کاهش دبي زاينده رود و افزايش آلاينده ها

چالش هاي موجود در نتيجه ي افزايش آلاينده ها بر اثر کاهش دبي رودخانه ي زاينده رود
 

چکيده
 

هدف توسعه و مديريت پايدار منابع آب، تأمين صحيح نيازهاي آبي نسل هاي حال و آينده است. اين مهم با دو عامل طراحي جامع و مناسب سيستم ها يعني بهينه سازي راندمان استفاده از آب، و ايجاد تلاشي پيوسته به منظور حفاظت و تجدد اکوسيستم طبيعي تحقق مي يابد. عبور به جامعه ي پايدار مستلزم بسياري از مبارزات اجتماعي و صنعتي است. با پذيرش محدوديت هاي منابع آب، علي رغم افزايش راندمان صنايع فعلي و آتي، استفاده ي پايدار از منابع ضروري است. امروزه فرآيندهاي پايدار براي تغيير روش هاي استفاده از انرژي، منابع و اصلاح آلودگي محيط زيستِ زميني و هوايي را نيز شامل شوند. يکي از زيرشاخه هاي مديريت پايدار، استفاده ي مجدد از پساب هاست. در اين مقاله آلاينده هاي ورودي به رودخانه ي زاينده رود و همچنين چالش هايي موجود در اثر افزايش اين آلاينده ها بر اثر کاهش دبي رودخانه ي زاينده رود بيان، و پيشنهاداتي در رابطه با اعمال مديريت پايدار بر حوضه ي زاينده رود ارائه خواهد شد.
کليد واژه ها: توسعه ي پايدار، آلاينده ها، زاينده رود، استفاده ي مجدد از آب

مقدمه
 

اثرات اجتماعي، اقتصادي و زيست محيطي توسعه ي منابع آب در گذشته از يک سو، و پيش بيني حتمي کمبود آب از سوي ديگر، از عوامل ايجاد و توسعه ي الگويي جديد براي مديريت منابع آب محسوب مي شوند. اين الگو که تحت عنوان مديريت پايدار بيان شده است در گزارش کميته ي برونتلند با عنوان " آينده ي مشترک ما " در سال 1987 بدين شرح گزارش شد: " بشريت اين توانايي را دارد که براي تأمين نيازهاي کنوني خود، بدون به خطر انداختن توانايي نسل هاي آينده در مواجهه با نيازهايشان، توسعه ي متعادلي را ايجاد کند ". يکي از شاخه هاي مديريت پايدار، استفاده ي مجدد از آب است. هدف استفاده ي مجدد از آب که امروزه تحت عنوان بازيافت آب مطرح گرديده است، تمديد و حفظ منابع آب در دسترس و همچنين کاربرد صحيح منابع آب با توجه به کيفيت آن هاست. بازيافت آب بر اساس پروژه هاي انجام گرفته در دنيا به پنج شاخه ي شهري، صنايع، کشاورزي، محيطي و تفريحي، تغذيه ي آب زيرزميني و افزايش ذخاير آب آشاميدني تقسيم مي شود (Earles, 2005).
سيستم هاي بازيافت شهري، آب اصلاح شده (پساب تصفيه شده) را براي اهداف مختلف غيرآشاميدني آماده مي کنند که شامل آبياري پارک هاي عمومي و مراکز تفريحي، زمين هاي ورزشي، جنگل هاي دست کاشت، ميانه و حاشيه هاي بزرگراه ها، فضاي سبز مناطق مجاور ساختمان ها و تأسيسات عمومي، آب نماهاي زينتي از قبيل فواره ها، استخرهاي زينتي، آبشارهاي مصنوعي، کنترل گرد و خاک و توليد بتن براي پروژه هاي زيربنايي است. شاخه ي بازيافت صنعتي نيز معمولاً شامل استفاده از آب اصلاح شده جهت مصارف تأسيسات بزرگ از قبيل نيروگاه هاي برق و پالايشگاه هاي نفت است. استفاده از آب اصلاح شده در ايجاد تالاب هاي مصنوعي و مناطق تفريحي نيز از اوايل 1900 در دنيا توسعه يافت. کاربرد آب اصلاح شده در اين گونه مصارف، خدمتي به ترميم و افزايش تالاب هاي طبيعي است. معمولاً تالاب هاي مصنوعي و ترميم شده در افزايش تنوع بوم طراحي و مديريت مي شوند. از ديگر شاخه هاي بازيافت آب، تغذيه ي آب هاي زيرزميني است که از اهداف آن مي توان به ايجاد سدي براي نفوذ نکردن آب شور به سفره هاي آب زيرزميني مناطق ساحلي، ايجاد تصفيه اي اضافي براي مصارف بازيافت آب آينده، تقويت سفره هاي زيرزميني آشاميدني و غيرآشاميدني، و ايجاد منبعي از آب اصلاح شده براي بازيابي در آينده اشاره کرد (Crook, 1990).
زاينده رود بزرگ ترين رودخانه ي داخل فلات مرکزي ايران و مهم ترين منبع آب سطحي استان اصفهان است که از ارتفاعات زردکوه بختياري سرچشمه مي گيرد. ارتفاعات مذکور جزيي از رشته کوه زاگرس است که به واسطه ي آهکي زرد رنگ به اين نام معروف است. طول رودخانه ي زاينده رود 350 کيلومتر است و در انتها به تالاب گاوخوني منتهي مي شود. مساحت کل حوضه ي زاينده رود در حدود 41500 کيلومترمربع است. امروزه با توجه به توسعه ي صنايع، کشاورزي و شهرنشيني در حوضه ي اين رودخانه، ورود آلاينده ها به اين رودخانه نيز توسعه يافته است (زارعيان، 1387).

مواد و روش
 

روابط دبي جريان (متغير مستقل) با ميزان هدايت الکتريکي (متغير وابسته ) در آب رودخانه
 

هدايت الکتريکي پارامتري اصلي و مهم در تعيين ميزان يون هاي باردار و غلظت املاح محلول در آب است که در تعيين شرايط کيفي آب در ابعاد وسيع مورد استفاده قرار مي گيرد. هدايت الکتريکي آب شاخصي از ميزان املاح محلول آب است. معمولاً بين اين دو پارامتر يعني هدايت الکتريکي (EC) و مواد محلول (TDS) نسبت معيني برقرار است و معمولاً رابطه اي خطي دارند. در اين مطالعه داده هاي رژيم جريان و هدايت الکتريکي رودخانه ي زاينده رود از آبان سال 86 تا اسفند سال 87 از سازمان آب منطقه اي اصفهان و سازمان حفاظت از محيط زيست اصفهان گرفته شد و توسط نرم افزار اکسل در مدل هاي مختلف مورد بررسي قرار گرفت (نمودار 1) و ضرايب همبستگي مدل هاي مختلف برازش داده شده به دست آمد. نتايج نشان داد که هر سه مدل رگرسيوني (چند جمله اي، تواني و نمايي) برازش مناسبي دارند و نشان دهنده اي اين مهم هستند که با کاهش رژيم جريان، هدايت الکتريکي افزايش مي يابد و به دليل رابطه اي مستقيم هدايت الکتريکي با مواد محلول، مواد محلول نيز در اثر اين کاهش افزايش مي يابند که هر دو نشان دهنده ي افزايش آلاينده ها در رودخانه هستند.

آلاينده هاي ورودي به رودخانه ي زاينده رود و چالش هاي آن
 

از جمله ورودي هاي آلاينده به رودخانه ي زاينده رود مي توان به زهکش کشاورزي، صنعت فولاد، ذوب آهن اصفهان، پل اکريل اصفهان، نيروگاه شهيد عباس پور، کارخانجات توليدي، تصفيه خانه ي جنوب، فاضلاب هاي تصفيه نشده ي منطقه باغ بهادران، زرين شهر و بخشي از روستاها و شهرهاي چهارمحال و بختياري (مانند روستاي مارکده)، فاضلاب گاوداري فوکا و شهر بهارستان و زهکش زرين شهر و زهکش سجزي اشاره کرد. ورود پساب اين آلاينده ها در رودخانه ي زاينده رود در مواقعي که دبي رودخانه کاهش پيدا کند به دليل اين که قدرت خودپالايي و اکسيژن گيري رودخانه کاهش پيدا مي کند بسيار خطرناک است و سبب مشکلات محيط زيستي فراواني مي شود.
به عنوان مثال ابراهيمي و همکاران در مطالعات خود بر رودخانه ي زاينده رود نتيجه گرفتند که بر اثر ورود اين آلاينده ها، بي مهرگان کف زي نامقاوم بر آلودگي از بين رفته اند. اين بي مهرگان منبع تغذيه برخي از ماهي هاي رودخانه هستند. همچنين در اثر افزايش و در نتيجه اکسيژن آن کاهش مي يابد که مرگ بسياري از جانداران آبزي را به همراه دارد. در مطالعه اي توسط نصرآبادي و همکاران در مورد جمعيت ماهيان موجود در رودخانه ي زاينده رود، عامل اصلي کاهش و حتي انقراض برخي از گونه هاي آبزي رودخانه، آلودگي رودخانه شناسايي شده است. همچنين کاهش قورباغه ها در اثر افزايش سموم کشاورزي و مرگ تدريجي تالاب گاوخوني از ديگر چالش هاي اين موضوع هستند.

راهکارها
 

با توجه به آلاينده هاي ورودي به رودخانه ي زاينده رود و چالش هاي همراه با آن ها، استفاده از اصول پايداري در زيرحوضه ي زاينده رود ضروري است که مي توان به ايجاد تصفيه خانه ها و گسترش شبکه ي فاضلاب در مناطق ذکر شده، به کارگيري تالاب هاي مصنوعي در خروجي زهکش هاي کشاورزي مانند زهکش شور سجزي، تشويق کارخانجات به استفاده ي مجدد از پساب صنعتي خود، تشويق کارخانجات به استفاده از پساب هاي شهري در مصارف آبي خود – که اين امر علاوه بر کاهش آلودگي آب هاي زيرزميني و آب هاي سطحي در اثر ورود پساب، سبب کاهش برداشت صنايع از منابع آب شده و در نتيجه سبب افزايش دبي رودخانه مي گردد- اشاره نمود. به عنوان مثال استفاده از پساب هاي شمال شهر و شاهين شهر جهت مصارف نيروگاه شهيد منتظري و پالايشگاه نفت اصفهان، استفاده از پساب هاي شهري جهت تغذيه سفره هاي آب شور منطقه، استفاده از پساب هاي شهري جهت مصارف شهري و فضاي سبز (به خصوص استفاده از پساب هاي تصفيه خانه جنوب جهت توسعه ي فضاي سبز مناطق جنوبي اصفهان که اين امر سبب کاهش آلودگي رودخانه مي گردد)، استفاده از سيستم هاي توزيع دوگانه ي آب (آب آشاميدني و آب اصلاح شده) در مناطق تجاري و اداري، افزايش کنترل ها و رسيدگي ها بر تخليه ي کارخانجات و حفظ حق آبه ي تالاب گاوخوني اشاره کرد.
نکته ي قابل توجه در استفاده ي مجدد از آب هاي اصلاح شده جهت مصارف مختلف، حفظ استانداردهاي کيفي آب اصلاح شده مرتبط با هر کاربرد است و کنترل اين استانداردها جهت حفاظت از سلامت عمومي الزامي است.

نتيجه گيري
 

با توجه به خشکسالي ها و در نتيجه ي آن کاهش دبي رودخانه ي زاينده رود، افزايش آلاينده ها در اين رودخانه امري بديهي است. لذا تغيير مديريت فعلي بر منابع آب اصفهان امري ضروري است. در اين راستا استفاده از پساب هاي شهري جهت مصارفي که نيازمند کيفيت بالاي آب نيستند، گامي به سوي تحقق اين اهداف است. اما در راستاي تحقق اين هدف بايد نگراني براي سلامتي و ايمني در برنامه ريزي و پياده سازي اصلاح و بازيافت آب گنجانده شود و سلامت جامعه تضمين گردد.

پي نوشت
 

1-دانشيار دانشگاه صنعتي اصفهان Saeid@cc.iut.ac.ir
2- دانشجوي دانشگاه صنعتي اصفهان Saeid.tarkesh@Gmail.com
 

منابع و مأخذ
[1] ابراهيم عيسي، محمد نعمتي ورنوسفادراني و نوراله ميرغفاري، ارزيابي کيفي آب رودخانه ي زاينده رود با استفاده از شاخص زيستي BMWP، اولين همايش مديريت جامع حوضه ي زاينده رود، اصفهان، 14 و 15 اسفند، 1387.
[2] زارعان محمد جواد، سيد سعيد اسلاميان و محمد جواد اميري، بررسي عوامل آلاينده ي رودخانه ي زاينده رود و راهکارهاي مقابله با آن، اولين همايش مديريت جامع حوضه ي زاينده رود، اصفهان، 14 و 15 اسفند، 1387.
[3] نصرآبادي سعيد اسداله، نصراله محبوبي صوفياني و ابراهيم متقي، اثرات خشک سالي، شهرسازي و زيست محيطي برفون ماهيان بومي زاينده رود، اولين همايش مديريت جامع حوضه ي زاينده رود، اصفهان، 14 و 15 اسفند، 1387.
[4] Crook, J. 1990. "Water Reclamation." Encyclopedia of Physical Science and Technology. R. Myers (ed.), Academic Press, Inc., pp. 157-187. San Diego, California.
[5] Earles .R, 2005," Sustainable Agriculture: An Introduction": revised by Paul Williams, NCAT program Specialist © NCAT.
منبع:ماهنامه فني - تخصصي دانش نما 175 - 174
/ن