درآمدى بر موقوفات زنان

چكيده

بررسى موقوفات زنان يكى از محورهاى نشان دادن نقش زنان در تمدن اسلامى است اين مقاله به عنوان درآمدى بر اين مسأله تحرير شده است. در اين نوشته نخست كتب و مقالات تحرير شده در معرفى موقوفات زنان گزارش شده و سپس به معرفى 137 زن واقف در ايران و جهان عرب پرداخته است.
پايان بخش اين مقاله تحليل و بررسى موقوفات زنان از جهت نسبت آن با موقوفات مردان، پراكندگى موقوفات زنان در قرون مختلف، موارد وقف شده و نيز موقوف عليهم مى‏باشد.
كليد واژه‏ها : وقف ، زنان ، تمدن اسلامى.

در آمد

يكى از عناصر تأثيرگذار و متغيرهاى تحولات فرهنگى و اجتماعى در ميان مسلمانان، نهاد وقف به‏شمار مى‏رود و به سخن ديگر يكى از متغيرهاى بررسى تمدن اسلامى نهاد وقف است در اين ميان اگر بخواهيم جايگاه زنان را در تمدن اسلامى و يا تحولات اجتماعى و فرهنگى تحليل كنيم ناچار به مسأله موقوفات زنان نيز مى‏رسيم كه بايد آن را از زواياى گوناگون كاويد.
اين نوشتار تلاش مى‏كند چشم‏اندازى را از مسأله موقوفات زنان به دست دهد و زمينه بحث‏هاى علمى و تحليلى را فراهم آورد.
پيش از ورود به بحث لازم است يادآورى گردد كه در ميان آثار فراوانى كه در زمينه وقف در ميان مسلمانان تدوين شده و تعداد مقالات و كتب و پايان‏نامه‏ها به بيش از 500 عنوان مى‏رسد،(1) كم‏تر از پانزده عنوان كتاب و مقاله به بررسى موقوفات زنان اختصاص دارد و اين حكايت مى‏كند كه اين مسأله دغدغه ذهنى پژوهشگران و نويسندگان نبوده است با اينكه بخش قابل توجهى از موقوفات در جهان اسلام، توسط زنان صورت گرفته و مى‏توان ادعا كرد كه نزديك به 20 % از كل موقوفات از آن زنان مسلمان بوده است.
اين نوشتار كه درآمدى است بر اين مسأله، نخست مرورى بر مكتوبات به چاپ رسيده (اعم از كتاب و مقاله) در زمينه موقوفات زنان دارد و سپس تلاش مى‏كند گزارشى اجمالى از موقوفات زنان براساس فهارس موجود به دست دهد و در پايان نيز تحليل اجمالى از وقفيات زنان ارائه خواهد داد. بر اين اساس مباحث اين نوشته در سه بخش تنظيم مى‏شود:

يكم. مرور منابع

تا آنجا كه نگارنده جستجو كرده تاكنون دو كتاب مختصر و دوازده مقاله در گزارش موقوفات زنان به چاپ رسيده است كه گزارشى اجمالى آن به ترتيب زمان نشر از اين قرار است:
1. كتاب وقف فاطمه خاتون، مديرية اوقاف دمشق، 1375 ق / 1955م.
اين كتاب كم‏حجم حاوى وقف‏نامه فاطمه خاتون دختر محمّدبيك سلطان ملك شاه است كه در سال 974قمرى تحرير شده است.
2. مسجد امير چقماق يزد و موقوفات آن ، فصلنامه ميراث جاودان ، سال اول، شماره 2، تابستان 1372ش.
در اين مقاله بخشى از وقفنامه مسجد فوق كه واقفان آن امير جلال الدين چقماق و همسرش بى‏بى فاطمه خاتون مى‏باشند، آورده شده است.
3. چهار وقف‏نامه از چهار مدرسه اصفهان در دوره صفوى، نزهت احمدى، ميراث اسلامى ايران، دفتر سوم، 1375ش.
از اين چهار وقف‏نامه واقف سه مورد آن زنان مى‏باشند كه متن وقف‏نامه‏ها در اين مقاله آورده شده است.
4. وقف‏نامه مدرسه و مسجد دروازه دولت، على اكبر خان محمدى، ميراث جاودان، سال چهارم، شماره 2، تابستان 1375.
واقف اين موقوفه جهان خانم ملقب به مهد عليا از نواده‏هاى دخترى فتحعلى شاه مى‏باشد. قسمت‏هايى از وقف‏نامه به همراه نسخه‏شناسى در اين مقاله درج شده است.
5. دو وقف‏نامه از دو زن زبيده بيگم و گوهر شاه خانم، نزهت احمدى، ميراث اسلامى ايران، دفتر ششم، 1376ش.
اين مقاله حاوى متن وقف‏نامه‏ها و زندگى نامه مختصر واقفان مى‏باشد.
6. نسخه‏شناسى يك جلد قرآن نفيس ، قربان عزيززاده ، ميراث جاودان، سال پنجم، شماره 3 و 4، پاييز و زمستان 1376ش.
واقف اين نسخه فاطمه مادر شاه سليمان صفوى است.
7. وقف‏نامه‏هاى بانوان در دوره صفوى، نزهت احمدى، ميراث جاودان، سال پنجم، شماره 3 و 4، پاييز و زمستان 1376ش.
در اين مقاله چند وقف از زنان عصر صفوى معرفى شده است.
8. وقفية للاميرة سارة، ذو الحجة 1418ق /1997م.
در اين مقاله متن وقف‏نامه و تصوير قسمتى از آن با تحليل اجمالى درج شده است.
9. زنان واقف در تهران عهد قاجار، كريستف ورنر، ترجمه نسيم مجيدى قهرودى، ميراث جاودان، سال هفتم، شماره 4، زمستان 1378ش.
سه زن واقف به همراه تصوير متن وقف‏نامه‏ها و تحليلى از آن در اين مقاله مندرج است.
10. اوقاف قراختاييان كرمان، نمونه‏اى از اقدامات وقفى فرمانروايان زن در تاريخ ايران، ميراث جاودان، سال هشتم، شماره1، بهار 1379ش.
گزارش وقفيه‏هاى سه زن از اين دوره در اين مقاله ثبت شده است.
11. دو موقوفه از زنان خاندان علم، زهرا طلايى، ميراث جاودان، سال نهم، شماره 3 و 4، پاييز و زمستان 1380ش.
متن دو وقف‏نامه به‏همراه تصوير آن در اين مقاله مندرج است.
12. زنان واقف در پايتخت صفوى، نزهت احمدى، مجموعه مقالات همايش اصفهان و صفويه، ج 1، اسفند 1380.
تحليلى از اوقاف زنان در عهد صفويه در اين مقاله ارائه شده است.
13 . اوقاف نساء السلاطين العثمانيين، تحقيق: د. ماجدة مخلوق، دارالافاق العربية، مصر، 1427ق/2006م.
اين كتاب كم حجم حاوى وقف‏نامه همسر سلطان سليمان از سلاطين عثمانى بر مكه و مدينه است كه در سال 960قمرى تحرير شده است.
14. وقف‏نامه مظفريه مسجد كبود تبريز، دكتر محمّدجواد مشكور.
اين وقف توسط خاتون جان بيگم انجام شده و در اين مقاله گزارشى از وقف‏نامه و قسمت‏هايى از آن آورده شده است.

دوم. گزارش موقوفات زنان

چنانكه در آغاز مقاله ياد شد، فهرست وقفيات زنان به تفكيك به چاپ نرسيده است همانگونه كه در فهرست موقوفات نيز اين تفكيك ديده نمى‏شود. بلكه در برخى از كتب در ضمن فهارس پايانى نام زنان واقف فهرست شده است. در اينجا براساس فهارس و برخى آثار مرتبط ديگر گزارشى ابتدايى از موقوفات زنان ارائه مى‏گردد و اذعان داريم كه اين گزارش بسيار ابتدايى است و نياز به فحص و جستجوى بيشتر دارد. در اين گزارش نام زنان، موقوفه، سال وقف و مورد مصرف وقف به اجمال ياد مى‏شود.
اين موارد در دو قسمت ايران و كشورهاى عربى گزارش مى‏شود.
الف. ايران
1. خاتون جان، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف قرن يازدهم قمرى، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(2)
2. جهان بانو بيگم بنت امير قاسم‏بيك، ترجمه‏اى از قرآن كريم، قرن يازدهم قمرى، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(3)
3. گلنار خانم صبيّه حضرتقلى چوله‏اى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، اوايل قرن يازدهم قمرى، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(4)
4. والده محمد تقى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، نامعلوم، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(5)
5. فاطمه خانم بنت مير شرف‏الدين، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، شنبه 22 شعبان 1059ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(6)
6. خواهر محمد تقى خان، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 1110ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(7)
7. خواهر محمد حسن‏خان، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 1110ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(8)
8. حُسنِ زيبا، همسر ميرزا جلال الدين محمد، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، محرم 1127ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(9)
9. منوّره خانم هندى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 1156ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(10)
10. شرف جهان خانم همشيره ابوالحسن خان، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، جمعه 12 رجب 1157ق، كتابخانه آستانه قم، قم.(11)
11. بى بى جان خانم بنت مولا دادخان، ترجمه‏اى از قرآن كريم به فارسى، تاريخ وقف شعبان 1202ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(12)
12. شريفه بيگم بنت مير سيد محمد استرآبادى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ واقف شوال 1203ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(13)
13. فاطمه خانم، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 1203ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(14)
14. بى بى بلوچ، ترجمه‏اى از قرآن كريم به فارسى، تاريخ وقف 2 شوال 1211ق، كتابخانه آستان قدس رضوى مشهد.(15)
15. طيب النساء خانم بنت حاج محمد هاشم تبريزى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، محرم 1212ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(16)
16. خانم جان بنت مرحوم آقا اسماعيل، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، رمضان 1217ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(17)
17. زينب نساء خانم، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 22 شعبان 1217ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(18)
18. شاه نساء خانم، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 22 شعبان 1217ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(19)
19. موجود خانم بنت محمد امين زنگنه، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، شعبان 1223ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(20)
20. معصومه خانم فرزند آقا نورز قندهارى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، ذى قعده 1228ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(21)
21. مهدعليا فخرالدوله، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 1230ق، موزه آستانه قم، قم و 1250ق، موزه آستانه قم، قم.(22)
22. دختران شيخ اسماعيل جامى احمدى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، صفر 1237ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(23)
23. ملك‏زاده خانم به شادى روان محمدشاه قاجار، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، جمادى الاول 1244ق، موزه آستانه قم، قم.(24)
24. حميده خاتون، ترجمه‏اى از قرآن به فارسى، تاريخ وقف جمادى الاول 1248ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(25)
25. زينب خانم حاجى رستم قندهارى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، شوال 1250ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(26)
26. زينب خانم بنت باباعلى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، رمضان 1260ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(27)
27. دلشاد ميرزا دختر عباس ميرزا، ترجمه‏اى از قرآن كريم، تاريخ وقف 1261ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(28)
28. شهربانو خانم، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 1262ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(29)
29. سلطان صفيه دختر عباس ميرزا نائب السلطنه وهمسر محمودخان قراگوزلو، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 1270ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(30)
30. محترم خانم، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 1271ق، كتابخانه شاهچراغ، شيراز.(31)
31. فاطمه خانم، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 1272ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(32)
32. صاحب سلطان خانم، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف 1274ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(33)
33. معصومه بيگم، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، جمادى الاولى 1281ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(34)
34. تاج گل خانم، ترجمه‏اى از قرآن كريم، تاريخ وقف صفر 1284ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(35)
35. والده يمين الدوله و جلال الدوله، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، صفر 1284ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(36)
36. همدم خانم بنت ميرزا تقى خان امير كبير، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، ذى قعده 1284ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(37)
37. گوره بنت آقا حسين نيشابورى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، ربيع الاول 1285ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(38)
38. فاطمه سلطان فرزند عبدالباقى خان، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 20 ربيع الاول 1287ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(39)
39. ضعيفه ترشيزيه، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، ذى حجه 1292ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(40)
40. گل بى‏بى خانم بنت مرحوم حسنعلى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، رجب 1294ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(41)
41. حاجيه شاهزاده خانم، همسر نصرة الدوله و مادر عميد الدوله، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف 3 شوال 1297ق، موزه آستان قم، قم.(42)
42. نواب خانم دختر بهرام ميرزا معزالدوله، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، ذى قعده 1302ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(43)
43. صبيه حاجى علينقى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، جمادى الثانى 1308ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(44)
44. صبيه حاج ملا محمد على قاينى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، اول ذى حجه 1312ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(45)
45. بى بى خانم، ترجمه‏اى از قرآن كريم، تاريخ وقف، ربيع الثانى 1313ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(46)
46. فاطمه سلطان خانم، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، ذى قعده 1313ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(47)
47. نورى شرف خانم شهير به نبات خانم دختر محمد رضاخان قاجار قزوينى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، ذى حجه 1331ق، كتابخانه آستانه قم، قم.(48)
48. علوّ الدوله ايروانى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، شعبان 1333ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(49)
49. كوكب خانم بهجة السلطنة، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، جمادى الاول 1334ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(50)
50. مهرآسا سپهبدى، بانو، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف 26 محرم 1350ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(51)
51. ملك الحاجيه دختر حاجى محمد ابراهيم ملك التجار، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، ذى حجه 1351ق، موزه آستانه قم، قم.(52)
52. بيگم صاحبه، ترجمه‏اى از قرآن كريم، تاريخ وقف مهر 1325ش، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(53)
53. صغرى خلعتبرى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، اول مهر 1327ش، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(54)
54. جهان ارشد بختيارى، ترجمه‏اى از قرآن كريم، تاريخ وقف 1339ش، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(55)
55. نور شرف خانم مشهور به جانى خانم، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، شهريور 1340ش، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(56)
56. خازن الملوك ياورى، ترجمه‏اى از قرآن كريم، تاريخ وقف، 1343ش، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد(57)
57. معصومه دختر ميرفتاح ملايرى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 1368ش، كتابخانه آستانه قم، قم.(58)
58. ام سلمه بنت ميرزاخان يزدى، يك باب باغ در قريه ابرند آباد حومه يزد، تاريخ وقف، نهم شوال 1208ق، عوايد آن سالانه 3 تومان در روز عيد غدير نان و كشمش خريده و صرف فقرا و سادات شود و سه تومان در ماه مبارك رمضان نان و خرما يا كشمش در وقت افطار صرف فقراء شود و پنج هزار دينار صرف غريب يا ابرندآبادى فوت شده و فقير كنند و دو تومان هر ساله در ماه محرم يا صفر در خانه واقفه صرف عزادارى شود. و... (59)
59. ام كلثوم صبيه آقا حسين قصاب، يك مزرعه و دو تخته زمين در طرزچان [مهريز]، تاريخ وقف، اول جمادى الاولى 1320ق، روضه‏خوانى در حسينيه دهوك يا مسجد جنب روضه سهل بن على.(60)
60. ام كلثوم و فاطمه خانم، يك قطعه زمين، در قريه ابرندآباد، تاريخ وقف، بيستم صفر 1302ق، روضه خوانى در مسجد جامع يا حسينيه همان قريه.(61)
61. بانو خانم بنت مهر على بن محمّد على، يك درب باغ در محله خيرآباد اهرستان، تاريخ وقف، دهم شعبان 1306ق، طبخ آش در دهه محرم و اطعام به فقراى شيعه.(62)
62. بنت محمّد ابراهيم خان، بيست و يك جُره و چهار دانك از آبهاى قنات ابراهيم آباد يزد، تاريخ وقف يازدهم شوال 1262ق، اطعام در روز عيد غدير و روضه‏خوانى و اطعام ايام محرم، ذبح گوسفند و اطعام به فقراء در روز عيد قربان، افطار در ماه رمضان و شب‏هاى احياء و... .(63)
63. بى بى بيگم زارچى، يك قطعه زمين در روستاى زارچ [حومه يزد]، تاريخ وقف 16 رمضان 1320ق، طبخ آش.(64)
64. بى‏بى نجمه مشهور به خانم كوچك، يك درب باغ در اهرستان يزد، تاريخ وقف 22 رمضان 1249ق، ثلث منافع را در ايام متبركه يا عيد غدير يا شب‏هاى احياء و يا ماه محرم صرف سفره و روضه‏خوانى.(65)
65. بيگم خانم بنت عبد اللّه‏ گردفرامزى، يك جره آب‏هاى دو قنات شور و شيرين زارچ، تمامى نصف مشاع يك قطعه زمين، دو دانگ جره آب قنات قريه ابرندآباد، و يك درب باغ در قريه ابرندآباد و دو جره آب‏هاى قنات قريه گرد فرامرز و يك قطعه زمين در همان قريه و دو قطعه زمين ديگر در همان قريه، تاريخ وقف، 28 ربيع الثانى 1221ق، طبخ غذا در ايام عاشورا و صرف فقراء، افطار صائمين و تعزيه‏داران ايام عاشورا تا اربعين و... (66)
66. حاجيه بى بى فاطمه خانم ابرندآبادى، يك درب باغ و خانه، تاريخ وقف، 27 محرم 1277ق، وقف بر حضرت امير، امام حسين و امام رضا عليهم‏السلام.(67)
67. حاجيه بيگم صبيه حاجى سيد مرتضى كسنوى، يك قطعه زمين و يك درب باغ، تاريخ وقف دهه اول جمادى الثانى 1277ق، روضه‏خوانى و اطعام.(68)
68. خانش بيگم دختر شاه اسماعيل صفوى، املاك واقعه در خارج يزد و بلوك قهستان، تاريخ وقف، 27 ربيع الاول 963ق، زوار آستانه امام حسين و...(69)
69. خديجه بانويه بنت محمّد غياث ابرندآبادى، دو جره آب‏هاى قنات قريه ابرندآباد و يك پارچه زمين، تاريخ وقف ذى حجه 1308ق، قرائت قرآن در ماه رمضان و طبخ غذا و اطعام فقراء در ماه رمضان.(70)
70. خديجه بيگم خانم صبيه مير حبيب اللّه‏ اهرستانى، چهار دست باغچه در محله عيش آباد اهرستان، تاريخ وقف، دهم ربيع الثانى 1268ق، صرف مسجد محله عيش آباد و امام جماعت راتب و در صورت نبود امام جماعت، ابتياع خرما و صرف افطار صائمين در ماه مبارك رمضان در همان مسجد.(71)
71. خديجه خانم بنت حاج لطفعلى، چهار روز شبان از مزرعه كالمند با تمام لواحق شرعى و عرفى، تاريخ وقف، اول رجب 1257ق، خريد ديگ مسى بزرگ و طبخ آش و شوروا و حليم و اطعام در ماه محرم.(72)
72. خديجه خانم بنت حاجى ابراهيم خرمشاهى، چهار پارچه زمين و يك درب باغ كوشك و يك درب باغ لب رودخانه، تاريخ وقف دهم شوال 1262ق، طبخ آش و حلوا و اطعام مؤمنين.(73)
73. خديجه خانم بنت قاسم نعيم‏آبادى، سه پارچه زمين، تاريخ وقف، محرم 1309ق، اطعام روز عيد غدير.(74)
74. خديجه خانم صبيه استاد ابوالهادى حداد، هفت سهم و نيم از چهل و هشت سهم از يك درب حانوت [آسياب]، تاريخ وقف رمضان، 1273ق، روضه خوانى ايام عاشوراو آخر صفر و طبخ حلوا و اطعام فقرا.(75)
75. خديجه خانم صبيه جعفر نرسوبادى، يك درب باغ و يك جره آب‏هاى قنات كوچك و بزرگ قرينه كسنويه و يك پارچه زمين، تاريخ وقف اول ذى الحجة 1270ق، ابتباع آب براى آب انبار استفاده عموم، روضه خوانى سيد الشهداء و خيرات عمومى.(76)
76. خديجه خانم صبيه حاجى حسن بن حسين نعيم‏آبادى، يك فقير از يك درب باغ و دو ثلث از پنج اصله قوت و چهار دست و نيم زمين، تاريخ وقف، شعبان 1330ق، روضه خوانى.(77)
77. خرمن بنت رستم و دختر او خير خورشيد، سه قطعه زمين و يك باب خانه در محله خرم‏شاه از محلات اهرستان، تاريخ وقف، ششم شوال 1273ق، صرف زرتشيان.(78)
78. خير النساء خانم صبيه احمد بن حسين عليرضا، چهار قطعه زمين، تاريخ وقف، 14 ذى حجه 1315ق، خريد خرما و اطعام در ماه رمضان در مسجد زمان و روغن روشنايى همان مسجد و روضه‏خوانى در شب‏هاى جمعه.(79)
79. خير النساء صبيه ملا حاجى مهدى خرمشاهى، يك درب باغ، تاريخ وقف، صفر 1305ق، افطارى در ماه رمضان در مسجد محله كشخوان خرمشاه.(80)
80. خير النساء صبيه ملا محمّد على، يك درب باغ در روستاى شمس‏آباد و دو جره آب قنات همان قريه، تاريخ وقف، شوال 1237ق، روضه خوانى در محرم و صفر و اطعام.(81)
81. زينب بيگم همسر محمد مهدى حكم الملك اردستانى، مدرسه نيم‏آورد اصفهان، تاريخ وقف، 1113ق.(82)
82. بى‏بى فاطمه خاتون و همسرش امير جلال الدين چمقاق. مسجد امير چمقاق يزد و موقوفات آن، تاريخ وقف 841ق.(83)
83. خاتون جان بيگم همسر جهانشاه، مسجد كبود تبريز و موقوفات آن، تاريخ وقف، 869ق.(84)
84. دلارام خانم، همسر شاه عباس اول و جده بزرگ شاه عباس ثانى، مدرسه جده كوچك اصفهان تاريخ وقف، 1057ق، مخارج مدرسه جده كوچك.(85)
85. حورى نام خانم، جده شاه عباس ثانى، مدرسه جده بزرگ اصفهان، تاريخ وقف، 1057ق، مخارج مدرسه جده بزرگ.(86)
86. خيرالنساء، تاريخ وقف، 1075ق، وقف بر دخترش بدر جهان خانم.(87)
87. مادر شاه سليمان، تاريخ وقف، 1099ق، بر چهار تن از غلامان خودش‏و 1100ق، وقف بر امامزاده شمس الدين و 1079ق، وقف بر عتبات عاليات.(88) و 1098ق يك جلد قرآن وقف بر آستانه حضرت معصومه.(89)
88. دده خاتون، تاريخ وقف، 1083ق، وقف بر دخترش رضيه بانو خانم.(90)
89. مرواريد خانم، تاريخ وقف، 1090ق، روشنايى و عطر اماكن متبركه.(91)
90. فانيذى خانم بنت حاجى محمد على قزوينى، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، 27 رمضان 1090ق، كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد.(92)
91. بدر جهان خانم، تاريخ وقف، 1101ق، قسمى بر مدرسه جده كوچك و باقى بر دو تن از فرزندانش و پس از آنها بر تمامى فرزندان به‏جز كسانى كه به خارج از كشور مهاجرت كرده‏اند.(93)
92. زينب بيگم، تاريخ وقف، 1103ق، جهت نيازمندان.(94)
93. عزت نساء خانم، تاريخ وقف، 1104ق، مدرسه علميه بيدآباد و ميرزا حسين و طلاب شيعه.(95)
94. مريم بيگم از شاهزادگان صفوى، مدرسه علوى خونسار و املاك آن و مدرسه‏اى در اصفهان در خيابان نشاط، تاريخ وقف، 1106ق.(96)
95. حشمت النساء خانم، دختر محمدرضا منجم باشى، تاريخ وقف،1131ق، يك سهم جهت قرائت قرآن، يك سهم براى چند تن از كنيزان واقف و سهم ديگر با صوابديد متولى جهت امور خير.(97)
96. خازنة الدولة بلقيس سيرت مريم سريرت، ترجمه‏اى از قرآن كريم، تاريخ وقف، جمادى الثانى 1253ق، موزه آستان قم، قم.(98)
97. ضياء السلطنة دختر فتحعلى شاه، ترجمه‏اى از قرآن، تاريخ وقف، ربيع الاول 1267ق، كتابخانه آستانه قم، قم.(99)
98. حاجيه ننه همسر حاجى ملا ميرزا محمد اندرمانى طهرانى، تاريخ وقف، 17 جمادى الاول 1271ق، وقف بر مدرسه مروى.(100)
99. جهان خانم ملقب به مهد عليا از نواده‏هاى دخترى فتحعلى‏شاه، تعمير و توسعه مدرسه و مسجد دروازه دولت تهران، تاريخ وقف، ربيع الاول،1272ق.(101)
100. مادر امير علم خان حشمت الملك، سه نيم روز از مزرعه، تاريخ وقف 12 جمادى الثانيه 1291ق، صرف تعزيه چهارده معصوم در حسينه.(102)
101. مادر امير محمّد ابراهيم خان شوكت الملك، يك سهم و نيم روز از قناتين سفلى و عليا و قنات ماشال و نيم روز از قنات آران و پانزده فنجان از قنات اسفيدنشان، تاريخ وقف اول شعبان 1331ق، صرف عزادارى امام حسين و افطاربر صائمين.(103)
102. حاجيه هاجر خاتون، دو دكان، تاريخ وقف، 1262ق/ 1848م، صرف تعزيه‏دارى و كمك به دانشجويان.(104)
103. گوهرشاه بيگم، املاك و مستقلات، تاريخ وقف، 1071ق، زائران و مجاوران حرم حضرت على و امام حسين عليهماالسلام.(105)(106)
104. زبيده بيگم دختر شاه سليمان، تاريخ وقف، 1092، و 1107ق، بر عتبات عاليات.(107)
105. مريم بيگم عمه بزرگ شاه سلطان حسين، تاريخ وقف، 1125ق و 1131ق، جهت اطعام ماه رمضان و روضه‏خوانى امام حسين عليه‏السلام در مدرسه احداثى واقف (مدرسه مريم بيگم).(108)
106. شرف نساء خانم، زمين‏هاى اطراف تهران، تاريخ وقف،1296ق/1879م.(109)
107. حاجيه خاتون خانم، سيزده دكان، تاريخ وقف، 1298ق/1881م، صرف تعزيه‏دارى و كمك به فقرا و زوار.(110)
108. حاجيه سارا سلطان، سيزده دكان، تاريخ وقف، 1298ق/1881م، صرف تعزيه‏دارى و كمك به فقرا و زوار.(111)
109. تركان خاتون همسر قطب الدين، اموال و رقات بسيار، تاريخ وقف، 660ق، مدرسه مقدسه، دارالشفا، مسجد جامع درب‏نو.(112)
110. بى‏بى تركان دختر تركان خاتون، قرآنى سى‏پاره بر مقبره قراختاييان، تاريخ وقف، 687ق.(113)
111. حاجيه خاور خانم، تاريخ وقف، 1049ق، وقف بر اولاد، سهمى هم روضه‏خوانى.(114)
ب. كشورهاى عربى
112. الست سفرى خاتون البارودى، مدرسة الباروديه در باب الناظر اردن، تاريخ وقف 768ق/1366م.(115)
113. خاتون البغدادقة، المدرسة الخاقونية درباب الحديث، تاريخ وقف 755ق/1354م.(116)
114. الست طنش بنت عبد اللّه‏ المظفرية، مدرسة الست درقدسى، تاريخ وقف 800ق/1398م.(117)
115. مصر خاتون القادر، مدرسة القادرية در باب حطه، تاريخ وقف، 836ق.(118)
116. اصفهان شاه خاتون العثمانية، مدرسة العثمانية در باب القطانين، تاريخ وقف، 840ق/1437م.(119)
117. منى احمد جلال الدين حداد، تمام اموال منقول و غير منقول، مؤسسة الجنان در طرابلس لبنان، تاريخ وقف، 23/10/1988م.(120)
118. الاميرة سارة بنت الامام عبد اللّه‏ بن فيصل بن تركى آل سعود، نخلستان بزرگ اهدايى از جانب ملك عبدالعزيز و ابتياعى به مبلغ 000/000/130 ريال عربستان، تاريخ وقف، 3/1/1391ق، جهت پدر و مادر و فرزندان و ساختن مسجد و احسان به فقرا.(121)
119. أردكين دختر سيفى نوكيه، 32 مكان در قاهره، تاريخ وقف 81 ربيع الآخر، 717ق، فقراى حرمين.(122)
120. خوند بركه ام السلطان اشرف، يك خانه و دو ساختمان و يك قريه، تاريخ وقف، 25 ذى قعده 771ق، زنان فقير حرمين.(123)
121. حاجة سلمى، تاريخ وقف، 9 رجب 790ق، نامعلوم.(124)
122. خوند شيرين والده سلطان فرج، تمامى اراضى ناحيه اخصاص و چند قريه، تاريخ وقف 7 شوال 802ق، مصالح، فقرا و خدام حرمين.(125)
123. گزل دختر السندمر، نيمى از ساختمانى در باب جامع طولونى، تاريخ وقف، 5 رمضان، 838ق، مصالح حرمين.(126)
124. ست بيرم دختر سيفى قر قماش، خانه، ميدان و ساختمان داخل بازار امير الجيوش، تاريخ وقف 15 شوال 864ق، حرمين.(127)
125. مصونه خديجه دختر احمد بن ارغون شاه، سه قطعه زمين در اطراف قاهره، تاريخ وقف، 6 شوال 866ق، حرمين.(128)
126. عايشه دختر برجك بن عبد اللّه‏ الاقبناوى، زمين، تاريخ وقف، 12 جمادى الاخر 866ق، سالانه 2400 درهم فلوس صرف قارى قرآن در حرم پيامبر.(129)
127. مصونه بركت معروف به آمنه دختر شرف الدين، آسياب و چند ساختمان و منزل در قاهره، تاريخ وقف، 23، ربيع الاول، 868 ق، مصالح حرمين.(130)
128. مصونه فاطمه همسر زينى شعبان، خانه و زمين، تاريخ 19 ذى قعده،870ق، سالانه 2 دينار براى قارى قرآن در حرم پيامبر، 400 فلوس براى آب در مقام حنابله در مسجد الحرام، 505 دينار براى فقراء حرمين و قاهره.(131)
129. زينب دختر علاء على بن جمال، تاريخ وقف، 28 محرم 870 ق، نامعلوم.(132)
130. فاطمه دختر ناصرى محمّد، بخشى از سه ساختمان در قاهره، تاريخ وقف 12 شوال 873ق، مصالح حرم پيامبر.(133)
131. فاطمه دختر شهاب الدين احمد، زمينى در دمياط، تاريخ وقف، 24 ربيع الاول 874ق، مصالح حرم پيامبر.(134)
132. حليمه، ساختمان و زمينى در قاهره، تاريخ وقف 22 رمضان 887ق، حرمين.(135)
133. سيفى خشكلدى و همسرش زهراء، بخشى از زمينى در ناحيه برشنيس در منوفيه، تاريخ وقف، 14 رمضان 897 ق، فقراى حرمين.(136)
134. مصونه فاطمه مشهور به ستيته دختر تاج الدين، ساختمانى در بولاق و ساختمانى در بيرون قاهره، تاريخ وقف 20 ذى حجه 897ق، فقراى حرمين.(137)
135. مصونه جان سوار، عقار، تاريخ وقف، 27 ربيع الاول 912ق، فقراى مجاور حرم پيامبر.(138)
136. سليى فرزند بدرى حسن، تاريخ وقف، 18 صفر 921ق، نامعلوم.(139)
137. فاطمه دختر عبد اللّه‏، تاريخ وقف، 21 جمادى الاخر 921ق، نامعلوم.(140)

سيم. تحليل و ارزيابى موقوفات زنان

در ابتداى تحليل بايد يادآورى كرد كه هنوز آمار كامل موقوفات مردان و زنان در جهان اسلام در دست نيست و بسيارى از اسناد و سياهه‏هاى موقوفات هنوز به چاپ نرسيده و يا فهرست نشده است، بدين جهت اين بررسى و تحليل كامل نخواهد بود.
محورهايى كه در تحليل موقوفات بايد منظور گردد عبارتند از:
1. تعداد موقوفات زنان نسبت به مردان
2. آمار موقوفات زنان بر حسب قرون و زمان وقف
3. بررسى و تحليل آمارى براساس كشورها و شهرهاى محل سكونت زنان واقف
4. تحليل طبقه اجتماعى زنان واقف
5. تحليل و بررسى موقوفه‏ها (كتاب، مدرسه و مسجد، زمين و...)
6. تحليل و بررسى موقوف عليهم (اعضاى خانواده، ايتام و فقراء، سادات، مراكز زيارتى و...)

1. نسبت موقوفات زنان به مردان

در ابتداى مقاله ادعا شد كه موقوفات زنان نسبت به مردان 20 % مى‏باشد. مى‏توان براى اين ادعا شواهدى اقامه كرد.
كريستف ورنر در مقاله زنان واقف در تهران عهد قاجار، نوشته است:
در فهرست راهنماى وقف‏نامه‏هاى استان تهران كه بيشتر مربوط به دوران قاجار است، 1160 مدخل وجود دارد كه نزديك به 170 مورد آن يعنى حدود 15% به نام زنان ثبت شده است.(141)
در مقاله زنان واقف در پايتخت صفوى مى‏خوانيم:
از ميان 59 وقف‏نامه موجود در دايره كل اوقاف اصفهان كه به دوره صفوى تعلق دارد تعداد 17 وقف نامه از بانوان اين شهر باقى مانده است يعنى در واقع واقف 29 % موقوفات اصفهان در دوره صفويه بانوان هستند. اين رقم بسيار قابل توجه است چرا كه نزديك به يك سوم كل موقوفات را شامل مى‏شود.(142)
برخى آمارها كه نگارنده به آنها دست يافته از اين قرار است:
در كتاب اوقاف الحرمين الشريفين فى العصر المملوكى از 128 مورد موقوفه‏هاى معرفى شده 18 مورد به زنان اختصاص دارد.(143) يعنى قريب 15% موقوفات از آن زنان بوده است.
همچنين در كتاب يادگار ماندگار مجموعه اوقاف يزد، جلد اول، از مجموع 115 وقف‏نامه معرفى شده 23 مورد به زنان اختصاص دارد كه 20% كل موقوفات معرفى شده مى‏باشد.
معدل اين چهار رقم ارائه شد، 75/19% مى‏باشد.
بنابراين دعواى اختصاص 20% كل موقوفات به زنان قابل اثبات است كه البته رقم قابل توجهى مى‏باشد.
در تحليل اين نسبت بايد موقعيت اقتصادى و استقلال مالى زنان را منظور كرد، كه با توجه بدان درصد قابل قبولى را نشان مى‏دهد.

2. آمار موقوفات زنان بر حسب قرون و زمان وقف

آمار ثبت شده در اين مقاله موقوفات زنان را از قرن هفتم نشان مى‏دهد و پراكندگى اين تعداد وقفيات بدين صورت است.
قرن هفتم: 2مورد
قرن هشتم: 5مورد
قرن نهم: 18مورد
قرن دهم: 4مورد
قرن يازدهم: 15مورد
قرن دوازدهم: 13مورد
قرن سيزدهم: 54 مورد
قرن چهاردهم: 24مورد
قرن پانزدهم: 1مورد
نامعلوم: 1مورد
نمودار فراوانى قرون چنين است:
قرن سيزدهم: 54 مورد
قرن چهاردهم: 24مورد
قرن نهم: 18مورد
قرن يازدهم: 15مورد
قرن دوازدهم: 13مورد
قرن هشتم: 5مورد
قرن دهم: 4مورد
قرن هفتم: 2مورد
قرن پانزدهم: 1مورد
نامعلوم: 1مورد

3. بررسى و تحليل آمارى براساس كشورها و شهرهاى محل سكونت زنان واقف

از 137 زن واقف تعداد 111 زن ايرانى و تعداد 26 زن در جهان عرب زندگى مى‏كردند.
زنان ايرانى عمدتا در اين شهرها پراكنده بوده‏اند: تهران، اصفهان، يزد.
در جهان عرب نيز اين كشورها به چشم مى‏خورد: مصر، اردن، لبنان

4. تحليل طبقه اجتماعى زنان واقف

اين امر به دليل عدم ثبت آگاهى‏هاى لازم در وقف‏نامه دشوار است ولى در اين ميان حضور زنان خانواده‏هاى سلطنتى و پادشاهان چشمگير است و اين تحليل نياز به كسب آگاهى‏هاى بيشتر دارد.

5. تحليل و بررسى موقوفه‏ها

در ميان اين تعداد وقف‏نامه اين موقوفه‏ها به چشم مى‏خورد:
1. قرآن، 61 مورد
2. زمين، املاك و مستقلات، 76 مورد
6. تحليل و بررسى موقوفه عليهم
در بررسى و تحليل موقوف عليهم اين موارد به چشم مى‏خورد
1. وقف بر حرمين شريفين و بارگاه امامان و امام‏زادگان76مورد
2. وقف بر ايتام و فقراء11مورد
3. وقف بر مؤمنان و مسلمانان17 مورد
4. وقف بر مساجد2مورد
5. وقف بر مدارس علميه10مورد
6. وقف بر فرزندان و بستگان5مورد
7. وقف در امور مذهبى (روضه‏خوانى ـ قرائت قرآن)16مورد
در پايان يادآورى مى‏كند كه اين مقاله مى‏تواند درآمدى باشد براى گردآورى و فهرست كردن موقوفات زنان و تحليل و بررسى آنها كه اميد است به همت پژوهشگران در دستور كارهاى علمى آنان قرار گيرد.

پی نوشت ها :

1) جهت اثبات اين ادعا كافى است به كتابشناسى‏هاى منتشره پيرامون وقف مراجعه كرد: راقم اين سطور تاكنون به چهار كتابشناسى و مأخذشناسى درباره وقف با اين مشخصه‏ها برخورده است:
1. كتابشناسى وقف، محمد حسن بكايى، سازمان اوقاف و امور خيريه، 1377ش، در اين كتاب 657 اثر مستقل و 313 اثر مشتمل درباره وقف معرفى شده است.
2. الكاشف عن كتب الاوقاف، جمع واعداد: الباحث سامى التونى، الصندوق الوقفى للثقافة والفكر الامانة العامة للاوقاف، الكويت، چاپ اول، 1417ق / 1996م.در اين اثر اين موارد معرفى شده‏اند: 147 كتاب مستقل، 25 پايان‏نامه، 232 كتاب‏هاى مشتمل، 41 مقاله و در مجموع 445 عنوان.
3. مصادر و مراجع عن الاوقاف الاسلامية، السيد محمد على العمرى، ص 1 ـ 83.
4. الوقف قائمة بيبليوغرافية منتقاة، محى الدين عطية. در اين مقاله 70 اثر معرفى شده است. اين مقاله در مجموعه وقف پژوهى، دفتر سيزدهم قرار دارد.
2) فهرستگان نسخه‏هاى خطى ترجمه‏هاى فارسى قرآن كريم، ص 143، ش 105.
3) همان، ص 140، ش 99.
4) همان، ص 143، ش 105.
5) همان، ص 366، ش 440.
6) همان، ص 271، ش 300.
7) همان، ص 177، ش 153.
8) همان، ص 177، ش 153.
9) همان، ص 323، ش 375.
10) همان، ص 252، ش 269.
11) همان، ص 205، ش 192.
12) همان، ص 363، ش 432.
13) همان، ص 242، ش 251.
14) فهرستگان نسخه‏هاى خطى ترجمه‏هاى فارسى قرآن كريم، ص 242، ش 251.
15) همان، ص 235، ش 243.
16) همان، ص 364، ش 435.
17) همان، ص 374، ش 455.
18) همان، ص 373، ش 452.
19) همان، ص 509، ش 695.
20) همان، ص 273، ش 304.
21) همان، ص 370، ش 448.
22) همان، ص 427، ش 538.
23) همان، ص 331، ش 388.
24) همان، ص 436، ش 560.
25) همان، ص 300، ش 343.
26) همان، ص 208، ش 197.
27) همان، ص 270، ش 299.
28) همان، ص 455، ش 595.
29) همان، ص 445، ش 577.
30) همان، ص 477، ش 637.
31) همان، ص 478، ش 638.
32) همان، ص 475، ش 632.
33) همان، ص 501، ش 679.
34) همان، ص 365، ش 438.
35) همان، ص 482، ش 465.
36) همان، ص 481، ش 644.
37) همان، ص 315، ش 361.
38) همان، ص 444، ش 574.
39) همان، ص 486، ش 654.
40) همان، ص 416، ش 521.
41) همان، ص 404، ش 505.
42) همان، ص 450، ش 585.
43) همان، ص 453، ش 591.
44) همان، ص 366، ش 439.
45) همان، ص 501، ش 679.
46) همان، ص 455، ش 594.
47) همان، ص 505، ش 687.
48) همان، ص 233، ش 239.
49) همان، ص 506، ش 688.
50) همان، ص 361، ش 431.
51) همان، ص 470، ش 623.
52) همان، ص 415، ش 519.
53) همان، ص 300، ش 342.
54) همان، ص 382، ش 47.
55) همان، ص 512، ش 700.
56) همان، ص 235، ش 242.
57) همان، ص 301، ش 344.
58) همان، ص 536، ش 740.
59) يادگار ماندگار مجموعه موقوفات يزد، ج 1، ص 237 ـ 238.
60) همان، ص 242 ـ 243.
61) همان، ص 246 ـ 247.
62) همان، ص 249.
63) همان، ص 260 ـ 261.
64) همان، ص 289.
65) همان، ص 292 ـ 293.
66) همان، س 302 ـ 303.
67) همان، ص 432 ـ 434.
68) همان، ص 437.
69) همان، س 452 ـ 455.
70) همان، ص 474 ـ 475.
71) همان، ص 477 ـ 480.
72) همان، ص 480 ـ 481.
73) همان، ص 483.
74) همان، ص 487.
75) همان، ص 490 ـ 491.
76) همان، ص 493 ـ 496.
77) همان، ص 496 ـ 497.
78) همان، ص 499 ـ 502.
79) همان، ص 529 ـ 530.
80) همان، ص 532 ـ 533.
81) همان، ص 536 ـ 537.
82) ميراث اسلامى ايران، دفتر سوم، ص 99 ـ 100.
83) ميراث جاودان، سال اول، ش 2، ص 74 ـ 75.
84) كنوز الوقف فى العالم الاسلامى، ج 94، ص 495 ـ 512.
85) ميراث اسلامى ايران، دفتر سوم، ص 96 ـ 98.
86) همان، ص 98.
87) مجموعه مقالات همايش اصفهان و صفويه، ج 1، ص 16.
88) همان.
89) ميراث جاودان، سال پنجم، ش 3 و 4، ص 64 ـ 65.
90) مجموعه مقالات همايش اصفهان و صفويه، ج 1، ص 16.
91) همان.
92) فهرستگان نسخه‏هاى خطى ترجمه‏هاى فارسى قرآن كريم، ص 159، ش 128.
93) مجموعه مقالات همايش اصفهان و صفويه، ج 1، ص 16.
94) همان.
95) مجموعه مقالات همايش اصفهان و صفويه، ج 1، ص 16.
96) ميراث جاودان، سال پنجم، ش 1، ص 26.
97) همان.
98) فهرستگان نسخه‏هاى خطى ترجمه‏هاى فارسى قرآن كريم، ص 262، ش 282.
99) همان، ص 473، ش 628.
100) كنوز الوقف فى العالم الاسلامى، ج 95، ص 697.
101) ميراث جاودان، سال چهارم، ش 2، ص 112 ـ 114.
102) ميراث جاويدان، سال نهم، ش 3 و 4، ص 107 ـ 113.
103) همان.
104) ميراث جاودان، سال هفتم، ص 4، مقاله زنان واقف در تهران، عهد قاجار، ص 118.
105) ميراث اسلامى ايران، دفتر ششم، ص 355 ـ 358.
106) مجموعه مقالات همايش اصفهان و صفويه، ج 1، ص 16.
107) مجموعه مقالات همايش اصفهان و صفويه، ج 1، ص 16؛ ميراث اسلامى ايران، دفتر ششم، ص 341 ـ 357.
108) همان.
109) ميراث جاودان، سال هفتم، ص 4، مقاله زنان واقف در تهران، عهد قاجار، ص 118.
110) همان.
111) همان.
112) ميراث جاويدان، سال نهم، ش 1، ص 25 ـ 29.
113) همان، ص 29 ـ 30.
114) مجموعه مقالات همايش اصفهان و صفويه، ج 1، ص 16.
115) الاوقاف والمساجد تطور التعليم الدينى، ص 50.
116) الاوقاف والمساجد تطور التعليم الدينى، ص 50.
117) الاوقاف والمساجد تطور التعليم الدينى، ص 50.
118) الاوقاف والمساجد تطور التعليم الدينى، ص 50.
119) الاوقاف والمساجد تطور التعليم الدينى، ص 50.
120) وقف پژوهى، دفتر هفتم، ص 26.
121) همان، ص 106 ـ 110.
122) اوقاف الحرمين الشريفين فى العصر المملوكى، ص 426، ش 4.
123) همان، ص 429، ش 16.
124) همان، ش 19.
125) همان، ص 430، ش 20.
126) همان، ص 435، ش 35.
127) همان، ش 47.
128) همان، ش 439، ش 51.
129) همان، ص 438، ش 45.
130) همان، ش 55.
131) همان، ص 440، ش 62.
132) همان، ص 440، ش 60.
133) همان، ص 443، ش 73.
134) همان، ص 443، ش 76.
135) همان، ص 446، ش 91.
136) همان، ص 447، ش 96.
137) همان، ص 447، ش 95.
138) همان، ص 450، ص 112.
139) همان، ص 452، ش 123.
140) همان، ص 452، ش 124.
141) ميراث جاودان، سال هفتم، ش 4، ص 116.
142) مجموعه مقالات همايش اصفهان و صفويه، ج 1، ص 15.
143) اوقاف الحرمين الشريفين، ص 425 به بعد.

منابع:
1- اوقاف الحرمين الشريفين فى العصر المملوكى، د. احمد هاشم احمد بدرشينى، مركز بحوث و دراسات المدنية المنورة، 1426ق/2005م.
2- فهرستگان نسخه‏هاى خطى ترجمه‏هاى فارسى قرآن كريم، على صدرايى خويى، مركز ترجمه قرآن مجيد به زبان‏هاى خارجى، 1383ش.
3- يادگار ماندگار مجموعه موقوفات يزد، ج 1، محمدرضا تصديقى، انتشارات كتابچى، تهران، 1380.
4- كتاب وقف فاطمه خاتون، مديرة اوقاف دمشق، 1375ق / 1955م.
5- الاوقاف والمساجد تطور التعليم الدينى، د. محمّد راكال الدغمى، د. صالح ذياب الهندى، عمان، 1991م.
6- اوقاف نساء السلاطين العثمانيين، تحقيق: د. ماجدة فحلوف، دار الافاق العربية، مصر، 1427ق / 2006م.
7-وقف پژوهى، مصطفى مطبعه‏چى، 1379، كتابخانه تخصصى فقه و اصول، قم (تكثير داخلى)
8- كنوز الوقف فى العالم الاسلامى، مصطفى مطبعه‏چى، 1423ق / 2002م. كتابخانه تخصصى فقه و اصول، قم (تكثير داخلى)، 100جلد.
فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 69