درجستجوي سحابي هاي تاريک آسمان تابستان

چند ساعتي است که به رصد گاه رسيده ايد و منتظريد که خورشيد غروب کند تا يک شب زيباي رصدي را با دوستانتان در کنار تلسکوپ خود تجربه کنيد . پس از تاريک شدن آسمان ،براي شروع رصد، نخست به سراغ اجرام پرنور و ستاره هاي شاخص مي رويد و پس از گذشت حدود يک ساعت خود را براي رصد اجرام غير ستاره اي کم نور همچون برخي خوشه هاي ستاره اي و کهکشان ها و سحابي ها آماده مي کنيد. براي رصد اين اجرام داشتن شرايطي همچون تجربه ي رصدي ،چشمان تيز بين ،آسمان تاريک و ابزار رصدي خوب و دقيق از معيارهاي اصلي اند که هر قدر ميزان آنها بالاتر باشد اجرام با روشنايي کمتر و کم نورتري را خواهد ديد. آن قدر کم نور که شايد از هر ده رصد گر ،سه يا چهار نفر موفق به ديدنشان شوند!اما بعضي اجرام در آسمان هستند که نوري از خودشان ندارند و کاملا تاريک اند. ما در اين نوشتار سعي مي کنيم نحوه ي رصد اين اجرام مرموز را بررسي کنيم که نياز به تجربه ي بالاي رصدي و ابزار مناسب و غيره ندارند و تنها شرط لازم براي رصدشان کمي حوصله است!
همان طور که مي دانيد ،در فضاي کهکشان راه شيري، علاوه بر ستاره ها و سيارات ،ابرهاي ميان ستاره اي وجود دارند که در صورت داشتن چگالي بالا به شکل انواع مختلفي از سحابي ها آشکار مي شوند؛همچون سحابي هاي نشري و بازتابي . در اين ميان توده هاي چگال و تاريکي از منواکسيد کربن و نيتروژن جامد نيز هستند که به سبب قرارگيري در امتداد ميان خورشيد و اجرام ديگر ،همچون ستاره ها ،به صورت لکه ها و بخش هاي تاريک در زمينه ي ستاره ها و آسمان به نظر مي رسند . به اين گروه از اجرام غيرستاره اي سحابي هاي تاريک مي گويند که در مناطق پرستاره ي آسمان بهتر آشکار مي شوند. پرستاره ترين بخش آسمان اين شب ها پس از غروب خورشيد در افق شرقي ديده مي شود که هنگام نيمه شب به صورت نوار درخشاني از شمال به جنوب کشيده شده است . اين نوار درخشان، که با ابزارهاي رصدي به صورت تجمعي از ستاره هاي ريز و درشت ديده مي شود، در واقع يکي از بازوهاي کهکشان راه شيري است که با نام نوار راه شيري يا راه کاهکشان شناخته مي شود.
حتما در بيشتر کتاب ها و مجله هاي نجومي ،تصاوير خيره کننده اي از راه شيري در محدوده ي صورت هاي فلکي عقرب و ماراَفساي و قوس، که ناحيه ي مرکزي کهکشان ماست، ديده ايد. بيشتر رصد گران علاقه مند به عکاسي اعماق آسمان نخستين سوژه ي خود براي عکاسي را از اين محدوده ي آسمان انتخاب مي کنند که با داشتن اجرام سحرآميزي، همچون سحابي مرداب، سحابي سه تکه، خوشه ي کروي M 22،سحابي قو و اجرام درخشان ديگر، شناخته مي شود. اما در ميان
همه ي اين عکس ها اجرامي هستند، که به آنها توجهي نمي شود!
از ستاره ي قلب العقرب حدود 10درجه به سمت شمال شرق نزديک ستاره ي تتا ـ مارافساي از قدر حدود 3 بيابيد.در شعاع حدود 3درجه اي در جنوب اين ستاره نوار تاريکي ديده مي شود که در سمت شرق به شکل بيضي در آمده است. اگر کمي دقت کنيد به شکل يک پيپ به نظر مي رسد، به همين سبب نام اين جرم سحابي تاريک پيپ است!
اين مجموعه اي از اجتماع چندين سحابي تاريک است که در آسماني تاريک با چشم غيرمسلح هم ديده مي شود، ولي بهترين نما را مي توانيد در بزرگ نمايي هاي پايين و به ويژه با دوربين دوچشمي 7×50ببينيد . در فهرست سحابي هاي تاريک، که به افتخار بارناد نامگذاري شده کاسه ي پيپ با نام B 78 شناخته مي شود . و ساقه ي پيپ به ترتيب از غرب به شرق با نام هاي B59-B65-B66-B67ذکر مي شوند.
براي رصد گران اجرام اعماق آسمان خوشه ي کروي M 19 نيز مي تواند راهنمايي باشد تا در 2درجه اي شرقي آن به
دنبال سحابي پيپ بگردند.
در هنگام رصد ،اگر دقت کنيد، در محدوده ي سحابي ناگهان تعداد ستاره ها بسيار کم مي شوند که مشخصه ي اصلي آشکار شدن اين گونه سحابي ها است.
اما سحابي پيپ خودش مي تواند بخش ديگري از يک سحابي بزرگ تر باشد. سحابي اسب تاريک مجموعه ي کم نظيري از ابرهاي تاريک است که در مرز سه صورت فلکي عقرب ،قوس و مارافساي قرار دارد.
اگر سحابي پيپ را پاي عقب اسب در نظر بگيريد، در شمال آن مي توانيد بقيه ي قسمت هاي اسب را تشخيص دهيد . بخش هايي همچون سراسب، پاي جلو اسب، که سحابي تاريکي است و تا محدوده ي ستاره ي قلب العقرب و سحابي رو-مارافساي پيش رفته است، و همچنين خط فاصل ميان پاي عقب و مجموعه ي سر و پاي جلو اسب.
اين سحابي نيز از اجتماع سحابي هاي کوچکتر با نمادهاي B68-B70-B72 به علاوه ي سحابي هاي پيپ و چند سحابي کوچک تر تشکيل شده است. زيباترين سحابي تاريک آسمان سحابي تاريک مار است که همچون مار سياهي و به شکل S
در ميان ستاره هاي درخشان راه شيري ديده مي شود و با تلسکوپ متوسط به بالا و دوربين هاي دوچشمي قوي يکي از بديع ترين صحنه هاي آسمان شب را به نمايش مي گذارد . سحابي تاريک مار در فهرست بارنارد با نام B72 شناخته
مي شود و اگر دقت کنيد متوجه مي شويد که اين سحابي تاريک نيز جزيي از سحابي اسب شاهزاده به شمار مي رود.
دو سحابي B68 و B72 کنارهم در 5درجه اي شمال غرب ستاره ي 44-مارافساي قرار دارند و B70 نيز در فاصله ي
مشابهي از اين ستاره در سمت مقابل ديده مي شود.
در اين محدوده از آسمان سحابي هاي کوچک ديگري نيز ديده مي شوند که در بزرگنمايي هاي بالا جزيياتشان بهتر آشکار مي شود. B86 به اندازه ي 4/5در 3 دقيقه قوس درست چسبيده به خوشه ي ستاره اي NGC6520 در 2/7درجه اي شمال -شمال غربي ستاره گاما- قوس قراردارد .حضور يک سحابي بسيار تاريک در کنار ستاره هاي الماس گون يک خوشه ي ستاره اي ،نماي بسيار زيبايي براي عکاسي خلق مي کند.
در نزديکي سحابي رو- مارافساي ،سحابي تاريک ديگري نيز ديده مي شود که ويليام هرشل به آن «حفره اي در آسمان ها»مي گويد. ابري از غبار که معتقدند خوشه ي کروي M80 زاييده اين مجموعه است، البته براي ديدن اين جرم به ابزار با گشودگي دهانه ي زياد و آسمان بسيار تاريک نياز است ولي مي توانيد با عکاسي و در نوردهي بلند مدت نيز اين سحابي را شکار کنيد.
در محدوده ي صورت فلکي قوس به سمت اجتماع ستاره اي M 24 نشانه برويد. درميان اين اجتماع کمي رو به شمال دو سحابي B92-B93 قرار دارند که با دوربين هاي دو چشمي کوچک نيز به زيبايي ديده مي شوند . با ابزارهاي متوسط اگر کمي دقت کنيد مي توانيد تنها ستاره ي موجود در B92 را از قدر 12تشخيص دهيد!
در همسايگي خوشه ي باز و فشرده ي غاز وحشي يا M11 چند سحابي تاريک مناسب براي رصد با تلسکوپ هاي متوسط ديده مي شوند. در پنج درجه اي جنوب شرقي M 11 مجموعه سحابي هاي B 118 تاB114 ديده مي شوند. همچنين در سه درجه اي غرب M11 درميان خط واصل آلفا به بتا-سپر سحابي تاريک B103 به زيبايي مي درخشد.
زوج B142 و B143 نيز در غرب -جنوب غربي ستاره ي گاما -عقاب در سر عقاب با دوربين هاي دو چشمي کوچک به
خوبي ديده مي شوند.
اما علاوه بر سحابي هاي تاريک کوچک ،شکاف تاريک بزرگي در ميان راه شيري تابستان ديده مي شود ،که از ستاره ي ردف شروع و به سوي ستاره ي آلفا -قنطورس پيش مي رود، که با نام شکاف بزرگ شناخته مي شود. طوري که در همه ي مناطقي که راه شيري حتي به زحمت ديده شود نمايان است و کل سحابي هاي تاريک راه شيري تابستان در محدوده ي اين «ابر بزرگ »قرار دارند.
در اطراف ستاره ردف ،علاوه بر سحابي پرشکوه آمريکاي شمالي، سحابي هاي تاريکي هم وجود دارند که در مناطق تاريک ديده مي شوند ؛همچون سحابي کيسه ي ذغال که همتايي هم در نيمکره ي جنوبي دارد.
رصد سحابي هاي تاريک موضوع بسيار جذابي در نجوم آماتوري است که با هر ابزاري مي توان انجام داد . ارزش کار زماني بالاتر مي رود که علاوه بر عکاسي و طراحي از سحابي هاي تاريک در زمينه ي پرستاره ي آسمان، به دنبال رصد اين ابرها در محدوده ي صورت هاي فلکي ديگر همچون ذات الکرسي ،قيفاووس و صورت هاي فلکي زمستاني باشيم.
منبع:نجوم،شماره 186.