آیا شمشیر (ذوالفقار ) امیر المومنین علیه السلام دو سر داشته است؟

مقدمه:
آیا تصور اینکه که ذوالفقار امیرالمومنیین علیه السلام، یعنی شمشیر آن امام واقعا شمشیری دو تیغه و دولبه بوده درست است؟ و بر چه اساسی، در نقاشی‏ها و حتی فیلم‏ها، ذالفقار حیدر کرار یا شمشیر آن حضرت را دو تیغه نشان می‏دهند.
 
ذوالفقار شمشیر معروف امام علی(ع) است و از آنجا که این شمشیر، پست و بلندی‌هایی مانند ستون فقرات داشت، آن را ذوالفقار نامیدند. در فرهنگ مردم، ذوالفقار نمادی از قدرت و شجاعت امام علی(ع) است.
 
و در شمایل‌های مذهبی، معمولا امام علی(ع) را به نحوی تصویر می‌کنند که ذوالفقارش را در دست دارد. درباره اینکه این شمشیر چه شکلی داشته، اختلاف وجود دارد .
 
گرچه در بیشتر تصویرهای رایج، آن را به صورت شمشیری دارای دو سر ترسیم می‌کنند،ما در این مطلب راسخون به این سوال پاسخ خواهیم داد که عمده منابع، شمشیر یا ذوالفقار حضرت علی (ع)  را مانند دیگر شمشیرها با یک لبه دانسته‌اند.
 
لذا در طرح عنوان این سوال شایسته این است که سوال کنیم آیا این شمشیر دو لبه بوده است یا یک لبه ؟ اگر چه ادله ی بر دولبه بودن شمشیر ذوالفقار وجود دارد اما این ادله در راستای اثبات حقیقی مسئله نیستند و در حقیقت با این ادله نمی توانیم به حقیقت واقع دو لبه بودن شمشیر دست بیابیم.
 
ذوالفقار در لغت و اصطلاح
ذوالفقاربرگرفته از فَقَره و فَقَرات: بر این اساس «ذوالفَقار‌» به معنای صاحب فقرات است.(1) فقره به معنای مهره کمر است. گفته شده است چون بر پشت این شمشیر خراش‌های پست و هموار بوده، آن را بدین نام خوانده‌اند.
 
ذوالفقار یعنى چیزى که داراى مهره ها و شیارها و حفره ها است. فقار جمع فَقره (مهره هاى کمر) و «فُقره» (شیارها و حفره ها) است.
 
روایت شده است که از امام باقر(ع) درباره علت نامگذاری این شمشیر سوال شد. ایشان فرمود: "علی(ع) با شمشیر ذوالفقار به هیچ کس ضربتی نزد، مگر این که او را در دنیا بی‌نصیب از خانواده و فرزندانش کرد و در آخرت بی‌نصیب از بهشت(2)
 
«ذو الفَقار» واژه‌ای به معنای «صاحب فقرات» است. گفته ‌شده ‌است چون بر پشت این شمشیر، خراش‌های پست و هموار بوده، آن را بدین نام خوانده‌اند.
 
در برخی منابع، این شمشیر با گودی‌های کوچک تزئینی و با تیغه‌ای دارای شیاری بلند و باریک از کنار دسته تا نوک که شیارهایی باریک از آن به طرف سوی نوک شمشیر داشته، توصیف شده ‌است
 
شمشیر «مُفقَّر» یعنى، شمشیرى که شیارهاى باریک و با عمقى اندک یا حفره هایى در وسط تیغه دارد. شیارها از وسط تیغه، به سمت بیرون کشیده شده است.
 
به شمیر امام على(ع) ذوالفقار مى گفتند؛ چون روى تیغه ى آن حفره هایى (گودى ها) کوچک و زیبایى، جهت تزیین داشت.(3)
 
 چگونه شمشیر ذوالفقار به پیامبر(ص) رسیده است؟
از منظرعلامه مجلسی آیه نازله درباره  شمشیر ذوالفقار این است.وَ أَنْزَلْنَا الْحَدیدَ فیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاس.(4)
(ترجمه: و آهن را که در آن برای مردم خطری سخت و سودهایی است، پدید آوردیم،)
 
اشاره به ذوالفقار دارد که از آسمان برای پیامبر(ص) نازل شد. (5)
 
در حقیقت این شمشیر در ابتدا برای پیامبر(ص) بود. (6) در حدیثی منسوب به امام رضا(ع) آمده است که جبرئیل، آن را با خود از آسمان آورده است. (7)
 
«ذو الفَقار» نام شمشیر پیغمبر اسلام است که گویند از آنِ منبه بن حجّاج بود که در جنگ بدر کشته شد و حضرت، شمشیر او را براى خود برگزید. از ابن عبّاس آمده که: «آن شمشیر را حجّاج بن علاط به حضرت هدیه کرد».
 
از امیر مؤمنان، علی (ع) رسیده که فرمود: «جبرئیل به پیغمبر (ص) نازل شد و گفت: “اى محمّد! در یمن بتى است از سنگ که آن را در (قاب) آهن نشانده اند.
 
کسى بفرست آن آهن را بیاورد”. حضرت مرا فرستاد و آن آهن بیاوردم و آن را به عمر صیقل (آهنگر) دادم. دو شمشیر از آن بساخت:
 
“ذو الفقار و مخذم”. حضرت، مخذم را انتخاب نمود و ذو الفقار را به من داد و پس از رحلت آن حضرت، مخذم نیز به من منتقل گشت.
 
دلیل بر اینکه ذوالفقار دو تیغه یا دو زبانه  نبوده است.
1-اما به قول دهخدا «این گمان، بر اصلی نیست». اینکه گمان براینکه که ذوالفقار دارای دو تیغه یا دو زبانه بوده است بر اصلی نیست(8)
 
2- بیشتر منابع، چنین مطلبی را که شمشیر حضرت علی علیه السلام دو لبه دارد را رد کرده‌اند. (9)
 
همچنین گفته اند روى تیغه ى آن از کنار دسته تا نوک شیارى بلند و باریک داشت که شیارهایى باریک از آن شیار بلند، به طرف نوک شمشیر در دو طرف ایجاد شده بود .(10)

این مطلب به واضخ میرساند که شیار داشتن دو طرف با دو سر بودن نیزه کاملا از هم جدا هستند. لذا دو سر بودن را اثبات نمی کند.بنابراین فقار؛ یعنى، بریدگى ها، شیارها و گودى ها و مهره هاى کمر و این معنا، هیچ شباهتى به دو تیغه بودن ندارد.
 
3- استاد دروس قرآن و مفسر تفسیر نور محسن قرائتی در مورد شمشیر ذوالفقار قائل است که:شمشیر ذوالفقار امام علی(ع) در دو سوی مخالف یکدیگر از دو تیغه جداگانه برخوردار نبود.

شمشیر ذوالفقار امام علی(ع) در دو سوی مخالف یکدیگر از دو تیغه جداگانه برخوردار نبود، چون شمشیر در غلاف قرار میگیرد و تنها در هنگام نبرد از غلاف خارج می شود.
 
آن گونه که ترسیمش می کنند اگر درست باشد، شمشیر ذوالفقار نباید در غلاف جای گیرد.بنابراین عکس هایی که از شمشیر ذوالفقار در جامعه ما رواج دارد.

درست نیست، بلکه ذوالفقار، یعنی دارای تیغه ها و بهرهمندی از فقره ها گویند که شمشیر امام علی(ع) هیجده فقره یا تیغه داشت و همانند اره بود.(11)
 
دلیل ها و ادله هایی بر اینکه ذوالفقار دو تیغه یا دو زبانه  بوده است.
1: فرهنگ عامه و شمایل‌ نگاری‌های مذهبی 
در فرهنگ عامه و شمایل‌ نگاری‌های مذهبی این شمشیر را به صورت شمشیری دارای دو سر ترسیم می‌کنند. عموماً پنداشته می‌شود که ذو الفقار دارای دو تیغه یا دو زبانه بوده، است
 
2: معنای ذوالفقار یعنی دو لبه
برخى به خطا تصور مى کنند که «ذوالفقار»؛ یعنى، شمشیرى که دو تیغه دارد و بر همین اساس، در نقاشى ها و حتى فیلم ها، آن را دو تیغه نشان مى دهند.

صحنه‌ ای از فیلم «محمد رسول الله» که شمشیر امام علی(ع) در جنگ بدر را نمایش می‌دهد. که شمشیر حضرت علی دو لبه دارد.
 
3: برخی منابع بر دو سر بودن شمشیر
در برخی منابع نیز این تصویر تأیید شده است؛ برای مثال میرزای قمی و ابن شهر آشوب این شمشیر را دارای دو سر دانسته‌اند(12)
 
تنها ابن شهر آشوب گفته است: و کان ذوالفقار ذا شعبتین ، ذوالفقار دو تیغه داشت که به نظر مى آید برداشت شخصى او، از معناى «ذوالفقار» است.(13)
 
4.نماد قدرت شیعه ذو الفقار دو لبه
ذوالفقار نزد بسیاری از مسلمانان مخصوصا شیعیان به صورت نمادی از قدرت و شجاعت امام علی(ع) نمودار شده است. امام علی(ع) را در شمایل‌های مذهبی معمولا در حالتی تصور می‌کرده‌اند که ذوالفقارش (که در نگاه عوام شمشیری دوزبانه است) در دست دارد. (14)
 
در دوره صفوی نقش شمشیر ذوالفقار را بر روی فلوس‌های مسی ضرب و بر روی پارچه درفش‌ها رسم می‌کردند، در زمان فتحعلی شاه قاجار نیز هنوز نقش کردن ذوالفقار بر روی درفش‌ها متداول بوده و عده‌ای از درفش‌های نظامی سپاه وی نقش این شمشیر را داشته است.
  
5.نماد های تاریخی نشان از دو لبه بودن ذوالفقار
 در یکی از کتاب‌های اروپایی که در دوره قاجار در انگستان منتشر شده است، در ضمن بحث راجع به قشون عهد فتحعلی شاه نوشته است: «هر فوجی درفش مخصوص به خود دارد. این درفش‌ها بر رنگ‌های گوناگون و با اقسام مختلف است.
 
و از پارچه‌های گرانبها ساخته شده و مثلثی و گوشه‌دار می‌باشد، و بر روی آنها شعار‌های مذهبی یا آیاتی از قرآن نوشته شده و روی اغلب آنها شیر و خورشید یا ذوالفقار (شمشیر دو تیغه‌ علی) نقش گردیده است»(15)
 
چگونه ذوالفقار به امیر المومنین علیه السلام رسیده است؟
1- ذوالفقار عطائئ از پیامبر اکرم (ص) به امیرالمومنین علی علیه السلام
 طبق روایتی دیگر رسول خدا(ص) فرمود: "خدای تبارک و تعالی ذوالفقار را به من عطا کرد، و فرمود‌: ای محمد بگیر آن را و عطا کن آن را به بهترین اهل زمین، عرض کردم خدایا او کیست؟ حق سبحانه و تعالی گفت او خلیفه من در زمین علی بن ابی طالب است." (16)
 
2-ذوالفقار در روز جنگ بدر به امیرالمومنین علی علیه السلام
نظر دیگر این که ذوالفقار از جمله هدایایی بود که بلقیس برای حضرت سلیمان(ع) فرستاد که به دست منبه بن حجاج افتاد و در جنگ بدر امام علی (ع) او را به قتل رسانید و ذوالفقار را گرفت. (17)
 
3- ذوالفقار در روز جنگ خندق به امیرالمومنین علی علیه السلام
ذوالفقار شمشیری است که پیامبر اکرم(ص) آنرا در روز جنگ خندق به امیرالمومنین علی علیه السلام داد و آنحضرت به مدد خداوند تبارک و تعالی عمروبن عبدود را به هلاکت رساند و موجب پیروزی سپاه اسلام شد.
 
اصل داستان در تمامی کتب روایی و تاریخی به طور مفصل ذکر شده که ما به طور نمونه آنرا به نقل از سیره حلبیه نقل می کنیم:
 
در سیره‌ی حلبیه روایت می‌کند: در یکی از روزهای جنگ خندق ؛ هنگامیکه عمرو بن عبدود به میدان آمد فریاد زد: کیست که به جنگ من آید:
 
بعد از لحظه‌ای سکوت که همه‌ی نامداران صحابه سر به گریبان انداخته بودند، فقط علی, که نزد رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ بود برخاست و گفت یا رسول الله: من به جنگ او می‌روم. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
 
بنشین، او عمرو بن عبدود است، عمرو برای بار دوم فریاد زد و شروع کرد به سرزنش و توبیخ مسلمانان، می‌گفت: کجاست آن بهشتی که شما پندارید که هر کس از شما کشته شود به آنجا می‌رود.
 
آیا مردی نیست که به جنگ من آید و سپس شعری بدین مضمون خواند: صدای من گرفت از بس فریاد زدم آیا مبارزی هست. و بار دوم نیز علی ـ علیه السلام ـ برخاست و گفت: یا رسول الله! من به جنگ او می‌روم. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: او عمرو است.
 
علی ـ علیه السلام ـ گفت: اگرچه عمرو باشد. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به علی ـ علیه السلام ـ اجازه داد، تا به جنگ عمرو برود.
 
رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در آن حال شمشیر خود ذوالفقار را به علی ـ علیه السلام ـ داد و زره خود را به او پوشانید و عمامه‌ی مخصوص خود را بر سر او نهاد، آنگاه دست به دعا برداشت و گفت: بارالها! این بردار و پسر عموی من است. پروردگارا مرا تنها مگذار.
 
علی ـ علیه السلام ـ عازم میدان نبرد گردید، بعد از مبارزات شدید عمرو شمشیرش را بر فرق علی ـ علیه السلام ـ فرود آورد و علی ـ علیه السلام ـ سپر را روی سر کشید.
 
ولی ضربت عمرو آنقدر شدید بود که سپر علی ـ علیه السلام ـ را شکافت و عمامه را پاره نمود و به فرق سر آن حضرت رسید که شدیدا مجروح گردید.
 
 علی ـ علیه السلام ـ نیز به او مهلت نداد با شمشیر به پای عمرو زد و عمرو روی زمین افتاد و مسلمانان با صدای بلند تکبیر گفتند، رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ از صدای تکبیر دانست که علی, عمرو را به قتل رسانده است.
 
در روایت است که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در آن حال فرمود فضیلت این کار علی بن ابی طالب(کشتن عمرو) از عبادت جن و انس بالاتر است(18)
 
4- ذوالفقار در روز جنگ احد به امیرالمومنین علی علیه السلام
ندای آسمانی لاسیف الا ذوالفقار، ولا فتی الا علی در جنگ احد ندایی آسمانی شنیده شد که می‌گفت: شمشیری چون ذوالفقار و جوانمردی همچون علی نیست. (19)
 
طبری می‌گوید این شمشیر از آن عاص بن منبه بوده که در جنگ بدر کشته شد و شمشیرش به حضرت محمد(ص) رسید و ایشان در جنگ احد ذوالفقار را به علی (ع) داد. (20).
 
در این جنگ علی(ع) جانفشانی‏‌های بسیاری در حق پیامبر (ص) انجام داد تا جایی که جبرئیل نازل شد و ایثار علی (ع) را نزد پیامبر (ص) ستود و گفت: این نهایت فداکاری است که او از خود نشان می‌‏دهد.
 
رسول خدا (ص) نیز گفت: "من از علی و او از من است‏." سپس صدایی در آسمان شنیده شد: "لاسیف الا ذوالفقار، ولا فتی الا علی؛ شمشیری چون ذوالفقار و جوانمردی همچون علی نیست. (21)
 
ذو الفقار در روایات معصومین علیهم السلام.
در روایتى منسوب به امام صادق(ع) آمده است : «ذوالفقار بدین جهت این نام گرفت که در وسط تیغه در طول آن، شیارى بود که آن را به مهره هاى کمر تشبیه کرده بودند»(22)

همچنین از آن حضرت نقل شده است: «بدان علّت به شمشیر حضرت على(ع)، ذوالفقار مى گفتند که آن را بر هر کس مى زد، در دنیا از زندگى و در آخرت از بهشت محروم مى شد»،(23)
 
شیخ صدوق گوید: ذوالفقار شمشیرى بود که پیامبر(ص) به امام على(ع) داد و بدین جهت این نام گرفت که در پشت آن مهره هایى چون مهره هاى کمر انسان بود، یا بدین جهت که کمر کافران را قطع مى کرد.
 
بنابر منابع شیعه، «ذوالفقار»، بعد از پیامبر(ص) به امام(ع) رسید و از آن حضرت به امام حسن(ع) و سپس به حسین(ع) تا آخر امامان و اکنون ذوالفقار نزد حضرت مهدى(عج) است.
 
شیعیان، امام را به چند نشانه مى شناختند که از آن جمله ذوالفقار بود. آن را نزد هر کس مى یافتند که با نشانه هاى دیگر همراه بود، او را به امامت مى پذیرفتند.
 
از امام صادق و امام رضا(ع) روایاتى نقل است که سلاح (ذوالفقار وزره)، از جمله شناسه هاى امامت است و در زمان ایشان نزد آنان بود؛ (24)

از حضرت صادق (ع) نقل است که: (آن شمشیر را از آن جهت ذو الفقار می گفتند که در طول آن گره هایی مانند فقرات کمر بود).
 
در تاریخ ابن ابی یعقوب آمده که: (درازی ذو الفقار، هفت وجب و پهنای آن، یک وجب بوده است). ( 25)
 
سرنوشت ذوالفقار از پیامبر اکرم (ص) تا حضرت مهدی(عج)
بنابر برخی از منابع شیعی، ذوالفقار پس از امام علی(ع) به امام حسن(ع) (26) و سپس به امام حسین(ع) (27) و در نهایت به امام زمان (عج) رسیده(28) و اکنون در دست آن امام است.
 
(29) چنان که از امام صادق(ع) نقل شده است: "شمشیر امام زمان هنگام ظهورش، همان ذوالفقار است. (30)
 
از امام صادق (ع) و امام رضا(ع) نقل شده است که ذوالفقار از نشانه‌های امامت است و در زمان امامان در دست آنان بوده است. (31)
 
البته بنابر بعضی منابع تاریخی، ذوالفقار به دست نوه امام حسن(ع) به نام محمد بن عبدالله معروف به نفس زکیه افتاد و او بر ضد منصور خلیفه دوم عباسی قیام کرد و کشته شد، و در نهایت این شمشیر به هارون خلیفه پنجم بنی عباس رسید؛(32)
 
و هنگامی که ترکان در حدود سال ۴۶۴ هجری قمری در قاهره بر مستنصر خلیفه فاطمی شوریدند و اموال آنان را غارت کردند، ذوالفقار سهم سلاطین شد. (33)
 
سلاح مهدی (ع)، کلاه خود و زره و شمشیر ذو الفقار پیامبر(ص)است. (34) امام صادق(ع) داشتن سلاحهای باقی مانده از رسول الله رااز نشانه های امامت می داند. حارثه بن المغیره نصری گوید: به حضرت امام صادق(ع) عرض کردم:
 
امام به چه چیز شناخته می شود؟ فرمود: به سکینه و وقار.عرض کردم: و دیگر به چه چیز؟ حضرت فرمود: او را به وسیله شناختن حلال و حرام می شناسی و به نیاز مردم به او و بی نیازی او از مردم و همچنین سلاح پیامبرنزد اوست. (35)
 
چرا حضرت مهدی(عج) را لقب صاحب السیف داده اند.  
درباره سلاح حضرت مهدی(عج) هنگام ظهور، صراحتی وجود ندارد ولی ممکن است، این گونه روایات را حمل بر ظاهر کرد یعنی آن حضرت با همان سلاح های متداول عصر بعثت پیامبر(صل الله علیه و اله) ظهور خواهد فرمود.
 
در این صورت «صاحب السیف» در معنای حقیقی خود به کار می رود؛ اگر چه در مقابل می توان آن را کنایه از «صاحب القدرة والعظمة» دانست و «سیف» را در اینجا به معنای ابزار غلبه و قدرت معنا کرد.
 
در کتاب کافی نقل شده است: وقتی از امام صادق(علیهم السلام) درباره قائم(عج) پرسیده شد، آن حضرت فرمود: «کُلُّنا قائِمٌ بِاَمرِاللّهِ وَاحِدٌ بَعْدَ واحِدٍ حَتَّی یجِیءَ صاحِبُ السَّیفِ فَاِذا جَاءَ صاحِبُ السَّیفِ جاءَ بِاَمرٍ غَیرِالَّذی کانَ»؛
 
«همه ما قائم به امر خداییم؛ یکی پس از دیگری تا زمانی که صاحب شمشیر بیاید. چون صاحب شمشیر آمد، امر و دستوری غیر از آنچه بوده، می‌ آورد (پدرانش مأمور به تقیّه و صبر بودند و او مأمور به جهاد و برانداختن ظلم است)».(36)
  
شیعیان امام را به چند نشانه می شناختند که از آن جمله ذوالفقار و زره بود . آن را نزد هر کس می یافتند که با نشانه های دیگرهمراه بود او را به امامت می پذیرفتند . از امام صادق (ع) و امام رضا (ع) روایاتی نقل است و در زمان ایشان نزد آنان بوده است ( 37)
 
نتیجه:
ذوالفقار در روایات و احادیث به معانی متعددی بیان گردیده است. ولی به دو سر بودن و دو تیع بودن ودو لبه بودن آن اشاره ای نشده است.

مثلا در حدیثی منتسب به امام ششم، دلیل نامگذاری آن شباهت شیارهایش به مهره‌های کمر است.  در حدیثی منتسب به امام پنجم، در باره دلیل نامگذاری این شمشیر آمده ‌است:
 
«زیرا علی – علیه ‌السلام – با شمشیر ذو الفقار به هیچ کس ضربتی نزد، مگر این که او را در دنیا از خانواده و زن و فرزندانش جدا کرد و در آخرت او را از بهشت جدا ساخت».
 
از حضرت صادق (ع) نقل است که: «آن شمشیر را از آن جهت ذو الفقار مى گفتند که در طول آن گره هایى مانند فقرات کمر بود».
 
در تاریخ ابن ابى یعقوب آمده که: «درازى ذو الفقار، هفت وجب و پهناى آن، یک وجب بوده است».
 
خلاصه مطلب اینکه عرف عامه مردم و در تصاویر نگاریها و فیلم به دو سر بودن آن اشاره کردهاند و تنها دلیل تاریخی ابن شهر آشوب آن را دو سر میداند ولی اگثر منابع آن را یک لبه میدانند.
 
بنابر منابع شیعه ذوالفقار از پیامبر (ص ) به امام علی (ع) رسید و از آن حضرت به امام حسن و سپس به امام حسین (ع) تا آخر امامان و اکنون ذوالفقار نزد حضرت مهدی (عج) است.
  
پی نوشت:
1.ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج‏۲، ص‏۱۰۷..
2.ابن منظور، ج۱۰، ص۳۰۱ .
3. لسان العرب، ج 10، ص 300؛ تاج العروس، ج 7، ص 356 - 357. ماده ى فقر؛ ربیع الأبرار، زمخشرى، ج 3، ص 315.
4. سوره حدید، آیه 25.
5.ابن اثیر، ج‏۲، ص‏۱۰۷.
6.دائره المعارف الاسلامیه، ج۹، ۳۹۸.
7.صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۱۹؛ صدوق، الخصال، ج۲، ص۵۲۸.
8.دهخدا: ذیل ماده، ذوالفقار. [ ذُل، ف ]
9.میرزای قمی، ج۱، ص۳۷۹؛ ابن شهر آشوب، ج۳، ص۴۵.
10.مجلسی، ج۳۷، ص۲۹۴.
11.علل الشرایع، ج 1، ص 160؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 340.
12. مجلسی، بحارالانوار، ج 42، ص 58.
13.نوری، ج۳، ص۳۰۹.
14. ر.ک: مناقب آل ابى طالب، ج 3، ص 290.
"Invocations to 'Ali", Library of Congress.؛ «تبدیل تاریخ میلادی به قمری»، باحساب. (15)
16.ذکاء، یحیی. "تاریخچۀ تغییرات و تحولات درفش و علامت دولت ایران، ازآغاز سده سیزدهم هجری قمری تاامروز". دوره ۳-۴،ش ۳۱ (اردیبهشت۴۴): ص۱۳-۲۴..
17.حر عاملی، ج۲، ص۲۸۳.
18.علی بن برهان الدین حلبی شافعی، سیره‌ی حلبیه، بیروت، ناشر المکتبه الاسلامیه، ج 2، ص 319، 320، و ینابیع المودة، ج 1، ص 93.
19.ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج‏۲، ص‏۱۰۷
20.کاشانی، ج۹، ص۱۹۳.
21.طبری، ج۳، ص۹۹۶.
 22. علل الشرایع، ج 1، ص 160؛ مناقب، ج 3، ص 340.
23. مناقب آل ابى طالب، ج 3، ص 339)
24. من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 418 419.
25. سید مصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، ج 5، ص 557، قم، چاپ دوم، 1376 ش.
26.مجلسی، ج۴۲، ص۵۸.
27.صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۱۹.
28.راجی کرمانی، ج۲، ص۱۰۲.
29.صدوق، الخصال، ج۲ ص۵۲۸؛ طبرسی، احتجاج، ج۲، ص۴۳۶.
30.دائره المعارف تشیع، ذیل ذوالفقار.
31.طوسی، ج۲، ح ۳۰۷؛ مهدی زیدی، ص۴۶۹.
32.ابن شهر آشوب، ج۱، ص۳۱۲.
33.طبری، ج۷، ص۵۹۵ ـ ۵۵۶.
34. معجم احادیث الامام المهدی، ج 3، ص 244 و 387.
35 غیبه نعمانی، ص 242.
36.خدامراد سلیمیان، درسنامه مهدویت: حضرت مهدی (عج) و دوران غیبت (جلد 2)،ناشران: مرکز مهدویت، موسسه بنیاد فرهنگی مهدی موعود (عج)
37. من لا یحضره الفقیه ، ج 4 ص 418 419 ؛ خصال صدوق ، جزء 2 ، ص 8 527 ؛ مناقب ابن شهر آشوب ، ج 1 ، ص 312 ؛ الثاقب فی المناقب ، ص 416 420 ؛ احمد بن محمد بن حنبل ، کتاب العلل و معرفه الرجال ص 73 74 ، …
 
منابع:
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4180/4740/38356
https://www.porseman.com/article/135963
http://aminsearch.com/doc/20764805
https://www.vajehyab.com/dehkhoda
https://fa.wikishia.net/view _note-1
https://khaandaniha.ir/news/831902
https://pasokhgoo.ir/node/31196
https://fa.wikishia.net/view
https://2noor.com