نویسنده : حاتم جدیدی
منبع : راسخون
 

3- نوروز و ایرانیان
 

درباره نوروز و مراسمات و مناسبات آن، علت‌ها و دلایل بسیاری گفته شده‌است، لیکن ما در این بررسی به آیین‌ها و گزاره‌هایی نسبت به نوروز می‌پردازیم که با اصول اسلام و دین الهی در تعارض نباشد، چون این احتمال وجود دارد که در طول هزاران سال از شکل‌گیری نوروز، مفاهیم مرتبط با آن که دارای گزاره‌های دینی و الهی بوده است دچار تحریف شده باشد و با آمیخته شدن فرهنگ‌های دیگر، نظرات انسانی و دیگر موارد، انحرافات و خرافاتی وارد فرهنگ نوروز شده باشد.
در واقع ما تمام مراسمات و اعتقادات رایج میان مردم و کتب قدیمی ، پیرامون نوروز را مورد تأیید قرار نمی‌دهیم، بلکه با تطبیق آن با دین اسلام، اصل و مبنای صحیح موجود در نوروز را از تحریفات و خرافات، جدا نموده و آنرا مورد بررسی قرار می‌دهیم.
این روند در طول تاریخ ادیان الهی و زندگی بشر وجود داشته‌است که اصول صحیح الهی به جامعه بشری تعلیم داده می‌شده ولی در طول تاریخ مورد تحریف قرار می‌گرفته و با خرافات آمیخته می‌شده است. بنابر این جهت شناخت اصول صحیح و الهی فرهنگ‌های پیشین، باید آنرا با مبانی اسلام مورد سنجش قرار داد.
یکی از فرازهای شایان توجه در مراسم نوروز و باورهای پیوسته به آن، مسأله اعتقاد به جهان پسین، رستاخیز و تسلسل زندگی است. در مراسم سال نو، نماد نمایشی مسأله آفرینش و تکرار همیشگی آن، پایان هر سال یا دوره‌ای از زمان را به سال نو پیوند می‌دهد. انعکاس این دور و تسلسل و تکرار، برای زندگی آدمی نیز هست و ایمان مؤمنان را به مسأله رستاخیز و تجدید و تکرار زندگی، زنده نگه می‌دارد.(53) به همین جهت است که یکی از مراسم های سال نو یاد کردن از مردگان و بزرگداشت ارواح درگذشتگان و اهدای نذور و خیرات برای آنان است.
این ویژگی تنها در ایران وجود ندارد که در مراسم سال نو، ارواح مردگان به میان بازماندگان به روی زمین می‌آیند تا در جشن و مراسم آنان شرکت کنند، بلکه در گسترة جهان، با چنین مراسم و باورهایی رو به رو هستیم. این القای یک باور است، یک باور امید بخش برای مردم که در این برهه و مقطع زمانی که ضمن بیان نمادین آن، کیهان در یک اغتشاش و بی نظمی، منهدم شده و از نو آفریده می‌شود، پس مردگان نیز می‌توانند تجدید حیات کنند و به زندگی مجدد باز گردند. متوجه شدیم که مراسم سال نو، تکرار نمادین خاطرة آفرینش نخستین است.
پس در این تکرار و احیا و سازندگی پس از انهدام، مردگان نیز زندگی می‌یابند و به جهان باز می‌گردند. هرگاه این زندگی مجدد و احیا، انقطاعی است ... پس در شکلی دیگر، به عنوان یک باور و اعتقاد، می‌تواند پایا باشد و این امید مخلود شود که مردگان می‌توانند در دوران معینی زنده شوند.
به همین جهت است که در هر کجا که اعتقاد به رستاخیز و معاد جسمانی در شمار اعتقادات است، برآنند که تن پسین در نوروز یا آغاز سال نو که دور تازه‌ای در زمان آغاز می‌شود، حادث می‌گردد. (54)
رابطه‌ای نزدیک میان اسطوره‌های مربوط درباره آفرینش جهان از آب و نقش این مادة حیاتی در تولد و زایش و رستاخیز مشهود است. آب، نشانة احیای مردگان، را پس از تابستان درپی گیاهان بر روی زمین می‌پاشیدند که هرچه زودتر باز گردند. این رسم در ایران باقی است و در پی مسافر، آب می‌پاشند که هرچه زودتر به سلامت از سفر باز گردد.
امروزه هنوز یکی از رسوم جشن سال نو در ایران، سبز کردن سبزه در ظروف سفالی است که در آغاز اعتدال بهاری انجام می‌شود. باید به این نکته توجه داشت که خود اصل بنیادی رستاخیز طبیعت با شاخصة رویش و نمو گیاهان و تجدید حیات نباتی، به عنوان قسمتی از نمادهای آفرینش مجدد و تکرار خلقت طبیعت و انسان مطالعه می‌شود.
به همین جهت است که سبزه سبز کردن در آغاز سال و جشن نوروز میان ایرانیان، صرفاً نماد یک جشن کشاورزی و یا رستاخیز طبیعی نیست، بلکه یادبود آفرینش ازلی و نخستین است. نگاهی به عناصری که مربوط می‌شود به جشن نوروز، بار دینی و باورهای اساطیری آن را بیان می‌کند. نوروز ایرانی، جشن ویژة اهورامزداست. (55)

گاهنبارها ، جشن آفرینش
 

به موجب روایات و اسنادی که در دست است در شش گاهنبار، به ترتیب شش مرحلة آفرینش از سوی اهورامزدا انجام یافته است. در تورات نیز در سفر تکوین اشاره شده است که خداوند آفرینش را در شش روز انجام داده است. در قرآن کریم نیز به این نکته اشاره شده است. (56)
در اوستا، یشت سیزدهم و بند 86 به ترتیب فرَوَشیِ آسمان، آب، زمین، گیاه، جانور و انسان ستوده شده است و این اشارتی است به مراحل شش‌گانة آفرینش که به موجب روایاتی در شش هنگام سال یا شش گاهنبار انجام گرفته است.
یکی از علل دینی برگزاری نوروز، همین گاهنبار هَمَسپَتمَدَم یا جشن آفرینش انسان و گرامی داشت ارواح و فرَوَهرهای درگذشتگان بوده است که ماه آغاز سال نیز به نام آن ارواح می‌باشد. (57)

جشن های آتش
 

روشنی و آتش و آفتاب تجلی اهورامزداست. اهورامزدا بوسیله نور تجلی کرد. نور مایة زندگی و خورشید افزار زندگی است. ایرانیان از دورترین ایام چنین می‌اندیشیدند، هنگامی که می‌خواستند ستایش خداوند را انجام داده و نماز بگزارند، به سوی خورشید می‌ایستادند. چون نور، روشنایی، آتش و خورشید مظهر اهورامزدا بودند و این مظهر، با درآمد خود پلیدی، زشتی، ترس و همة آثار شرارت و شیطانی را نابود می‌کرد و می‌گریزاند. (58)
به موجب شاهنامه، آتش در زمان شاهی هوشنگ بر اثر یک واقعه و اصابت سنگی بر سنگ دیگر پدید آمد. هوشنگ ماری سیاه و بد شکل را می‌بیند، سنگی به سوی او می‌افکند،جرقه‌ای در گرفته و آتش افروخته می‌گردد و مار می‌گریزد. روشنی و آتش مظهر وجود و هستی و عین دانش و خرد و کمال است و مار سیاه، نشان ظلمت اهریمنی و جهل و عین بدی و شرّ می‌باشد. چون آتش افروخته می‌شود، نشانة شرّ اهریمنی می‌گریزد. (59)

برخی مراسمات نوروز
 

1ـ هم زمانی نوروز و بهار و ویژگی‌های نوروز در حدیث پیامبر اکرم: «فاذا رأیتم الربیع فاکثروا ذکر النشور. هنگامی که بهار را مشاهده میکنید، زیاد یاد برانگیختگی قیامت کنید.»
2ـ نظافت و پاکیزگی در نوروز و رابطه آن با ایمان.
3ـ آمادگی برای نوروز و تدارک و تهیه مقدمات آن، زمینه سازی و بستر سازی تعالی.
4ـ صله رحم در نوروز.
5 ـ انفاق در نوروز.
6 ـ اطعام در نوروز.
7 ـ آغاز سال نو با آموزش‌های اخلاقی در نوروز و بسط آن در کل سال، سالی که نکوست از بهارش پیداست.
8 ـ رفع کدورت، صلح و دوستی .
9 ـ دعای تحویل سال.
10ـ دعا و نوروز.
11 ـ زمان تحویل سال و استجابت دعا.
12ـ هفت سین، هفت سین قرآنی ، پیوند ایرانیان با طبیعت و قرآن.
13ـ سفرهای نوروزی.
14ـ اشتراک اعمال نوروز با اعمال هر ماه در دین اسلام.
15ـ فضیلت، کرامت، شرافت و عظمت نوروز در ادعیه، توحید و وسعت رزق.
16ـ آداب مستحب نوروز، غسل کردن، لباس تمیز، عطر، روزه، نماز، قرآن خواندن، سجده شکر.
17ـ أحسن الحال و صاحب حال در نوروز.
18ـ 13 نوروز و ایرانی ستیزی.
19ـ کاشتن سبزه.
20ـ آب پاشیدن.
21ـ چهارشنبه سوری.
22ـ یاد کردن از مردگان و خیرات برای اموات.

نوروز در روایات
 

در زمان خلافت خلیفه دوم، هرمزان استاندار خوزستان که مسلمان شده بود، از شیرینی و دیگر اقلام خوان نوروزی، خوانچه‌ای جهت علی بن ابیطالب(علیه‌السلام) فرستاد، حضرت از آورندگان پرسید: علت فرستادن این خوانچه کدام است؟ گفتند: موجب فرا رسیدن عید نوروز می‌باشد، حضرت گفتند: « کلِ یومٍ نیروزنا ؛ هر روز را برایمان نوروز سازید» (60)
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: « در آغاز فروردین آدم آفریده شد و آن روز فرخنده‌ای است برای خواستن نیازها و برآورده شدن آرزوها و دیدن پادشاهان و فراگرفتن دانش و کابین بستن و زناشویی و مسافرت کردن و داد و ستد و در این فرخنده روز بیماران رو به بهبودی می‌گذارند و بارداران به زودی می‌زایند و روزی‌ها فراوان می‌شود.» (61)
امام موسی بن جعفر(علیه‌السلام) می‌فرمایند:« این روز بسیار قدیمی است. روز نوروز خداوند از بندگان پیمان گرفت که او را پرستش کنند و برای او انباز گویا نشوند و به آیین فرستادگان درآیند ودستوراتش را بپذیرند و آن را انجام دهند. آن روز نخستین روزی است که خورشید بتابید و بادهای بار دهنده وزیدن گرفت و گل‌ها بر روی زمین روییده است و آن روزی است که جبرئیل بر پیامبر اسلام فرود آمد و در آن روز ابراهیم بت‌ها را شکست و در آن روز پیغمبر(ص)، علی (علیه‌السلام) را در خانه کعبه بالای دوش گرفت تا بت‌های قریش را به پائین افکند.» (62)
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند:« در این روز کشتی نوح بر کوه جودی به زمین نشست، خلقت عالم در چنین روزی انجام شد و حضرت ابراهیم در این روز علیه بت‌ها قیام نموده است، موسی(علیه‌السلام) نیز در این روز بنی‌اسرائیل را از قید بندگی و اسارت نجات داده و از نیل گذشته است و پیامبر اسلام(ص) نیز در همین روز به پیغمبری مبعوث گردید.» (63)-
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند:«نوروز روزی است که ظاهر می‌شود در آن قائم ما اهل بیت و خداوند او را بر دجّال ظفر دهند و او دجّال را بر صلابه زند در کناسة کوفه، و هیچ نوروزی نمی‌آید مگر آنکه ما امید فرج داریم، چرا که آن روز از روزهای ماست که فارس آن را حفظ کرده است» (64)
معلی بن خنیس از امام صادق روایت می‌کند: امام فرمودند:« آیا می‌دانی امروز چه روزی است؟ گفتم: فدای تو شوم روزی است که عجمان تعظیم آن نمایند و هدیه به یکدیگر می‌فرستند. فرمود: به خانه کعبه سوگند که باعث آن تعظیم امری قدیم است. بیان می‌کنم آنرا برای تو تا بفهمی. گفتم: ای سید من، من دانستن این را دوست‌تر دارم از آنکه دوستان مرده من زنده شوند و دشمنان من بمیرند. پس فرمود: ای معّلی، نوروز روزی است که خدای تعالی عهدنامه از ارواح بندگان خود گرفته که او را بندگی نمایند و دیگری را با او شریک نسازند و ایمان بیاورند به فرستاده‌ها و حجت‌های او و ائمة معصومین صلوات الله اجمعین. و اول روزی است که آفتاب طلوع کرده و بادی که درختان را بارور می‌سازد وزیده و خرمی زمین آفریده شد، و روزی است که کشتی نوح بر زمین قرار گرفت و روزی است که خدای تعالی زنده گردانید جماعتی را که از بیم مرگ از شهر و دیار خود بیرون رفته بودند و چندین هزار کس بودند ـ پس اولاً حق تعالی حکم کرد ایشان را که بمیرند، بعد از آنکه زنده گردانید.
و روزی است که جبرئیل علیه السلام بر حضرت‌ رسالت(ص) نازل شد به وحی و روزی است که آن حضرت بت‌های کفار را شکست. و هم چنین حضرت ابراهیم(علیه‌السلام) دراین روز بت‌های کفار را شکست. و روزی است که حضرت رسالت(ص) امر فرمود یاران خود را با حضرت امیر المؤمنین را بیعت امارت نمایند. و روزی است که آن حضرت امیرالمؤمنین را میان جنیّان فرستاد که بیعت از ایشان بگیرد. و روزی است که بار دوم اهل اسلام با امیرالمؤمنین بیعت کردند. و روزی است که آن حضرت در جنگ نهروان فتح کرد و به قتل رسانید ذوالثریه را که سرکردة آن خوارج بود. و روزی است که قائم آل محمد، یعنی حضرت صاحب الامر (علیه‌السلام) ظاهر می‌شود و روزی است که آن حضرت بر دجّال ظفر می‌یابد و آن ملعون را در کناسه که محله ایست در کوفه از گلو سر می‌برد. و هیچ نوروزی نیست که ما توقع خلاصی از غم نداشته باشیم، زیرا که این روز به ما و شیعیان ما نسبت دارد. عجمان آن را حفظ کردند و شما ضایع کرده‌اید.
یکی از انبیاء از پروردگار سؤال کرد چگونه زنده گردانید آن جماعت را که از دیار خود بیرون رفته و مرده بودند؟ پس وحی به آن نبی آمد که آب بر ایشان بریزد در نوروز که اول سال فارسیان است. پس ایشان زنده شدند و سی هزار کس بودند، و از این جهت آب پاشیدن در این روز سنت شده است. (65)
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند:« چون روز نوروز شد غسل کن و غسل کن و پاکیزه‌ترین جامه‌های خود را بپوش و به بهترین بوهای خوش خود را خوش بو گردان و در آن روز روزه بدار. پس چون از نماز پیشین و پسین و نافله‌های آن فارغ شدی، چهار رکعت نماز بگذار، یعنی هر دو رکعت به یک سلام و در رکعت اول بعد از حمد ده مرتبه سوره انا انزلنا بخوان و در رکعت دوم بعد از حمد ده مرتبه سوره قل یا ایها الکافرون و در رکعت سوم بعد از حمد ده مرتبه سوره قل هو الله احد و در رکعت چهارم بعد از حمد ده مرتبه قل اعوذ برب الفلق و برب الناس بخوان و بعد از نماز به سجده شکر برو و این دعا را بخوان:... (66)
با استناد به قول عبد الصمد بن علی، روایت می‌شود که: جامی سیمین محتوی شیرینی به پیامبر(ص) هدیه شد، پیامبر پرسید: «این چیست؟» پاسخ دادند: «این شیرینی نوروز است». ایشان گفتند:«نوروز چیست؟» پاسخ دادند:«این عیدی بزرگ برای ایرانیان است» ، گفت:« این روزی است که در آن خدا سپاه را دوباره زنده کرد.» پرسیدند: « کدام سپاه، ای پیامبر خدا؟» پاسخ دادند:« سپاه کسانی که از اقامت‌گاه‌های خود از ترس مرگ بیرون آمدند، و هزاران بودند، و خدا به آنان گفت:« بمیرید » و بعد آنان را در آن روز زنده کرد (67) و روان‌هایشان را به آنان بازگردانید، و به آسمان فرمان داد که بارانی ببارد، از این روست که مردمان این رسم را دارند که در این روز آب می‌ریزند. (68) »
روز نوروز از جمله اوقاتی است که در آن دعا برای حضرت ولیعصر (علیه‌السلام) و درخواست ظهورش از درگاه خداوند متعال تأکید گردیده است. (69) (70)
نوروز مناسبتی است که ایرانیان در طول هزاران سال آن را حفظ نموده‌اند و به دیگر اقوام نیز انتقال داده‌اند، هرچند که‌ این احتمال وجود دارد که دیگر ملت‌ها نیز در گذشته آنرا داشته اند اما به مرور زمان بدست فراموشی سپرده شده باشد. وجود آیین‌های مشابه نوروز در میان هندیان، چینییان، اعراب، اقوام آفریقایی، اقوام اروپایی و .... گویای این واقعیت می‌باشد.
ادامه دارد...

پی نوشت ها :
 

53 ـ قرآن کریم، سوره یونس، آیة 4 :الیه مرجعکم جمیعاً... .
54 ـ رضی، هاشم، گاه شماری وجشن های ایران باستان،ص 36،( بهجت، تهران، 1380).
55 ـ رضی، هاشم، پیشین، ص 39.
56 ـ قرآن کریم، سوره اعراف، آیه 52 .
57 ـ رضی، هاشم، پیشین، ص174 و177.
58 ـ همان، ص 567و 569.
59 ـ همان، ص 571.
60 ـ همان، ج 59، باب یوم نیروز، ص 109الی120.
61 ـ همان.
62 ـ همان.
63 ـ همان، ج 14، ص 206و209؛ وسائل الشیعه، ج 5، ص 289.
64 ـ ارشاد العلوم، ج 3، ص 118،(چاپ سنگی، تبریز، 1327ه ق ).
65 ـ ملا محسن فیض کاشانی، رساله نوروز و سی روز ماه.
66 ـ قمی، شیخ عباس، کلیات مفاتیح الجنان، ص 412.
67 ـ قرآن کریم، سوره بقره، آیه 243.
68 ـ رضی، هاشم، پیشین، ص37.
69 ـ طبسی، نجم الدین، پیشین، ص58.
70 ـ متن عربی روایات در ضمیمه موجود است.
/ن