یکی از مهم ترین دغدغه های حافظان قرآن، شیوه های مرور آیات است. در مرور محفوظات، دو چیز را باید مورد توجه قرار دهیم تا هم تسلط کافی بر آیات پیدا کنیم و هم از اشتباه خواندن مصون بمانیم. در این مقاله به این دو نکته مهم یعنی «روش صحیح مرور» و «مقدار مرور» می پردازیم.

شیوه صحیح مرور
 

مرور درست، اصولی و استاندارد آن است که از حفظ انجام شود. بنابراین حافظ قرآن باید مقدار معینی از محفوظاتش (مثلا یک جزء) را بخواند و از ابتدا تا انتهای آن به قرآن مراجعه نکرده و فقط با تکیه بر حافظه اش به یادآوری و تلاوت آیات بپردازد. در غیر این صورت، با مراجعه به قرآن و نگاه مکرر به صفحه آن، یا از رو خواندن، در مرتبه اول باعث می شود تا اعتماد به نفس حافظ از بین برود. بهترین و کارآمدترین روش مرور، همان تحویل محفوظات به شخص دیگر است. به این صورت که شخص اول تمام محفوظات خود را برای نفر دوم بخواند و نفر دوم اگر اشکالی در حفظ نفر اول وجود دارد به او تذکر دهد. با این کار، شخص همیشه این حس را دارد که بدون باز بودن قرآن در مقابلش نمی تواند آیات را به راحتی و بدون خطا بخواند. شخصی که حافظ کل قرآن است و از تسلط خوبی هم در حفظ برخوردار است را می شناسم که می گوید: «وقتی قرآن مقابل من باشد اگرچه بسته باشد، می توانم به راحتی هر مقدار از آیات را بدون اشکال تلاوت کنم، اما اگر قرآن روبه روی من نباشد مرتب تردید می کنم و همین تردید و شک باعث اشکال های متعدد من می شود.
این مطلب تا حد زیادی در بین بعضی حافظان قرآن کریم شایع است که یا باید قرآن جلوی آن ها باز باشد و به محض برخورد با اشکال یا محلی که در آن شک دارند، به قرآن مراجعه کنند یا قبل از خواندن هر صفحه باید یک بار از روی قرآن بخوانند تا آماده تلاوت از حفظ شوند. این روش به صورت طبیعی اعتماد به نفس را به شدت کاهش داده و حتی اگر شما اشکالی هم در حفظ نداشته باشید مرتب دچار شک شده و فکر می کنید نیازمند مراجعه به قرآن هستید.
از مضرات دیگر مرور با مراجعه به قرآن کریم این است که با گذشت زمان، سطح تسلط فرد بر حفظ قرآن کم تر می شود. زیرا مراجعه زیاد به قرآن یا یک بار خواندن از رو، قبل از تلاوت از حفظ باعث می شود تا حافظه شما در هنگام مرور توجه لازم را به محفوظات نداشته باشد و دقت در حفظ کاهش یابد. این را هم بدانید که مکانیزم حفظ بر اساس احساس نیاز و تکیه بر حافظه استوار است.
اگر حافظه دریابد که نیاز جدی به نگه داشتن محفوظات ندارد و همیشه کمکی در کنار مرور محفوظاتش دارد، به صورت طبیعی سطح نگه داری از محفوظات را کاهش می دهد. ذهن ما آن چیزهایی را کامل و بی نقص ذخیره و حفظ می کند که احساس کند همه آن، مورد احتیاج است و برای نگه داری آن کمکی دریافت نمی کند.
به عنوان مثال شما شماره تلفنی که یادداشت می کنید را حفظ نکرده یا در حفظ آن دقت نمی کنید، اما اگر قلم و کاغذ را در اختیار نداشته باشید حافظه تان را وادار می کنید تا به صورت کامل آن شماره را ثبت کند و شما هم اهتمام در نگه داری آن دارید. همین مثال را به کل محفوظات تان توسعه دهید. اگر شما احساس کنید هر موقع که نیاز داشته باشید می توانید به قرآن مراجعه کنید و یا قبل از مرور یک بار آن صفحه یا جزء را از رو بخوانید، باعث کم اهمیت شدن محفوظات نزد حافظه شده و نگه داری آن به مرور زمان دچار اشکال فراوان می شود. پس اگر می خواهید سطح اعتماد به نفس خود را ارتقاء دهید یا هر روز سطح تسلط تان بر محفوظات بیش تر شود حتماً مقدار معین مرور هر روز را فقط از حفظ و با تکیه بر محفوظات خود بخوانید.

انواع روش های مرور
 

1. اقراء: بهترین و کارآمدترین روش مرور، همان تحویل محفوظات به شخص دیگر است. به این صورت که شخص اول تمام محفوظات خود را برای نفر دوم بخواند و نفر دوم اگر اشکالی در حفظ نفر اول وجود دارد به او تذکر دهد.
این روش از صدر اسلام در بین حافظان قرآن متداول بوده و مسلمانان ابتدا آن چه را پیامبر به آن ها آموخت به طور کامل برای پیامبر تلاوت می کردند. هم اکنون نیز در مثل کشور عربستان این شیوه رواج فراوانی دارد.
از فواید این روش بالا بردن سطح اعتماد به نفس، رفع اغلاط احتمالی یا جا افتادگی آیات یا کلمات و تسلط فوق العاده بر حفظ است. لذا این روش را به عنوان بهترین روش برای حافظان توصیه می کنیم.
2. مباحثه: دو نفر به عنوان همراه حفظ یا هم مباحثه حفظ، محفوظات خود را برای هم دیگر می خوانند. در این روش چند نکته را باید رعایت کرد:
الف) مقدار معینی از قرآن را هر دو بخوانند، مثلاً هر دو جزء یک را تلاوت کنند.
ب) برای تنوع، هر نفر یک صفحه بخواند، مثلاً نفر اول صفحه یک و نفر دوم صفحه دو و دوباره نفر اول صفحه سه و نفر دوم صفحه چهار را بخواند.
ج) وقتی جزء تمام شد، بار دوم همان جزء خوانده شود اما این بار هر نفر صفحه ای را که نفر دیگر خوانده تلاوت کند.
د) موقع تلاوت هر دو نفر، قرآن بسته باشد.
ه) در هنگامی که برای یک یا هر دو نفر تردید حاصل می شود، شخصی که تلاوت نفر دیگر را گوش می دهد مورد تردید را یادداشت و پس از تکمیل تلاوت جزء، قرآن را باز کرده و رفع اشکال کنند.
این روش هر چند وقت بیش تری را به خود اختصاص می دهد، اما به خاطر این که محدوده مورد نظر دو بار خوانده می شود، حفظ از اتقان بیش تری برخوردار است.
تذکر: مرحله «ج» را می توانید اجرا نکنید یعنی یک جزء یا یک حزب، دو بار خوانده نشود هر چند با این کار از اتقان و استحکام لازم کاسته می شود. اما اگر وقت شما کم است به خاطر وقت از مزایای این شیوه صرف نظر کرده و با حذف بند «ج» از وقت بیش تری استفاده کنید و در مواقعی که وقت شما بیش تر است بند «ج» را هم اجرا کنید.
3. ضبط صدا: در این روش، حافظ تمام یا قسمتی از محفوظات روزانه اش را از حفظ تلاوت کرده و برای اطمینان از نداشتن خطا یا جا افتادگی آیه یا کلمه، صدای خود را توسط ضبط صوت و یا ضبط های دیجیتال ضبط کرده و بعد از تمام شدن دوره اش به آن گوش می دهد. با این روش، فرد هم با نقاط ضعف تلاوت خود از لحاظ حسن حفظ آشنا می شود و هم اگر بخواهد ترتیل و تجویدش را تکمیل کند به نقاط قوت و ضعف آن ها هم آشنا شده و می تواند در صدد رفع آن برآید.
4. خواندن از روی قرآن با فاصله: در این روش قرآن با فاصله چند متری از حافظ، به صورتی قرار می گیرد که آیات خوانده نشوند بلکه فقط سیاهه ای از سطرها دیده شوند. حافظ با نگاه بر سطرها سعی می کند آیات را به یاد آورده و تلاوت کند.
از مزایای این روش این است که آیه ای جا نمی افتد و حافظه بصری هم تقویت می شود و البته ایراد از رو خواندن قرآن را هم ندارد. زیرا کلمات و جملات دیده نمی شوند و ذهن سعی می کند آیات و شکل نوشتاری آن ها را هم به خاطر بیاورید.
5. تلفیق: در این روش، حافظ هر چند وقت یک بار هر چند جزء را با روش های مختلف تکرار می کند. مثلاً یک حافظ کل که باید هر روز 3 جزء بخواند یک جزء را مباحثه، یک جزء را برای شخص دیگر اقراء و جزء سوم را به روش دیگر بخواند.
6. از حفظ خواندن بدون هیچ ناظر یا وسیله کمکی: در این روش، فرد قرآن را بسته و جزء یا حزب مورد نظر خود را به صورت کامل می خواند و هر جا به اشکال یا ایرادی بر خورد کرد آن را یادداشت می کند و پس از تلاوت کامل، قرآن را باز کرده و با استفاده از موارد یادداشت شده به رفع اشکال می پردازد.
در این روش اگر شخص ابتدای آیه یا کلمه ای را فراموش کرد، به صورتی که ادامه تلاوت برایش مقدور نبود، اجازه دارد پس از کمی تأمل قرآن را باز کرده و مورد اشکال را رفع کند. قابل ذکر است مراجعه در این حد هر چند توصیه نمی شود، اما اگر حافظ نتواند از روش هایی که وسایل نظارتی دارند مثل اقراء یا مباحثه استفاده کند می تواند این روش را برگزیند. اما توصیه می کنیم قرآن بسته و در محل دیگری باشد و فقط در مواقع اضطراری به آن مراجعه کند و در مواردی که شخص دسترسی به سایر روش ها دارد به سراغ این روش نرود.

مقدار مرور
 

قاعده در مقدار مرور، تا حفظ 10 جزء به میزان یک هفتم محفوظات است. یعنی شخصی که حافظ هفت جزء است روزی یک جزء باید بخواند و اگر مقدار حفظش کم تر است، مثلاً حافظ سه جزء است باید روزی نیم جزء (یک حزب) بخواند. کسانی هم که بین 10 تا 30 جزء را حفظ هستند باید هر روز یک دهم محفوظات خود را مرور کنند. مثلاً حافظه 20 جزء باید روزی 2 جزء بخواند.
این یک قاعده کلی است و اگر شما می خواهید همیشه بر محفوظاتان تسلط داشته باشید علاوه بر رعایت روش صحیح مرور، باید میزان صحیح مرور روزانه را هم رعایت کنید و توجه نمایید این میزان، حداقل نیاز شما به مرور است. با توجه به این مطلب روشن می شود که اکثر افرادی که در محفوظات خود دچار اختلال هستند از یکی از این دو مسئله رنج می برند: یا روش صحیح مرور ندارند یا روزانه حداقل مرور را انجام نمی دهند. پس اگر شما در آستانه حفظ قرآن هستید از هم اکنون این دو مسئله را هنگام مرور محفوظات خود به صورت جدی در نظر بگیرید و اگر حفظ شما در حال توسعه است و از روش صحیحی استفاده نمی کنید، حتماً نسبت به اصلاح روش و اصلاح میزان محفوظات اقدام نمایید تا آن گونه که شایسته است قرآن را از حفظ تلاوت کنید. تلاوت قرآن از حفظ و در نماز ثواب فراوانی دارد. چنان که بزرگان ما سوره های مختلف و گاه طولانی را در نماز می خواندند. چنان که از معصوم علیه السلام روایت شده که تلاوت قرآن در نماز در حال ایستاده، صد حسنه و در غیر نماز در حال وضو 25 حسنه برای هر حرفی که می خواند نوشته می شود. ( بحارالانوار، 89، 201)
به این نکته هم توجه داشته باشید که مرور صحیح از حفظ، در ابتدا مشکل و نیاز به وقت زیادی دارد، اما با گذشت زمان سطح تسلط شما بالا رفته و وقت کمتری را برای مرور نیاز خواهید داشت.
حال اگر شما می خواهید از چنین تسلطی در تلاوت از حفظ برخوردار باشید و از ثواب دنیا و آخرت آن بهره مند گردید، باید اصول و روش های صحیح را در زمینه مرور به کار ببرید و بدانید پس از مدتی، لذت صحیح خواندن و روان خواندن محفوظات، شما را به تلاوت بیش تر و بهره مندی بالاتر از آیات هدایت می کند و ذهن شما در هر زمانی فرصتی را هم برای تأمل و تدبر در آیات فراهم می سازد. رهبر معظم انقلاب مدظله العالی فرمود:
حضور قرآن در ذهن انسان خیلی نعمت بزرگی است. فرق است بین کسی که می خواهد برای یک مطلبی جست و جو کند. بارها آیات قرآن را، فهرست های قرآن را جست و جو کند تا ببیند در این باره آیه ای هست یا نه. فرق است بین این آدم با آن کسی که قرآن در ذهن اوست، قرآن در دل اوست، آیات قرآن جلوی چشم اوست. نگاه می کند آن چه را در هر بخشی از معارف اسلامی به آن نیاز دارد، آن را از قرآن استنباط می کند، استخراج می کند، روی آن فکر می کند و استفاده می کند.
منبع:نشریه نسیم وحی، شماره 22
/ن