بوتوليسم

کلمه «بوتولنيوم» از Botulus به معناي سوسيس گرفته شده است. زيرا اولين بار در اثر مصرف سوسيس اين بيماري گزارش شده است.
 

«بوتوليسم»(Botulism) نوعي بيماري نادر، همراه با فلج سريع پيش رونده است که به صورت حاد حمله مي کند و در اثر بلع يا جذب توکسين توليد و به وسيله «کلستريديوم بوتولينوم»، ايجاد مي شود وقتي يک مورد از آن اتفاق مي افتد، تحت رسيدگي فوري بهداشتي قرار گرفته مي شود تشخيص فوري و مداوا مي تواند از عوارض بعدي جلوگيري کند، زيرا اکثر انواع بوتوليسم ها با آنتي توکسين درمان مي شوند. کلستريديوم بوتولينوم، با سيل بي هوازي گرم مثبت، مولد اسپوري است که به طور طبيعي در خاک، يافت مي شود. گونه کلستريديوم بوتولينوم از نظر ژنتيک شامل چهار گروه مختلف مي باشد، به طوري که فقط از نظر توکسين، شبيه يکديگر هستند و از نظر ساير ويژگي ها متفاوتند. توکسين بوتوليسم از هفت تيپ آنتي ژنيک تشکيل شده است که آنها را حروف AتاG نام گذاري نموده اند، اين توکسين ها با بهره گيري از عدم خنثي سازي متقابل، بوسيله ي آنتي توکسين ها نامگذاري شده اند، به طوري که آنتي توکسين A قادر به خنثي سازي توکسين هاي Bتا G نمي باشد. سم توليد شده بوسيله اين باسيل از جنس پروتئين است که نسبت به حرارت حساس بوده و حرارت 80 درجه ي سانتيگراد به مدت نيم ساعت يا 100 درجه ي سانتيگراد، به مدت 10 دقيقه آن را از بين مي برد. اين سم، نسبت به اشعه داراي مقاومت بالايي است و آنتي بيوتيک هم روي آن بي اثر است و آب اکسيژنه 10 درصدي نيز روي آن اثري ندارد، باکتري در PH کم اسيدي و شرايط غلظت پايين اکسيژن رشد مي کند و توليد توکسين مي کند. از بين انواع سموم توليد شده توسط اين باکتري ها، فقط تيپ هاي A,B,EوF, در انسان سبب بيماري مي شوند اين سموم، سموم شناخته شده ي مرگ آوري هستند که با اثر کلي بر روي عمل اعصاب، باعث فلج پيش رونده در بيمار مي شوند. تقريباً اغلب گونه هاي بوتوليسم در نتيجه ي بلع سموم E که معمولا ًمربوط به ماهي ها و پستانداران دريايي است، حاصل مي شود. تيپC مربوط به پرندگان و ماکيان وتيپD مربوط به نشخوار کنندگان است.
اسپورها نسبت به عوامل فيزيکي و شيميايي مقاومت زيادي دارند. اسپورهاي تيپA,BوF بيش ترين مقاومت را در مقابل حرارت دارند. مقاوم ترين تيپ در برابر حرارت تيپA است. در برابر نمک زدن و دود دادن، اسپور باکتري از بين نمي رود و لي فرم رويشي آن از بين مي رود. دماي مناسب براي رشد باکتري بر حسب نوع تيپ مختلف هست، مثلا نوع E دماي OPT آن ، 25تا 28 درجه سانتيگراد است و دماي 3/3 درجه سانتي گراد يعني در دماي يخچال هم قادر به رشد است و بقيه ي تيپ هاي OPT دماي 33تا 37 درجه ي سانتي گراد، دارند، حداقل دماي رشد براي تيپ هاي A وB 10 درجه سانتي گراد و براي تيپC, ده تا 15 درجه سانتي گراد است.
بعضي از انواع سم ها، فعاليت پروتئوليتيکي و برخي فعاليت غير پروتئوليتيکي يا ساکاروليتيکي دارند. انواع A,B,F فعاليت پروتئوليتيک دارند که حداقل دماي رشد آن ها مي تواند 12/5 درجه ي سانتي گراد باشد، تيپ F وB و E از انواع غيرپروتئوليتيک است که براي فعال شدن سم آن نيار به آنزيم پروتئاز است تا اسپور اين سم در شرايط بي هوازي مطلق، جوانه زند و در حالت رويشي شروع به توليد سم کند.
سم هايي که فعاليت پروتئوليتيک دارند، شير را تجزيه کرده و قسمتي از آن را هضم يا سياه مي کنند، سرم را منعقد و سفيده ي تخم مرغ را هضم مي کنند و ايجاد بوي تعفن شديدي مي کنند، در حالي که در سم هايي با غير فعاليت پروتئوليتيک هيچکدام از اين تغييرات ارگانولپتيکي ايجاد نمي شود.
انواع پروتئوليتيک مي تواند AW در حد 95درصد، ساکارز تاحد 45 درصد و نمک طعام تا حد 8 درصد را تحمل کنند. در فساد مواد غذايي به علت توليد گازهاي NH3وH2S ايجاد بوهاي نامطبوع مي کنند در حالي که تيپ هاي غير پروتئوليتيک به کاهش AW و افزايش حرارت حساسند و مقاومت کم تري دارند.
انواع کلستريديوم بوتولينوم ممکن است در داخل ماده ي غذايي، توليد موادي به نام بوتيسين(buticine)، کنند که اين مواد از رشد بقيه ي کلستريديوم ها جلوگيري مي کند، مثلا اگر در يک ماده ي غذايي کلستريديوم بوتولينوم نوع F توليد بوتيسين کرده باشد، تيپ E ديگر در اين ماده ي غذايي رشد نمي کند مگر اينکه به محيط تريپسين که فعال کننده ي تيپE است و مانع تأثير بوتيسين انواع ديگر مي شود، اضافه کنند. بعضي مواقع در داخل گل ولاي و لجن کلستريديوم بوتولينوم نوع F به هيچ وجه ديده نمي شود که علت آن وجود باکتري باسيلوس لايشني فرميس(B. Licheniformis) است که مانع از رشد تيپ F شده است. OPT دما براي توليد سم در تيپ هاي مختلف فرق مي کند، مثلا تيپ A وB در محدوده ي 12/5تا 50 درجه ي سانتي گراد و تيپE در محدوده ي 4تا 30 درجه ي سانتي گراد، قادر به توليد سم هستند، معمولاً مناسب ترين دما براي توليد سم را 30 درجه سانتي گراد، در نظر مي گيرند.
بيماري حاد بوتوليسم به دستگاه اکسيژن و همين طور براي چندين ماه به مراقبت هاي شديد پرستاري و پزشکي نياز دارد. بيماراني که از اين بيماري زنده مي مانند ممکن است مسموميت بوتوليسم آن ها را رنج داده و تا سال ها تنگي نفس داشته باشند و براي بهبودي به درمان طولاني مدت نياز داشته باشند.
سالانه در آمريکا، به طور متوسط 110 مورد بوتوليسم گزارش مي شود. در50 سال گذشته، در سايه ي مراقبت هاي مدرن فزاينده ي پزشکي، ميزان مرگ و مير از 50 درصد به 8 درصد کاهش يافته است به طور معمول، بوتوليسم کودکان 72 درصد و بوتوليسم غذاهاي کنسروي 25 درصد، بيشترين فرم هاي معمول بيماري و بقيه بوتوليسم ناشي از جراحت هستند.
نشانه هاي عمومي بوتوليسم عبارتند از: دوبيني، ديد تار، افتادگي لک، لکنت زبان، عسرت بلع، ضعف عضلاني و خشکي دهان که پزشکان با توجه به نشانه هاي بيماري و معاينه ي فيزيکي بيمار، بيماري بوتوليسم را تشخيص مي دهند.
دقيق ترين روش ها براي تأييد اين تشخيص عبارتند از: نشان دادن سم بوتولينوم در سرم يا ادرار بيماران، که بوسيله ي تزريق سرم يا ادرار به Mice (حيوان آزمايشگاهي) و مشاهده ي علائم بوتوليسم در آن مي باشد. همچنين باکتري را هم مي توان از ادرار افراد مبتلا به بوتوليسم غذايي و بوتوليسم کودکان جداکرد. اين تست ها در بعضي از شعبه هاي آزمايشگاهي سازمان بهداشت و CDC انجام مي شوند.
EMG (تست هاي بررسي انتقال هدايت عصبي)، تشخيص کلينيکي، بستري فوري بيمار بوتوليسمي را پيشنهاد مي کند.
چهار حالت اين بيماري در انسان وجود دارد که عبارتند از: بوتوليسم کودکان، بوتوليسم غذاهاي کنسروي، بوتوليسم جراحتي و موردي که منشأ ناشناخته دارد.
کودکان (معمولاً زير يک سال)، توسط اسپورهايي که در ميان غذا و خاک وجود دارد مبتلا مي شوند. در اغلب موارد منبع دقيق بوتوليسم کودکان ناشناخته است.
اخيراً يک نمونه از بوتوليسم کودکان به وسيله ي کلستريديوم بوتولينوم نوع C گزارش شده است که اسپورها در روده رشد مي کنند و عوارض سمي مسبب تخريب عصب، اغلب با يبوست و مشکلات مشابه گوارشي آغاز مي شود که به طور پيش رونده گسترش پيدا مي کند و در نتيجه باعث از کار افتادگي تنفسي و نهايتاً مرگ مي شود.توکسين پس از خوردن غذاي آلوده جذب بدن مي شود. اين توکسين در سيستم عصبي از رهايي استيل کولاين(Acetyle Choline)، در محل سيناپس اعصاب کلي نرژيک(Cholinergic) جلوگيري کرده و فلج را به وجود مي آورد. بعد از اتصال توکسين به محل سينا پس عصب - عضله، عمل بازگشت آن وجود ندارد. سيستم اعصاب خودکار به دنبال ضعف ايجاد شده از کار مي افتد.
کد گزارش شده ي ICD (طبقه بندي بين المللي بيماري ها) بوتوليسم کودکان، شرح کلينيک بيماري از کودکان است که با يبوست، بي اشتهايي و رشد ناکافي مشخص شده است که ممکن است با ضعف تدريجي و تنفس ناقص و مرگ همراه باشد. بيش از 95 درصد از موارد بوتوليسم کودکان در 6 ماه اول زندگي و 5 درصد باقيمانده در 6 ماه بعدي زندگي اتفاق مي افتد. بيماري در تمام گروه هاي قومي و نژادي با يک تناسب مشابه در مردان و زنان اتفاق مي افتد. تشخيص بيماري بايد به عنوان يک احتمال در تمام دوران سال مطرح شود. يک فرضيه ي ارائه شده اين است که تغذيه با شير مادر آمادگي ابتلا به اين بيماري را افزايش مي دهد ولي بهرحال تمام يافته هاي ديگر بيان مي دارد که تغذيه با شير مادر به اندازه ي کافي از سرعت بيماري مي کاهد تا فرصتي براي بستري شدن ايجاد شود.
عسل يکي از منابع ذخيره ي کلستريديوم بوتولينوم است، بنابراين شيره ي غلات، منبع اسپورکلستريديوم بوتولينوم را تشکيل نمي دهند. در حال حاضر توصيه مي شود از خوراندن عسل به کودکان کمتر از 12 ماه، به دليل نقص تکامل دستگاه گوارشي آن ها (PH معده ي آن ها مانند بزرگسالان کاملاً اسيدي نيست)، خودداري شود وتغذيه با شير مادر مي تواند کمک مناسبي در برابر هجوم اين بيماري باشد. در کنار عسل، منبع خاک در پنسيلوانيا و خاک و مخازن ذخيره ي آب در استراليا و خاک و جاروبرقي ها در کاليفرنيا نيز به عنوان منابع اسپورها شناخته شده اند. ميدان هجوم بوتوليسم کودکان از حمله ي بي سروصدا تا حلمه ي ناگهاني است. در موارد کلاسيک تقريباً هميشه اولين نشا نه ي بيماري يبوست بوده است، با اين حال يبوست اغلب ناديده گرفته مي شود. نشانه هاي آن عموماً 18تا36 ساعت بعد از خوردن غذاي آلوده پديدار مي شود، اما اين فاصله ي زماني مي تواند از 6 تا 10 ساعت متغير باشد.
ضعف در طي يک تا چهار روز افزايش مي يابد و با حمله فلج متقارن است. اولين نشانه هاي بيماري در اعصاب جمجمه اي است. يک بيمار واقعي، صورت بي حالي دارد، فرياد ضعيف، ضعف عمومي و شل شدگي عضلاني از نشانه هاي ديگر آن است. باز کردن دهان، مکيدن و رفلکس بلعيدن معيوب مي شوند. همانطور که اگر مکرراً رفکلس قرينه ي چشم، تست شود آن هم معيوب شده است. قلابي شدن پا از ديگر نشانه هاي فيزيکي ديده شده است.
يک درمان ممکن جديد، شايد از «ايمونوگلوبولين بوتوليسم ( BIG)» منشأ گرفته باشد. روش هاي کلينکي از بهبودي کم تا نابودي بيماري معتبرست. در صورت عدم بروز عوارض مغزي ناشي از کمبود اکسيژن در بافت هاي بدن، بهبودي کامل انتظار مي رود. آنتي توکسين معمولاً براي درمان بوتوليسم کودکان تجويز نمي شود.
بوتوليسم مواد غذايي از غذاهاي کنسروي خانگي با محتواي اسيد کم و همين طور مارچوبه، لوبيا سبز، چغندر و ذرت حاصل مي شود. به هر حال شيوع بوتوليسم از بيش ترين منابع غير معمول مثل سير خرد شده در روغن، گرد فلفل، گوجه فرنگي، سيب زميني پخته شده که به طرز نادرست، در يک کاغذ آلومينيومي پوشيده شده و کنسرو خانگي يا ماهي شور يا غذاهاي نمک سود شده که در دماي غير يخچالي ذخيره شده اند، ايجاد مي شود. بوتوليسم مواد غذايي کنسروي معمولاً توسط مصرف سم توليد شده ايجاد مي شود.
عوارض عمومي آن عبارتند از: دوبيني، ديد تار، عسرت بلع، ضعف ممتد و فلج به سرعت پيش رونده. اولين نشانه ها به طور متوسط بعد از 12 تا 36 ساعت ظاهر مي شوند، بيماري هايي که حاصل غذاهاي انساني يا حيواني هستند و همين طور بيماري بوتوليسم، اگر به زودي تشخيص داده شوند. با آنتي توکسيني که مانع از عمل سم منتشره در خون مي گردد، مي توانند درمان شوند اين کار مي تواند مانع از وخيم تر شدن وضعيت بيمارگردد. اما بهبودي، چند هفته طول مي کشد.
پزشکان با مشاهده ي اولين نشانه ها، يعني مشکلاتي مربوط به بينايي و عسرت بلع، سعي مي کنند تا غذاي آلوده را که هنوز در روده است، از طريق وادار کردن بيمار به استفراغ، خارج نمايند.
در رابطه با پيشگيري از بوتوليسم غذايي بهتر است افرادي که کنسروهاي خانگي تهيه مي کنند، از دستورهاي بهداشتي براي کاهش آلودگي غذا پيروي نمايند. روغن هايي که با سير خيس خورده اند، بهتر است منجمد شوند. سيب زميني هايي که پخته شده اند و توسط کاغد آلومينيومي پوشيده شده اند بهتر است تا هنگام مصرف گرم نگه داشته يا منجمد شوند زيرا سم بوتوليسم با حرارت بالا از بين مي رود.افرادي که غذاهاي کنسروي خانگي مي خورند، بايد قبل از مصرف غذا به مدت 10 دقيقه آن را بجوشانند تا سلامت آن تأمين شود.
سم بوتوليسم مي تواند به وسيله ي باکتري در زخم که به خاک آلوده شده يا از شکستگي استخوان همراه زخم که به طور نامناسي معالجه شده و آلوده شده، تشکيل شده با شد عوارض آن عبارتند از: دوبيني، ديد تار، ضعف ممتد و فلج به سرعت پيش رونده.
بوتوليسم جراحتي به دليل مصرف هروئين زياد شده است و دوره ي کشت ميکروب آن 4تا 14روز است برا ي پيشگيري از اين بيماري نبايد از داروهاي تزريقي خياباني استفاده کرد، از طريق مراقبت و درمان هاي فوري پزشکي مي توان از عفونت زخم بوتوليسم جلوگيري کرد. معمولاً بهتر است زخم ها از طريق جراحي درمان شوند تا منبع باکتريايي توليد سم نابود شود.
سازمان بهداشت جهاني اقداماتي را جهت پيشگيري و کنترل بوتوليسم انجام داده است که از آن جمله آموزش عمومي مردم، در رابطه با پيشگيري از بوتوليسم و همچنين در اختيار قراردادن اطلاعات در رابطه با کنسروهاي سالم مي باشد.
شايان ذکر است به افرادي که مجبورند مدام با بوتوليسم سروکار داشته باشند ، توکسوئيد (Toxoid)، که سم خفيف شده ي بوتولينوم است، تزريق مي کنند.
مآخذ
1- ميکروبيولوژي غذايي مدرن- تأليف جي.
2- ميکروبيولوژي جاوتز1998 - تأليف جاوتز، مليک، آدلبرگ، ترجمه ي دکتر جميله نوروزي.
3- ميکروبيولوژي هنري 1996 - تأليف ج .ب، هنري.
4. Thermo bacteriology in food processing by c . R. stumbo 1970
5. food microbiology by Frazier.
6. Arons . Infant Botulism . fegin and cherry: 1992
7. schreiner et infant Botulism: Areview of 12 years experience at children s H ospital of philadelphia . pediatr 87: 159 - 165: 1991.
8 .www.mc. vanderbilt. edu. com .
(اعضاي باشگه پژوهشگران جوان- شعبه خوراسگان**
منبع: فصلنامه علمي/ تخصصي چاشني- ش 1
/ن