معرفی خط کوفی بنایی و انواع سبک آن

خوشنویسی در اسلام
خوشنویسی در بین هنرهای اسلامی از ارزش ویژه‌ای برخوردار است. از این رو جایگاه خاصی در آثار گوناگون، به ویژه در تزیین بناهای مذهبی دارد. خط کوفی بنایی (معقلی) به واسطه انطباق با آجر به سبب راست گوشه بودن در تزیین بناها استفاده شد. این خط یک هنر ترسیمی اسلامی برگرفته از خط کوفی و نقوش معقلی است که بر زیر نقش‌های مختلف هندسی، به ویژه مربع و مستطیل، با رعایت تناسب فضای سیاه وسفید و در یک چارچوب معیّن طراحی و ترسیم می‌شود.
این امر باعث شده تا گونه‌های متعدد بر اساس شیوه های مختلف طراحی و روشهای اجرایی در این خط به وجود آید. اما تقسیم بندی‌هایی که دربارۀ این خط صورت پذیرفته، عموما ناقص و در بردارندۀ همه ابعاد این خط نیست. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد شیوۀ طراحی و روش‌های اجرایی، متناظر به هم‌اند؛ یعنی نحوۀ اجرای کوفی بنایی، تابع شیوۀ طراحی خوشنویسی کوفی بنایی است، و از دیگر سوی معکوس آن نیز صادق است.


معرفی خط بنایی
این خط که با نام‌های دیگری همچون مَعْقِلی یا خط هزار باف هم شناخته می‌شود نوعی از خط کوفی زاویه‌دار می‌باشد که از ترسیم شکل‌های هندسی همچون مربع، مستطیل، لوزی یا خطوط موازی و متقاطع تشکیل می‌شود. خط بنایی مشتق از خط کوفی و نوع تزئین نشده و هندسی کوفی است که بر اساس خانه‌های شطرنجی طراحی می‌شود.اگرچه ظاهر خط بنایی ساده به نظر می‌رسد اما ترسیم آن بسیار پیچیده، دشوار و با قوانین سخت گیرانه‌ای است. با این حال خوش نویسان این خط با کمک هندسه و ریاضی سعی می‌کنند تا حد ممکن حروف خوانا و زیبا باشند که در خروجی خوب تاثیر بسزایی دارد. ممکن است از این خط در کنار خط هایی همچون ثلث، کوفی تزئینی، نسخ و... هم استفاده شود.(استاد حبیب الله فضایلی)


علت نام گذاری
واژه معقلی با دو تلفظ به کار می‌رود یکی به‌صورت مُعَقِّلی که تفکر و تعقلی که خطاط باید برای ترسیم این خط به‌کار ببندد اشاره می‌کند و دیگری به‌صورت مَعقِلی تلفظ می‌شود که مَعقِل بروزن محفل، واژه‌ای است با ریشه فارسی به معنی دیوار، قلعه و پناهگاه بلند. واژه بنایی را نیز به دو شکل تلفظ می‌کنند که هر دو صحیح می‌نماید. یکی بَنایی یا بِنایی که این خط را منسوب به ابنیه و ساختمان‌ها می‌کند و دیگری بَنّایی که این خط را منتسب به معماران می‌کند که به احتمال زیاد طراحان این خط آنان بوده‌اند.(کتاب کاربرد خطوط در هنرهای ترسیمی)

شیوه های طراحی خوشنویسی کوفی معقلی
این شیوه‌ها شامل گونۀ منفرد، گردان، پیچیده، سواد و بیاض(بیاض در لغت به معنای سفیدی و در مقابل سواد می‌باشد. در خوشنویسی به نسبت سیاهی و سفیدی خطوط گفته می‌شود که بوسیله فاصله خطوط از هم و فشردگی نوشتار تعیین می‌شود. سواد و بیاض همچنین یکی از اصول دوازده‌گانه خوشنویسی ایرانی است که رعایت و سنجش سیاهی خط و پدیدآمدن آن سفیدی است که در حلقه‌های برخی حروف مانند صاد، ضاد، طاء، ظاء، فاء، قاف، عین، جیم، هاء و غیره پدید می‌آید) است. چهار گونۀ منفرد، گردان، پیچیده و سواد و بیاض رابطۀ متناظر بر قرار می‌سازند.


خط بنایی از خط کوفی متولد شد
خط کوفی خطی قدیمی بود که همراه با ظهور اسلام شکل گرفت و پس از حدود چندین سده در خدمت کتابت قرآن بود و بعدها بیشتر برای نوشتن کتیبه‌های مختلف بناها یا سرلوحه‌های کتاب‌های مذهبی به‌ کار می‌رفت. خط کوفی اولیه جهت ثبت نزول آیات وحی، خطی منسوب به شهر کوفه بود و از خطوط مهم و درخشان دوران اسلامی است که در کوفه شکل گرفته و در تمامی بلاد اسلامی توسعه یافته است )دهخدا۱۳ ۷۷  (834/این خط از صدر اسلام مورد استفاده قرار گرفته و نخستین نسخه‌های قرآن با این خط کتابت شده است بعد از آن، خطوط کوفی متنوعی ابداع گردیده که یکی از انواع آن، کوفی بنایی یا معقلی است که در معماری کاربرد دارد. طبق گفته کارشناسان کوفی بنایی هم از کوفی اولیه استخراج و متولد شده است.

ایرانیان ابداع کننده خط کوفی بنایی(مَعقِلی)
نقوش معقلی نیز به دست ایرانیان ابداع شده است تا برای تزئین بناها مورد استفاده قرار گیرد اما خط بنایی پس از دوره سلجوقی در تزئین بناها و معماری مسجد‌های بسیاری دیده می‌شود. دوره‌های ایلخانی و تیموری که به دوره شکوفایی خوشنویسی ایرانی مشهور هستند همزمان با طی شدن مراحل رشد و تکامل خط بنایی بود که باعث گسترش استفاده از آن در تزئین بسیاری از سطح‌های داخلی و خارجی بناهای مذهبی، تزئینات ایوان‌ها و  خانه‌ها و... شد.

کاربرد خط کوفی مَعقِلی
به سبب آنکه برش خط بنایی آسان‌تر از خطوط دیگری است که مملو از انحناها و پیچ و خم‌هاست و با عنصر اصلی سازنده بنا یعنی آجر یا عامل اصلی پوشش عمارت‌ها در ایران یعنی کاشی هماهنگی کامل دارد به وفور در آجرکاری‌ها و کاشی‌کاری‌ها در ساختمان‌ها به‌ کار می‌رود. هرچند در موارد نادری آثاری بر روی کاغذ با این خط نیز ایجاد شده‌ است. امروزه به سبب اینکه جنبه‌های تزئینی در انواع کوفی بسیار فراوان است می‌توان به عنوان پایه‌ای برای طراحی جدید حروف الفبا در رشته گرافیک مورد استفاده قرار گیرد. بعضی از هنرمندان در سالهای اخیر با استفاده از خط کوفی و تغییر و تلفیق آن با دیگر انواع خوشنویسی، برای طراحی پوستر، نشانه، سربرگ کاغذ و دیگر کارهای مربوط به این رشته استفاده کرده‌اند.
کاربردهای خط بنایی در معماری، صنایع دستی، طراحی گرافیک، تزئینات داخلی و طراحی الگو و بومی‌سازی طراحی‌های وب نیز کاربرد دارد که آشناترین نمونه آن، عبارت «الله اکبر» است که در حاشیه پرچم ایران نقش بسته‌است.

خط بنایی نوعی کاشی کاری
کاشی معقلی نوعی کاشی‌کاری است که با ساخت و تهیه کاشی با ابعاد بسیار کوچک و پهلوی هم قرار گرفتن این کاشی‌های کوچک کار معقلی صورت می‌گیرد. تلفیق کاشی با آجر در نماسازی از انبساط و انقباض کاشی‌ها جلوگیری می‌کند. با این عمل پریدن و خردشدن لعاب کاشی به حداقل می‌رسد. انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه خطوط مورب با زاویه ۴۵ درجه و شطرنجی از نقوشی هستند که در کاشی کاری معقلی مورد استفاده دارند. ضمناً برای خطوط کوفی بنایی نیز از این کاشی‌ها استفاده می‌کنند.
نمونه‌های گوناگون خط معقلی در بناهای قدیمی از جمله صحن مسجد گوهر شاد در مشهد، آرامگاه شیخ صفی‌ الدین در اردبیل، امامزاده محروق در نیشابور و سایر بناهای تاریخی و مذهبی ایران و کشورهای همسایه به وفور دیده می‌شود که در کاشی‌ کاری‌های معاصر همچون طرح توسعهٔ حرم امام رضا(ع) و امامزاده صالح در تجریش تهران نیز قابل مشاهده است.
 
اساس کوفی بنایی خطوط عمودی و افقی
اساس کوفی بنایی یا معقلی امتدادهای افقی و عمودی و گردش خط با ضخامتی یکنواخت در راستای افقی یا عمودی است، به گونه ای که تمام سطوح هندسی شکل با این نوشته های افقی و عمودی پر می‌شود. در بعضی انواع کوفی بنایی، به نمونه هایی برمی‌خوریم که هم سیاهی و هم سفیدی بین آنها از کلماتی تشکیل شده‌اند که هر دو دارای معناست و به آن معقلی مشکل یا معلقی متداخل گفته می‌شود. خط معقلی با نحوۀ چیدن آجرها در اجزای معماری ارتباط دارد. از این رو اشکال هندسی، به خصوص مستطیل، برای نمود این خط بسیار مناسب است. خوشنویسی و کتیبه نویسی بعد از اسلام، نقشی مهم و اساسی در تزیین بناهای مذهبی می‌یابد. آیات قرآنی و تک نامه‌ای پیامبر و بزرگان دین و اسماءالحسنی از نمونه‌های خوب این تک نگاری های کوفی بنایی است که در بناهای ایرانی و اسلامی بسیار رایج است. در این خط، نظم به معنی نظم مفید و دارای انتظام در مقابل بی‌نظمی معنی پیدا می‌کند. بسیاری از صور هنر اسلامی با تکرار نقشهای هندسی و تناوب در وزن ها و قرینه سازی انجام پذیرفته است. در خط معقلی، نظم هندسی خاصی حاکم است که بر اساس اصول هندسی و قواعد مشخص گسترش پیدا می‌کند. این خط به دلیل نوع طراحی ملهم از کوچکترین واحد بنا یعنی آجر، و راست گوشه بودن، ارتباط کالبدی با معماری دارد. ازاین رو کوفی بنایی را میتوان سازگارترین نوشته با فضای معماری دانست.

تقسیم فضاهای پرُ و خالی
در این خط به دلیل تقسیم فضاهای پرُ و خالی بر اساس یک تناسب منطقی، از فضای بیهوده پرهیز شده است؛ این موضوع در نوع سواد (سیاهی) و بیاض (فضای سفید و خالی) آن که پرُ و خالی وظیفۀ نوشتار دارند، به خوبی مشهود است. تقسیم بندی هایی که دربارۀ این خط صورت پذیرفته، عموماً ناقص و دربردارندۀ همۀ ابعاد این خط نیست.
لذا با توجه به کاستی های فوق، این مطلب سعی دارد به گونه شناسی خط بنایی (مَعقِلی(، بر اساس شیوۀ طراحی و روشهای اجرایی، در کتیبه های کوفی بنایی(معقلی) برخی بناهای اسلامی بپردازد هدف، شناخت بخشی از هویت خط کوفیِ بنایی )معقلی( موجود در محیط معماری ایرانی و اسلامی به منظور تبیین گونه شناسی مناسب برای این خط بر اساس شیوۀ طراحی و روش های اجرایی است.

معرفی سه کتاب تخصصی در خصوص کوفی بنایی
محمدمهدی هراتی اعتقاد دارد که نام تاریخی این خطوط، معقلی است و الزامی نیست از نام های نوخاسته برای این نوع خط استفاده شود)هراتی : 34 ۱۳۸ (
سه کتاب به طور تخصصی تر در این خصوص موجود است که در هریک، از زاویه ای نه به طور جامع، به موضوع این خط پرداخته اند:
مرحوم حبیب الله فضائلی در کتاب اطلس خط، معقلی را به سه قسم آسان و متوسط و مشکل تقسیم بندی می کند، در حالی که محمود ماهرالنقش در کتاب طرح و اجرای نقش در کاشی کاری اول خط بنایی، این خط را شامل خط ساقه گنبدی، خط ساده متن، خط معقلی و دیگر خطوط متداول در تزیین معماری اسلامی می‌داند.
وی در جایی دیگر از همین کتاب، خط بنایی را به سه قسم خط بنایی ساده، خط بنایی مشکل و خط بنایی متداخل تقسیم بندی  می‌کند. حسین زمرشیدی نیز در جلد سوم از مجموعه کاشی کاری ایران با عنوان خط معقلی، ضمن استناد به مطالب کتاب اطلس خط، به تقسیم بندی خط معقلی بر پنجاه فرم پرداخته و معتقد است چگونگی این خطوط را باید در متن واقعی آن جست و جو کرد تا به سبک اجرایی آن پی برد.
کاستی هایی که در هنگام خواندن این کتاب ها با آن مواجه می شویم، عبارت است از: تعاریف عموماً ناکافی بوده و دربرگیرندۀ همۀ ابعاد این خط نیست. طبقه بندی در آنها یکسان نیست. شیوۀ آموزش مدون و واضحی در آنها دیده نمی‌شود. در هیچ یک از آنها مباحث زیبایی شناسی و فلسفی این خط مطرح نمی‌شود. حاوی هیچ پیشنهاد عملی برای بسط و گسترش این نوع خط نیستند. از سویی در خصوص انواع خط کوفی از جمله کوفی معقلی، تاکنون مطالب فراوان نوشته شده، اما دربارۀ گونه شناسی خط بنایی )معقلی(، بر اساس شیوۀ طراحی و روش های اجرایی، دستورالعملی نگاشته نشده است.
  گونه شناسی )طبقه بندی( خط بنایی
حبیب الله فضائلی در تقسیم بندی این خط به سه قسم آسان و متوسط و مشکل می گوید: آسانش آن است که در یک سطح هندسی، عبارتی را با حرکات مستطیلی و مربعی  به طور آزاد و فواصلِ وسیع که زیاد و کم آن را با خطوط اضافی و زائده‌ها پر کرده نوشته باشند، و متوسط آن است که زمینه و خط بدون فاصله و بدون خطوط اضافی، به موازی و تساوی تنظیم شده باشد، و اما مشکل چنان است که علاوه بر نظم و ترتیب دقیق زمینه و حرکات هر دو خط باشند و به اصطلاح سواد و بیاض )سیاه و سفید) آن خوانده شود و به اینگونه بنایی، اطلاق متداخل نیز بی مناسبت نیست)فضائلی 1362 : ۱۶۲)

خط بنایی از منظر محمود ماهرالنقش
در تقسیم بندی دیگر، محمود ماهرالنقش در دفتر اول طرح و اجرای نقش در کاشی کاری ایران با عنوان خط بنایی نوشته است: خط ساقه گنبدی و خط بنایی متن که مورد اخیر خود بر سه قسم است: بنایی ساده، شامل کلمات مقدس مانند الله، محمد و علی می‌باشد که شکل‌هایی مانند شمسه، نیم شمسه، مربع و سایر اشکال هندسی را در بر می‌گیرد.
یا اینکه از حرکت دورانی و درهم قفل شدگی حروف تزیین میگردد. در خط بناییِ مشکل از آیات قرآنی و جمله های ادبی و عرفانی استفاده می‌گردد که به مقیاس وسیع در اشکال هندسی جای داده می شوند. خط بنایی متداخل ترکیبی است از دو خط بنایی ساده و مشکل، خط بنایی ساده کلماتی مانند الله، محمد، علی و امثالهم را در بر می‌گیرد و در سطحی گسترده ترسیم میشود. سپس درون کلمه مانند دیگر شکل های هندسی، سوره یا آیه‌هایی از قرآن کریم در آن نوشته می‌شود(ماهرالنقش 1361 : ۱۱(
 
سه نظریه متفاوت
در تقسیم بندی فضائلی و ماهرالنقش تفاوت هایی دیده می شود. آن نوعی را که ماهرالنقش مشکل نامیده، فضائلی متوسط نام نهاده است. همچنین فضائلی آن نوع از خط بنایی را که سواد و بیاضش را بتوان خواند مشکل یا متداخل نامیده است، در حالی که ماهرالنقش آن نوع را متداخل نام گذاری میکند که از ترکیب دو نوع ساده و مشکل ایجاد شده باشد.
زمرشیدی نیز در جلد سوم از کتاب کاشی کاری ایران با عنوان خط معقلی ، با توجه به فرم ها و آلات مختلف گره چینی، پنجاه فرم از اشکال مختلف کوفی بنایی و معقلی را معرفی کرده است. خطوط معقلی که همان بنایی است، در اثر سلیقۀ خوش استادان و معماران هنرمند ایرانی که دارای نبوغ بوده اند، با گذشت ایام و در کنار تحولات فرهنگی، اجتماعی و طبیعی  به تدریج شکل گرفت و در فرم های گوناگون به اوج تکامل رسید. بدیهی است هر یک از این فرم ها ویژگی های خاص خود را دارا می‌باشد)زمرشیدی ۱۳۸۴: ۵(
در اینجا با توجه به تقسیم بندی های گذشته و به عنوان حاصل تجربیات و نیز پژوهش صورت پذیرفته، گونه شناسی و طبقه بندی جدیدی با و یژگی های پیشنهاد و ارائه می شود. این طبقه بندی از منظر شکل ظاهری و روش اجرا، از دو سو شیوۀ طراحی یا ترکیب بندی جلوه یا روش اجرا به طبقه بندی نگاره های خط بنایی میپردازد؛ تا هم بتوان تعریف و مرز مشخصی برای آنها تعیین کرد و هم قابلیت های هریک را با توجه به خصوصیاتشان تشریح نمود.
 
شیوۀطراحی یا ترکیب بندی
این شیوه ها به شش حالت منفرد، گردان، پیچیده، سواد و بیاض، بنایی خوشنویسی)ساقه گنبدی( و آزاد تقسیم می‌شود.

کوفی بنایی منفرد
بنایی منفرد یک کلمه یا یک عبارت کوتاه مانند الله، محمد، یا علی، الملک لله، در یک چارچوب مشخص طراحی می‌شود، از این نوع اغلب با عناوین منفرد )همان.5( سـاده )ماهرالنقش 1361:11) و آسان )فضائلی  (1390:162یاد شده است.


بنایی گردان
با نگاهی به نمونه های موجود خط بنایی، نوعی را  می‌یابیم که ارتباطی مشخص با دایره و دَوَران دارد. این نوع نگاره‌ها بنایی گردان)زمرشیدی (1384 : 10 نام دارند. ناجی زین الدین از این نوع با عنوان تکرار تجمیعات)تکرار چندواژه‌ای) یاد کرده است که به تجمیع سه‌تایی، چهارتایی و بالاتر تقسیم می‌شود. ترکیب چندتایی واژۀ علی در نزد طراحان، جایگاه ویژه ای داشته و واژۀ هندی چارعلی به آن اطلاق می‌شود. اهل بغداد به آن علیات می‌گفتند و این نام برای آرایۀ معروف چلیپای شکسته یا  پیلی به کار  می‌رفت که ترکیبی چهارتایی بود و شاید بتوان آن را پایه و اساس همۀترکیب های این چنینی دانست)زین الدین المصرف  (1393 : 462بنایی گردان در تقسیم بندی فضائلی یکی از انواع متوسط)بدون عنوان گردان و خاصیت چرخش در آن) ذکر و تصاویرش ارائه شده است فضائلی (1390 : 166. در نوع گردان، یک کلمه حول محور میانیِ شکل به تعداد اضلاعِ آن تکرار و حروف و کلمات در هم تنیده می شوند. 
ترکیب بندی گردان غالبا در فضای گره شکل می‌گیرد و بر یکی از آلات گره می‌نشیند. از کنار هم قرار دادن این نوع طراحی می توان به گسترش آن پرداخت و یک سطح را پر کرد. گفتنی است که گرداندن یک کلمۀ منفرد در یک چارچوب لزوما نقش گردان ایجاد نمی‌کند، بلکه حروف باید در هم قفل شده و ارتباط فضایی با هم داشته باشند.
 


بنایی پیچیده
در بناییِ پیچیده، یک سوره، آیه، ذکر، یا یک بیت شعر در چارچوبی مشخص یا بر کلمه ای منفرد با ترکیب های گوناگون طراحی می‌شود.‌ ماهرالنقش از این نوع با عنوان مشکل یاد  می‌کند: در خط بناییِ مشکل از آیات و سورات ]سُوَر[ قرآن‌کریم یا جمله‌های ادبی و عرفانی استفاده می‌گردد که به مقیاس وسیع در اشکال هندسی جا داده می‌شوند)ماهرالنقش (1361 : 10 در بناییِ پیچیده، ترکیب‌های متفاوتی چون حلزونی، رفت و برگشت)رووارو(، کتیبه ای، متداخل، لوح‌های و تلفیقی از آنها رایج است.
 

سواد و بیاض )سیاه وسفید(
در سواد و بیاض علاوه بر متن سیاهی، فضای بین حروف سفیدی هم معنا و مفهوم دارد. صاحب کتاب اطلس خط از آن با نام کوفی معقلی مشکِل نام می‌برد )فضائلی‌ (1390 : 171 قدما سخت ترین نوع بنایی را سواد و بیاض می‌دانستند، پیش از آنکه خط فارسی رواج یابد، خط معقلی بوده که مجموع آن سطح است و هیچ دوری ندارد و بهترین خط معقلی آن است که سواد و بیاض آن را بتوان خواند)منشی قمی (12 1383 :  به هر حال بنا به گفته ها، بهترین خط معقلی آن است که سواد و بیاض آن هر دو خوانده شود، یعنی سیاهی آن چیزی و سفیدی آن چیزی دیگر خوانده شود.
 


بنایی خوشنویسی)ساقه گنبدی(
این نوع که عموما بر ساقۀ گنبدها و بعضا سردرها و حتی بر کتیبۀ ایوان‌ها طراحی و اجرا می‌شود، اصل و پایه‌اش خطوطی چون کوفی، ثلث و بعضاً سایر اقلام خوشنویسی است که بر شبکۀ شطرنجی نقش می‌بندد و قواعد ترسیمش با سایر نمونه‌ها کمی متفاوت است.(ماهرالنقش  (1361 : 10  با عنوان ساقه گنبدی از آن یاد می‌کند، اما زمرشیدی به این نوع، عنوان خط بنایی داده است، خط بنایی که آن را خط معماری نیز می‌گویند، خطی است سه خطی)سه‌رگی( که بیشتر در ساقه و گردونۀ گنبدها مورد استفاده قرار می‌گیرد)زمرشیدی (1384 : 195  در خط بنایی خوشنویسی ترسیم بر شبکۀ هندسی و ترسیم در چارچوب رعایت می‌شود و رعایت اصل سوم)فرد بودن) از اصول سه‌گانه، ضروری نیست. فضای میان تهی حروف و کلمات با نقوش معقلی و انواع دیگرخط بنایی پر می‌شود.
 


بنایی سبک آزاد
در این سبک، کلمات عموما بدون قرار گرفتن در چارچوبی خاص، به صورت آزاد بر شبکۀ هندسی ترسیم می‌شوند. شیوۀ طراحی آزاد بر اساس نیازهای گرافیک امروز به وجود آمده است. این نوع بنایی در هنر و گرافیک امروزی کاربردهای فراوانی در طراحی نشانه، نشانه نوشته، پوستر، طراحی جلد، طراحی حروف و طراحی حجم‌های مجازی و حقیقی دارد. خط بنایی به سبب ویژگی‌های خاص هندسی، قابلیت انطباق زیادی با گرافیک (ارتباط تصویری) دارد. در بناییِ آزاد رعایت اصول سه گانه، جز اصل شبکه (ترسیم بر شبکۀ هندسی)، ضروری نیست. به عبارت دیگر، هنرمند مقید به رعایت اصول و قواعد وضع شده بر این خط جز اصل ترسیم بر شبکۀ هندسی  نیست. در گرافیک امروز به نمونه هایی از خط بنایی بر می‌خوریم که علاوه بر دارا بودن ویژگی‌های خط بنایی از خلاقیت و نوآوری هم برخوردارند.
 

منابع
دهخدا، علی اکبر. ۱۳ ۷۷ . لغتنامه دهخدا. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
زمرشیدی، حسین1384کاشی‌کاری ایران: خط معقلی. تهران : سازمان عمران و بهسازی شهری.
زین الدین المصرف، ناجی1393 .دانشنامۀ خطوط اسلامی )بدایع الخط العربی(. ترجمۀ حمید فرهمند بروجنی
اصفهان: نشرگلدسته/دانشگاه هنر اصفهان.
 فضائلی، حبیب الله. 1362 .اطلس خط. اصفهان: ارغوان. ۱۳۹۰. اطلس خط تحقیق در خطوط اسلامی. تهران:  سروش.
ماهر النقش، محمود. 1361 .طرح و اجرای نقش در کاشی کاری ایران دورۀ اسلامی: دفتر اول خط بنایی، چ ۱،
تهران: موزۀ رضا عباسی.
منشی قمی، قاضی میراحمد. 83۱۳ . گلستان هنر. تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران:  منوچهری.
هراتی، محمدمهدی، و امین نعیمایی عالی. 13۸3 . کاربرد خطوط در هنرهای ترسیمی )کاربرد خط(. چ ۱. تهران: کمال هنر.
- Hager, Peter J.Corbin. Nancy C, Desiqnina & Deliverinq. 1997. Scientific, Technical, and Managerial
Presentation, New York: Wiley-Interscience
- http://www.todayposters.com


© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.