امامزاده فاطمه صغري

چکيده

معرفي تنها امامزاده روستاي سياوشان است که فاطمه صغري نام دارد و فرزند بلاواسطه امام موسي کاظم (عليه السلام) است. نويسنده نخست با مراجعه به منابع تاريخي کهن تاريخچه اي مختصر از روستاي سياوشان ارائه مي دهد؛ سپس زندگي فاطمه صغري را مي آورد. آنگاه از تاريخچه ساخت بناي امامزاده سخن مي گويد. در بخش ديگر مقاله مشخصات دقيق معماري بناي قديمي امامزاده و در پايان نيز وضعيت کنوني و بازسازي آن را توضيح مي دهد.
امامزاده سياوشان، فاطمه صغري، امام کاظم

مقدمه

در مسير جاده قم به آشتيان و در پنج کيلومتري جنوب اين شهر، دهستان تاريخي سياوشان قرار دارد. نام «سياوشان» برگرفته از پهلوان اسطوره‌اي ايران‌زمين «سياوش» است و قدمتي چندين هزارساله دارد. اين روستا يکي از 16 نقطه ايران بزرگ بوده که در آن براي سياوش مراسم سوگواري برگزار مي‌کردند. روستايي که هم‌اکنون تنها 1200 خانوار جمعيت دارد.
قديمي‌ترين سندي که نامي از سياوشان يا سياووشان در آن ذکر گرديده، تاريخ قم تأليف حسن بن محمد بن حسين قمي به سال 378 هـ .ق با ترجمه حسن بن علي قمي به سال 806 هـ ق است.
در اين کتاب، آنگاه که از ناحيه «ورّه» ـ که تقريباً جغرافياي فعلي شهرستان آشتيان را در بر مي‌گيرد ـ سخن مي‌گويد و آن را از مضافات قم مي‌خواند، چنين آمده است:
ورّه (شامل) : اشتجان [آشتيان فعلي]، مهروان [مهرآبان]، اسکندر [اسکند]، آذينه [آدينه]، جرکان [گرگان]، جوزه، الکردجان [کارديجان]، موسي آباد، عبدالله آباد، آهويه [آهو]، شهراب، راجان، واجان، سياوشان، همروده [امروده]، خورجه، دستجره، سياووشان (1)
خراج منطقه «ورّه» متعلق به دار الايمان قم بوده و مبلغ آن با اختلاف: «هفتاد و سه هزار و پانصد درهم يا هفتاد و چهار هزار و چهارصد و بيست درهم و ربع سُدس» (2) بوده، که مبلغي است قابل توجه و نشان از کشاورزي خوب منطقه در نيمه دوم سده سوم هجري دارد.

در جاي ديگر، سياوشان را جزو منطقه جوزه و جرگان [گرگان] آورده است:
«طسوج جوزه و جرکان [گرگان]: آهويه [آهو]، لنجرود، اشتجان [آشتيان]، کردخان، جوزه، اسکند، آذينه [آدينه]، و سياوشان ... من نسخه عتيقه» (3)
سياوشان در مسير جاده عتبات عاليات
سياوشان از زمان‌هاي دور در مسير راه عتبات عاليات (کربلا و نجف) قرار داشته و يکي از جاده‌هاي پرتردد در ناحيه مرکزي به شمار مي‌آمده است. اين راه از قم به خلجستان، آشتيان و سياوشان امتداد داشته و از آنجا به همدان و سپس کرمانشاهان و عراق مي‌رسيد. در اصطلاح محلي اين جاده را که تا سال 1335 خورشيدي پابرجا بوده، جاده «شتر رو» مي‌ناميده‌اند. ناصرالدين شاه قاجار در سفر دوم خود به عتبات در سال 1310 هجري، از اين راه عبور کرده و شرح سفر خود را در کتاب شهريار جاده‌ها به نگارش درآورده است.
در همان سال‌ها سديد السلطنه در سفرنامه خود ضمن گزارش سفرش به عتبات عاليات، در روز پنج شنبه 26 صفر سال 1308-1309 هجري که در راه خود از سياوشان ديدن کرده، درباره امامزاده آنجا چنين نگاشته است: «بناي اين عمارت آستانه معصومه منوره مطهره به دولت سعادت‌نصاب زبده الاهالي ملک کمال‌الدين بن شاهسوار آشتياني به تاريخ يوم الخميس دوم ربيع الثاني سنه اِثنَتَين و خمسين و تسع مائه [952 هجري]».
قرار گرفتن سياوشان و امامزاده فاطمه صغري در مسير اين راه و مناسب بودن اين روستا براي استراحت و اطراق، مسافران و تاجران خسته را وا مي‌داشته با رسيدن به اين مکان راحت، دست از حرکت کشيده، به استراحت و زيارت بپردازند تا پس از تجديد قوا دوباره به سفر طولاني خود ادامه دهند؛ به همين سبب اکثر کاروانيان، امرا، شاهزادگان و مسافران پس از زيارت امام‌زاده، با خط خوش بر روي ديوارهاي آن، تاريخ زيارت و ورود، اسم و موقعيت شغلي خود و گاه وصف بارگاه و بقعه اين مکان مقدس را به يادگار نوشته‌اند. يکي از اين يادگاري‌ها به خط ميرزا علينقي خان مستوفي آشتياني به تاريخ 1286 هجري است.
امامزاده فاطمه صغري آستانه
حضرت فاطمه صغري : دختر بلاواسطه امام موسي كاظم (عليه السلام) هفتمين امام شيعيان و خواهر كوچك حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) مدفون در قم و خواهر امام علي بن موسي الرضا (عليه السلام) امام هشتم شيعيان مدفون در خراسان است.
حضرت امام موسي بن جعفر (عليه السلام) چهار دختر به نام «فاطمه» داشته است كه به ترتيب عبارتند از: فاطمه كبري كه حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) مدفون در قم است. فاطمه وسطي، فاطمه صغري و فاطمه اخري (4)

برخي به اشتباه و غلط اين امامزاده را از اولاد موسي الثاني (نوه امام کاظم (عليه السلام)) منسوب دانسته‌اند که قرائن و مستندات تاريخي و کتيبه‌هاي به‌جا مانده از سده‌هاي قبل خلاف اين موضوع را ثابت مي‌نمايد.
قبر شريف فاطمه وسطي : در شهر اصفهان در محله چهارسوق شيرازي‌ها قرار دارد که به سِتّي فاطمه مشهور است.
قبر شريف حضرت فاطمه اخري : هم ‌در محله «سوخته‌تكيه» در شهر رشت قرار دارد.
علت شهادت و مدفون شدن حضرت فاطمه صغري در سياوشان
در كارواني که به سال 201 ه. ق از مدينه به سمت خراسان به راه افتاد و حضرت فاطمه معصومه (سلام الله عليها) در آن حضور داشت، حضرت فاطمه صغري (سلام الله عليها) هم که آن زمان نوجوان بوده، همراه ‌كاروان بود. مطابق بسياري از منابع تاريخي، مأموران حكومتي به دستور مأمون عباسي به اين کاروان حمله مي‌کنند. بسياري از ياران، برادران و خواهران آن حضرت شهيد و بقيه آنها نيز با سمي كه به آب آنان اضافه شده بود مسموم مي‌گردند. به همين علت كاروان از هم پاشيده مي‌شود؛ و براي آنكه از خطر حمله مجدد کارگزاران مأمون خليفه عباسي در امان بمانند، دسته دسته شده، به جهت‌هاي مختلف حركت مي‌كنند.
قرائن نشان مي‌دهد كه وجود نازنين حضرت فاطمه صغري و خواهر بزرگ‌تر از خودش (حضرت فاطمه وسطي(سلام الله عليها)) با چند تن از ياران و برادران به سمت اصفهان حركت مي‌كنند. در مسير حركت برخي از آنها به خاطر زخم بدن و يا «سم»، از پا درآمده، در شهرها و روستاهاي مختلف اين مسير مدفون مي‌شوند كه از آن جمله مي‌توان به اين مقبره شريف در «سياوشان» و سپس قبر شريف فاطمه وسطي (سلام الله عليها) در اصفهان و ديگر شهدا و سادات در اين مسير اشاره نمود.
تاريخ ساخت بناي امامزاده
پس از شهادت حضرت فاطمه صغرا، علويان و شيعيانِ منطقه بنايي كوچك بر مزار وي ساختند که طي ساليان دراز ملجأ و مأواي نيازمندان شد و شيعيان در حفظ و نگهداري آن کوشيدند، ولي آنچه مشخص است آن است که بناي باشكوه و عالي اين بقعه در سده‌هاي بعدي و در نيمه دوم سده دوم هجري ساخته شده است.
ساخت بناي بقعه متبركه امام‌زاده فاطمه صغري : بر اساس شواهد تاريخيِ ذكرگرديده و طبق كتيبه سنگي و صندوق ضريح متبركه ـ كه هر دو آنها حكم شناسنامه اين اثر را دارند ـ در سال 950 ه. ق آغاز و به سال 952 ه. ق پايان يافته است. اين دو اثر از آثار ارزشمند مهم تاريخي است كه در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوي و به دستور او ساخته شده است. در بررسي اين دو اثر ارزشمند، اطلاعات فراواني درباره شجره حضرت فاطمه صغري (سلام الله عليها)،‌ چگونگي آغاز و انجام بنا، اسماء متبركه ائمه، ‌آي‍ه الكرسي، ‌اسامي معماران، هنرمندان، كاتبان، ‌نجاران، ساكنان و مجاوران بقعه و حاكم محلي شاه صفوي و خلاصه، همه آنان كه با سرپنجه توانا خود و با عشق مشغول به كار بودند به چشم مي‌خورد.
شاه طهماسب صفوي پسر شاه اسماعيل اول بنيان‌گذار سلسله صفوي، در سال 930 زاده شد و در سال 984 ه. ق درگذشت. او طي 42 سال و 6 ماه سلطنت بر ايران به عمران و آباداني بسيار دست زد و چون به دنبال ماجراجويي نبود، در زمان وي ايران در آرامش نسبي قرار داشت. او علماي ديني و اماكن مذهبي را به ديده احترام مي‌نگريست؛ از اين رو به آباداني و عمران اماكن مذهبي و امامزاده‌هاي سراسر ايران، خصوصاً ناحيه مركزي ايران دست زد؛ بدين سان، مردم هم از جنبه مذهبي به او نهايت علاقه را داشته‌اند. بيشتر امامزاده‌هاي منطقه مركزي در زمان اين پادشاه يا بازسازي كامل شد يا تجديد بنا گرديد. وي حاكم اين منطقه يعني «كمال‌الدين شاه‌سوار آشتياني» را ناظر بر ساختمان اين امامزاده قرار داد. صندق ضريح كه از چوب گردو ساخته شده و بر روي آن منبت به‌کاررفته و خط نستعليق كنده‌كاري شده، اطلاعات تاريخي فراواني به ما مي‌دهد. اين نوشته‌ها و كنده‌كاري‌ها مربوط به سال 952 ه. ق است. در يکي از اين نوشته‌ها که در چهار طرف بالاي صندوق به چشم مي‌خورد آمده است:
هذه صندوق حضرت معصومه منوره مطهره متبركه امامزاده به‌حق فاطمه صغري بنت الامام الهمام موسي الكاظم سلام الله عليه و عليهم أجمعين. اللهم صلِّ علَي المصطفي محمدٍ و المرتضي عليٍّ و البتولِ فاطمهَ و السبطين الحسن و الحسين و صلِّ علي زين العباد و الباقر محمدٍ و الصادق جعفرٍ و الكاظم موسي‌ و الرِّضا عليٍّ و التّقيِّ محمدٍ و النّقيٍّ عليٍّ و الزّكيٍّ الحسن العسكريّ، و صلِّ علي الحجه القائم الهمام محمد مهدي صاحب الزمان صلوات الله و الصلاه عليهم أجمعين (5)
در حاشيه پايين صندوق آيه الکرسي نگاشته شده و در حاشيه سمت راست و يک طرف پايين مي‌خوانيم:
بناي اين عمارت آستانه معصومه متبركه منوره مطهره به سعي دولت‌مآبِ سعادت‌نصاب زبده ... (6) الاهالي ملك كمال‌الدين شاه‌سوار آشتياني به تاريخ يوم الخميس دوم ربيع الاول سنه اثنتين و خمسين و تسع‌مائه [952 ه. ق] . عمل افتخار الحاجّ و المهندسين استاد حيدر و استاد غيبي كاسواني.

در حاشيه کناري سمت چپ و يک طرف حاشيه پايين ادامه مطلب اين‌گونه آمده است:
مجاور آستانه معصومه منوره متبركه مطهره افتخار الصلحا درويش پيرقلي و درويش حيدر و محب الله و عابدين. الهي به حق بني فاطمه/كه بر قول ايمان كنم خاتمه/ اگر دعوتم رد كني ور قبول/ من و دست و دامان آل رسول.
و در دو طرف حاشيه کناري بالاي صندوق آمده است:
آمرزيده باد هر كه در اين مزار جهت دوام دولتِ شاهِ عالم، فاتحه بخواند. ز جان باشد غلام شاه مردان، به خط العبد داعي سلمان آشتياني؛ عمل استاد حسن نجار؛ مسکن‌درگاه شاه‌دادِ حداد.
مشخصات بناي قديمي امامزاده
مصالح به‌كار رفته در بنا خشت خام با ملات گل و نماي بيرون بقعه و طاق‌ها همگي از آجر و ملات گچ است. مساحت اين بنا تقريباً 1100 متر مربع (50×22) با حياط مستطيلي با دوازده حجره براي استراحت زائران است که در هر طرف شش حجره با طاق‌هاي گِرد آجري و طاق جناقي قرار دارد. اين بنا را يکي از بانوان نيکوکار قاجار که در اواخر سلطنت ناصرالدين شاه قاجار به سال 1308 ه. ق جهت زيارت عتبات عاليات (كربلا و نجف) از اين مسير عبور كرده، بازسازي اساسي کرده است. وي نوّاب عاليه حاجيه منيره خانم بنت مرحوم جعفر قلي خان قاجار بوده که با هزينه شخصي كار مرمت را به پايان رسانده است. اين بانو 60 جزء كلام الله مجيد را هم براي قريه سياوشان وقف و به در همان سال به امام‌زاده اهدا کرده تا براي مراسم ختم اموات استفاده شود.
كار بازسازي بنا توسط استاد علي عباسي اصفهاني كه خود معمار، كاشي‌ساز و خطاط زبر‌دستي بوده انجام پذيرفته است. گنبد از نوع كلاه‌خودي و دوپوش با طاق عرق‌چين شامل گنبد خارجي با كاشي‌كاري معرق لاجوردي و فيروزه‌اي و نقوش اسليمي و ترنج گل و بوته در ساق گنبد خارجي به صورت كمربندي، همراه با آيات قرآني به خط ثلث كاشي‌كاري شده است. گنبد داخلي كه با طاق عرقچين و فاقد تزئينات و گچ‌بري‌ است، از ملات گچ اندودكاري شده و ترنج چهار ضلعي نقاشي‌شده در مركز گنبد تنها تزئين داخل بقعه است. چهار پنجره ارسي چوبي منبت‌ جهت ورود روشنايي و تهويه هوا تعبيه گرديده است. گنبد روي هشت پايه بنا گرديده و فضاي داخل بقعه را به شكل هشت ضلعي لِچِك‌دارِ باز قرار داده که در هر ضلع دو طاقچه جهت روشنايي شمع، ‌چراغ و نسخه‌هاي قرآن و ادعيه قرار دارد.
در ضلع رو به قبله محراب قرار دارد كه با رسمي‌بندي‌هاي ساده و زيبا تزئين گرديده است. اين محراب فاقد گچ‌بري است.
مساحت بقعه مركزي 80 متر مربع و ارتفاع گنبد 13 متر است. روي ديوارها يادگاري‌هاي مختلفي با خط زيبا از زمان‌هاي دور توسط امرا و شاهزاد‌گان در شرح حال خود و امامزاده تحرير گرديده كه اعتبار منطقه‌اي مكان را در گذشته‌هاي دور نشان مي‌دهد. اين آثار ارزشمند بر اثر فرسايش زمان و اندودكاريِ چندين باره محو و از ميان رفته است. درب ورودي به راهرو از چوب گردوي منبت‌كاري و گره‌چيني شده با طرح‌هاي اسليمي شش و هشت، بقعه را به راهرو متصل مي‌كند. سقف راهرو با سه گنبد به هم پيوسته، با طاق آجري پوشيده شده و با اندود گچ آن را پوشانده‌اند. ارتفاع راهرو هفت متر است. در اين راهرو قبرهاي مختلف با سنگ قبرهاي تاريخي زيادي به چشم مي‌خورد كه مربوط به سرشناسان محلي و بزرگان سياوشان، ميرزاها و مستوفيان ديواني بوده است.
امروزه از بناي فوق الذکر هيچ اثري نيست؛ چرا که اين بنا با سابقه 475 ساله، به علت عوامل جوي، فرسودگي كاشي‌هاي گنبد و ايوان، عدم رسيدگي و بازسازي در سال‌هاي گذشته و به علت خيل مشتاقان زيارت‌كننده و نبود امكانات نيمه‌مخروبه شد. از اين رو در سال 1382 خورشيدي بانوي نيكوكار حاجيه خانم ربيعي و چهار فرزندش حاج احمد و حاج سعيد و دو صبيه گرامي، به يادبود همسرش حاج حسن شاکري سياوشاني و شادي روح آن مرحوم، با نقشه و معماري حاج قاسم احمدي در زميني به وسعت دو هکتار و زيربنايي به مساحت 1700 و هفت متر ارتفاع، اين بقعه را به طور کامل بازسازي کردند؛ که در سال 1383 با حسينيه‌اي به مساحت 350 متر و آشپزخانه‌اي به مساحت 120 متر در جنب امامزاده، رسماً به اداره اوقاف شهرستان آشتيان تحويل و به همراه زائرسراي 14 اتاقه و يک باب منزل مسکوني به بهره‌برداري رسيد.
آري، امروز در فاصله يک کيلومتري جنوب سياوشان گنبد و بارگاهي رو به آسمان دارد که دل از انسان مي‌ربايد. بنايي که نشان از معصوميت امامزاده‌اي عظيم‌الشأن و همت سترگ خيّران و آخرت‌انديشان داشته، همه روزه ميزبان خيل عظيم زائران است.

پی نوشت ها :

(1) ص 138. (مشخصات کتابشناختي: تهران: توس، 1361).
(2) همان، ص 134.
(3) همان، ص 119.
(4) همان، ص 288؛ و بحار الأنوار، ج 48، ص 286 و 317.
(5) اعراب کلمات در اين مقاله از نويسنده است.
(6) در اينجا يک کلمه ناخوانا بود.

منبع:فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 70