فوق است.
نظر به اهميت كتاب، تنى چند از دانشمندان بزرگ شيعه بر آن شرح نوشته‏اند.(40)
لوامع صاحبقرانى
كتابفروشى و چاپخانه برادران علمى، چاپ ديگر در قم: مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان، با مقدمه آقاى محمد تفرشى - ش - دورودى.(41)
كتاب شرح فارسى و راهگشاى من لا يحضره الفقيه و تأليف محمدتقى مجلسى (رحمت الله علیه) است كه پس از روضة المتقين خود، آن را نوشته است.
المواعظ
تحقيق: محسن عقيلى، دار الهادى.
كتاب مشتمل بر شمارى از احاديث پيشوايان دين است كه صبغه موعظه و نصيحت دارند. اين كتاب را عزيزاللّه عطاردى ترجمه كرده است. چاپهاى مختلفى از اين كتاب در دست است:

پى‌نوشت‌ها :
 

1 . چاپ انتشارات هجرت، وزيرى، ص 139.
2 . به نام ترجمه مواعظ صدوق، انتشارات عطارد،رقعى، 160 ص، 1373.
3 . به نام مواعظ چهارده معصوم(ع)، بنياد فرهنگى امام رضا (ع)، رقعى، 139ص. 1. رجال نجاشى، ص 261 ؛ الغيبة، شيخ طوسى، ص 194 و 195 ؛ كمال الدين، ج 2، ص 502، ح 31 ؛ مقدمه كتاب الهداية، ص 207.
2. ر.ك: فهرست شيخ طوسى، ص 156 ؛ معالم العلماء، ص 111 - 112. گفتنى است بر خلاف غالب پرنويسان، مؤلفات آن حضرت مشحون از تحقيقات مهم و نكات ارزنده و فوايد بى‏شمار است.
3. اثر فوق طبق قول مشهور ازآن شيخ صدوق است.
4. زندگينامه مفصل ايشان را در بيشتر كتب رجال مى‏توان يافت، و نيز ر.ك به: مقدمه 230 صفحه‏اى كتاب الهداية شيخ صدوق كه اخيراً با تحقيق مؤسسة الامام الهادى(ع) در قم منتشر شده است.
5. معجم مؤلفى الشيعة، ص 325 ؛ الذريعة، ج 2، ص 315 و ج 19، ص 354.
6. الذريعة، ج 15، ص 245 ؛ ج 2، ص 315.
7. همان، ج 4، ص 81 .
8. همان، ج 2، ص 81 .
9. ر.ك: الذريعة، ج 4، ص 482، ش 2154.
10. التوحيد، ص 17.
11. ر.ك: الذريعة، ج 4، ص 91 ؛ معجم مؤلفى الشيعة، ص 37 .
12. الذريعة، ج 13، ص 153 - 154.
13. ر.ك: معجم مؤلفى الشيعة، ص 265 ؛ الذريعة، ج 5، ص 18.
14. الذريعة، ج 4، ص 92 ؛ معجم مؤلفى الشيعة، ص 37.
15. الذريعة، ج 4، ص 93.
16. ر.ك: معجم مؤلفى الشيعة، ص 325 ؛ الذريعة، ج 7، ص 162 و ج 13، ص 216 ضمن ش 768 ؛ التوحيد، ص 407، ذيل ح 5 ؛ كتاب من لا يحضره الفقيه، ج 3، ص 219، ذيل ح 101.
17. ر.ك: معجم مؤلفى الشيعة، ص 325 ؛ خصال، ص 296، ذيل ح 632 و در ص 397 ، ذيل ح 104 ؛ الذريعة، ج 15، ص 45، ش 287.
18. الذريعة، ج 4، ص 93 ؛ تاريخ علمى و اجتماعى اصفهان، ج 1، ص 372 ؛ معجم مؤلفى الشيعة، ص 37 .
19. ر.ك: معجم مؤلفى الشيعة، ص 325؛ الذريعة، ج 15، ص 280؛ علل الشرائع، ص 533، ذيل ح 5.
20. الذريعة، ج 4، ص 116 .
21. ر.ك: الذريعة، ج 15، ص 113، ش 2005.
22. همان، ج 15، ص 313، ش 2001.
23. همان، ج 1، ص 356، ش 1872 .
24. ر.ك: معجم مؤلفى الشيعة، ص 325 ؛ التوحيد، ص 75، ذيل ح 28 و ص 122 ذيل ح 24 ؛ الذريعة، ج 15، ص 375.
25. الذريعة، ج 4، ص 120.
26. همان، ج 4،ص 120 و ج 3.
27. همان، ج 4، ص 120، و ج 3.
28. همان، ج 4، ص 120.
29. همان، ج 4، ص 120.
30. همان، ج 4، ص 120.
31. ر.ك: معجم مؤلفى الشيعة، ص 325 ؛ الذريعة، ج 16، ص 260.
32. بعضى از محدثان نام كتاب را اكمال الدين و اتمام النعمة ثبت كرده‏اند. كتاب من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 133، ذيل ح 7 ؛ خصال، ص 187، ذيل ح 257 ؛ الذريعة، ج 18، ص 137 .
33. كمال الدين، ص 3.
34. الذريعة، ج 4، ص 80.
35. همان، ج 4، ص 80 .
36. ر.ك: معجم مؤلفى الشيعة، ص 325.
37. ر.ك: التوحيد، ص 207 ؛ خصال، ص 84 ، ذيل ح 11 و ص 222، ذيل ح 30 ؛ الذريعة، ج 21، ص 204 ؛ معجم مؤلفى الشيعة، ص 325.
38. ر.ك: الذريعة، ج 22، ص 232 ؛ معجم مؤلفى الشيعة، ص 325.
39. رقمهاى ديگرى نيز گفته شده است: 5901 ؛ ر.ك: المعجم المفهرس لالفاظ احاديث بحارالانوار،ص 67 ، و 9044 ؛ ر.ك: تأسيس الشيعة، ص 288، و 5998 بر اساس شمارش لؤلؤةالبحرين .
40. علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى 23 عدد از آنها را در الذريعة ذيل عنوان «حاشيه» (ر.ك: الذريعة، ج 6، ص 232) و «شرح» (ر.ك: الذريعة، ج 14، ص 94) ياد كرده است. و نيز ر.ك: «مقدمه من لا يحضره الفقيه»، به قلم علامه سيد حسن موسوى خرسان.
41. الذريعة، ج 23، ص 225 .

منبع: www.hadith.net
/ن